Microsoft Word 01burak gumu doc



Yüklə 257,05 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix22.10.2018
ölçüsü257,05 Kb.
#75550


SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER DERGİSİ  

Cilt 2, Sayı 1, 2010   ISSN: 1309 -8012  (Online) 

 

 

 



1

DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI’NIN ORTA ASYA FAALİYETLERİ 

 

Burak GÜMÜŞ 

Trakya Üniversitesi 

İ.İ.B.F. Kamu Yönetimi Bölümü 

Balkan Yerleşkesi Edirne 

E-posta: burakgumus@trakya.edu.tr 

 

Özet 

Zengin enerji kaynaklarından dolayı jeostratejik açıdan büyük öneme sahip olan Orta Asya'daki 

devlet e topluma nüfuz daima "the great game" olarak nitelenen ülkelerarası güç kavgasının bir 

parçası olmuştur. Komünizm döneminde devlet ve sisteme bağlı laik Sovyet İslamı yaratmak için 

geçici ibadethane kapatılması, dinsel kitap yasaklanması ve dinsel önderlere baskılar, yerini Din 

İşleri Konseyi ve Bakanlar Kurulu'na bağlı memur müftülerce işleyen "resmi İslam" ve yeraltında 

faal olan tarikatlar vasıtasıyla yaygın olan "paralel islam" arasında rekabete terk tmiştir. Fakat 

SSCB'nin dağılması ve güçlü devlet aygıtının çözülmesi sonucu Orta Asya Türk Cumhuriyetleri'n-

de, boşluktan faydalanıp birbirleriyle nüfuz rekabetine girişen radikal irticai akım, parti, örgüt 

veya devletlerin oyun sahası haline geldiği gözlenmektedir. Meydanı  aşırılara bırakmamak ve 

ulusal, tarihsel ve kültürel avantajlardan da faydalanarak, AB sürecinde bulunan ve NATO üyesi 

laik T.C.'nin anayasası çerçevesinde başbakanlığa bağlı Diyanet İşleri Başkanlığı, eğitim, sosyal 

ve kültür hizmetleriyle 1980'lerden beri bölgede faaliyettedir. DİB'in Orta Asya'daki oynadığı rol 

irdelenecektir.  

Anahtar Kelimeler: Diyanet, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, İrtica 

Alan Tanımı:  Uluslararası İlişkiler 

ON THE ACTIVIES OF THE "DİYANET" IN CENTRAL ASIA 

Abstract 

Central Asia is an arena of various rival Islamic groups of gaining control over the societies, 

politics and control of the energy resources in the Turkish-speaking countries. Turkey, a secular 

Muslim player with close cultural and historical links to Central Asia, exerts some influence with 

the Turkish Presidency for Religious Affairs (Diyanet) on these states. These activities are subject 

of this study. 

Key Words: Diyanet, Central Asia, Islamism 

JEL Classification: Z01 

1.

 

GİRİŞ 

Orta Asya ile ilgili siyasal araştırmalar, Nisan 2010'da Kırgızistan'daki Asker Akayev iktidarının 

devrilmesi sonucu işbaşına gelen Bakiyev hükümetine karşı ayaklanma, bunun arkasında yatan 

büyük güçler arkasındaki güç mücadelesi, Rusya ve ABD'nin tutumları ve bölgedeki Amerikan 

üssünün durumu hakkındaki haberler nedeniyle hem toplumsal hem de bilimsel açıdan sık sık 



SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER DERGİSİ  

Cilt 2, Sayı 1, 2010   ISSN: 1309 -8012  (Online) 

 

 

 



gündemin odak noktası haline gelmektedir (bkz. Cumhuriyet, 9.04.2010, S. 10). Enerji kaynakları, 

enerji nakil hatlarının güzergahı, boru hatlarının güvenliği nedeniyle "Büyük Oyun" sahası niteliği 

taşıyan Orta Asya'da angaje olma jeopolitik açıdan büyük önem taşımaktadır. Büyük Güçler 

arasındaki hammadde elde ve kontrol etme yarışında başarı, Orta Asya ülkelerinin yönetimlerinin 

tutumuna bağlı olduğundan, iktidar ve rejim değişimi hammadde kontrolünü etkileyebilecek nite-

liktedir. Bundan dolayı yönetimleri ve onların dayandığı milletlerin iradesine etkili müdahale, 

enerji kaynakları ve boru hatları güzergahları hakkındaki kararları belirlemektedir. Bundan dolayı 

T.C. Devleti'nin çıkarlarını gözetip nüfuz alanı sağlayan Diyanet İşleri Başkanlığı'nın teostratejik 

faaliyetleri irdelenecektir. 



2. KURUM OLARAK DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI 

Ziya Gökalp'in, 1916 İttihat ve Terakki Cemiyeti kongresinde sunduğu "Diyanet İşleri Nezareti" 

(bkz. Erşahin, 2008) önerisinin Atatürk tarafından gerçekleştirilmiş hali niteliğinde olmasına rağ-

men, 1924 yılında kaldırılan Şeyhülislam makamının yerine laik devletin İslam'ı düzenleme kuru-

mu olarak kurulan Diyanet İşleri Başkanlığı (bkz. Gözaydın, 2006, 2008), Osmanlı İmparatorlu-

ğu'nun  Şeyhüislam vasıtasıyla toplumu düzenleme geleneğinin bir açıdan devamı sayılmaktadır 

(bkz. Erdem, 2008).

1

 Başbakanlığa bağlı Diyanet İşleri Başkanlığı (DİB), Türkiye'deki dinsel 



hayatı sosyal normlara göre düzenleme ve bunun için gerekli altyapıyı sağlama görevine sahiptir. 

Diyanet, bünyesindeki memurlardan ve laik anayasaya bağlı olan hocalardan ve bunların eğitimin-

den sorumludur. Ayrıca 100.000'e yaklaşan personeli ve 2003 yılı itibarı ile 76.445 camiye sahip 

olan, kendi içersinde nice uzmanlaşmış birim ve altbirim bölümlenip çeşitlenen ve fiilen sadece 

Sünni Hanefi mezhebinin yorumuna sahip olan bu kurum, cami ve resmi Kuran kurslarından da 

sorumludur (bkz. Bozan, 2007: 63,82; Çakır/Bozan, 2005: 68-70).

2

  DİB'in artan yurtiçi ve Batı 



Avrupa Türkleri'ne yönelik dinsel ve sosyal hizmet için Almanya'da kurulan Diyanet İşleri Türk 

İslam Birliği (DİTİB) örneğindeki gibi yurt dışı faaliyetleri, siyasal ve toplumsal ihtiyaçlardan 

dolayı artık genişledikleri için, DİB, Türkiye'nin ihraç ettiği bir kurum haline gemiştir.

3

 DİB'in bir 



önemli özelliği, T.C. Başbakanlığı'na bağımlılığından kaynaklanan laikliğinin değişken olmasıdır. 

DİB, bağımlılığından dolayı ancak iktidar partisi kadar laik olabilir. 

                                                 

1

 The Diyanet "is a laic administrative unit in the Republic of Turkey established in 1924 to execute services 



regarding Islamic faith and practices, to enlighten society about religion, and to carry out the management of 

places of worship. ... [This; BG] agency ... was initially established to regulate Islamic services, but ... has 

actually been used as a means of 'securing' the secular nature of the state in Turkey for over 80 years." (Gö-

zaydın, 2008: 216) 

2

 Dindar(laşan) Müslüman Türk vatandaşlarının "dinsel sorularını cevaplama"nın da ilgi alanında bulunan, 



sayıları gitgide artan farklı alanlarda hukuki bağlayıcı niteliği olmayan fetva makamı olarak meşru sayılan 

DİB (bkz. Öcal 2008), geleneksellik, yobazlık ve cahillikten kaynaklanan güncel toplumsal meseleleri de 

Müslüman söylemle çözmeye katkıda bulunmaktadır. DİB Başkanı Ali Bardakoğlu, cinsiyet farkına dayalı 

ayrımcılık, şiddet, kız çocuklarının okula gönderilmemesi ve töre cinayetlerine karşı vaaz, basın açıklamaları 

yayımlayıp paneller düzenlemiştir: Leyla Pervizat'ın BM'ye verdiği raporda, 2008 yılının son çeyreğinde 

Afrika için olumlu örnek olarak gösterilen DİB, kadın hakları konusunda 21 hutbe, 1928 vaaz ve 177 konfe-

rans tertiplemiş ve namus cinayetlerine karşı iki konferans düzenlemiştir (bkz. Pervizat 2009). 

3

 Dönemin Diyanet'ten sorumlu Devlet Bakanı Mehmet Aydın (AKP), göreceli liberal "Türkiye Müslümanlı-



ğı" yorumu, laik Anayasa'ya bağlılığı, Osmanlı ve DİTİB gibi yurtdışı tecrübesi ve örgütsel altyapısı, AB 

kuruluşları tarafından meşru muhatap kabul edilmesi ve ciddi sayılması nedeniyle Diyanet'in global bir viz-

yonunu ve misyonunu ele alan bir makale yayımlamıştır (bkz. Aydın 2008). 



SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER DERGİSİ  

Cilt 2, Sayı 1, 2010   ISSN: 1309 -8012  (Online) 

 

 

 



3

3. ORTA ASYA'NIN TARİHSEL ARKA PLANI 

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) öncesi Orta Asya'da göçebe Türk toplumlarında 

Şamanizm gibi İslam öncesi gelenekleri inanışları nedeniyle diğerlerine nazaran Yesevilik ve 

Kübravilik gibi ılımlı Sufi hareketler (bkz. Demir, 2003: 103; Akçalı, 2003: 137-139) ve Sünni 

İslam'ın en pratik mezhebi Hanefilik yaygın olması, bölgeye yobazlıktan uzak ve hatta bilime 

katkıda bulunan ortam ve şahısların bulunmasına neden olmuştur (bkz. Baran/Starr/Cornell, 2005: 

10-11). SSCB döneminin (1917-1991) başlangıcında bulunan dinlerin tutucu ve gerici sayılması 

nedeniyle müslüman kurumlar (ibadethane, medrese, vakıf, vs.) ve dinsel yayınların nerdeyse 

tümü yasaklanmış ve din adamların eğitim vermekten men edilmiştir (bkz. Efegil, 2003:74; Olcott, 

2007:7-9). Din adamlarının bir bölümü de "hapsedildi veya öldürüldü" (Akçalı, 2003: 132).

4

 II. 


Dünya Savaşı'nda Sovyet Müslümanları işgalci Hitler Alman ordusuna mobilize etmek için Stalin, 

İslam dinini "yönlendirici araç olarak" (Efegil, 2003: 74) kullanmak için 1943 yılında sonra "resmi 

İslam" olarak anılacak olan dört müftülük kurdurdu

5

, bunlardan en önemlisi Sovyet Devlet İslam-



'ını inşa etmek için Orta Asya Müslümanları Ruhani Müdüriyeti SADUM

6

 idi. SADUM ile birlikte 



10 cami ve sadece iki medrese tekrar hizmete açılması, düşük ölçekli İslami hayatın yaşanmasına 

yol açmıştır (bkz. Olcott, 2007: 9). Orta Asya'da, özellikle Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan 

arasındaki sınır bölgesi olan Fergana Vadisi'nde "resmi İslam"ın yerine yasaklı tarikat yuvaları ve 

kaçak medrese hücreleriyle sonra İslamcı Vahabi akımlarının temelini meydana oluşturacak dene-

tim dışı bir "Paralel İslam" meydana gelmiştir (bkz. Olcott, 2007: 12-13; Naumkin, 2003).

7

 



Kruşçov döneminde daha fazla cami açılışına izin verilen SADUM'da resmen Sünni-Hanefi yoru-

mu hakimken, SSCB'nin Afrika ve Asya açılımlarıyla İç Asya'ya ortadoğulu Arap delegasyonları, 

öğrencileri ve dini yayınlarla Suudi Arap Devlet İslamı Vahabilik/Selefiye'nin de

8

 Orta Asya inti-



kal etmesi ve irticai oluşumların oluşmasına neden oldu. Brejnev ve sonrası dönemlerde Sovyet 

Müslüman öğrenci ve din adamlarının Ortadoğu Arap ülkelerinde eğitim görmeye başlaması, 

ılımlı Hanefi yorumun yerine irtica ve katı Vahabi anlayışının çoğalması ve kök salmasıyla sonuç-

lanmıştır (bkz. Olcott, 2007: 10). SSCB'nin 1991'da dağılmasıyla meydana çıkan boşluktan dolayı 

bölgede kök salan Selefi akımların daha da güçlenmesi, yeni bağımsızlıklarına kavuşmuş laik Orta 

                                                 

4

 Sadece 1917 ila 1930 yılları arasında 12.000 caminin yüzde 80'i kapatıldı (bkz. Efegil 2003: 74). Seyfettin 



Erşahin, Sovyetlerde kamulaştıran müslüman vakıflarının durumunu ayrıntılı biçimde konu etmektedir (bkz. 

Erşahin 2001). 

5

 Bu kurumların isimleri Kuzey Kafkasya ve Dağıstan Dini İdaresi (Mahaçkale/Dağıstan), Kafkasya Ötesi 



Dini  İdaresi (Bakü), Avrupa Kısmı ve Sibirya Dini İdaresi (Ufa) ve Orta Asya ve Kazakistan Dini İdaresi 

(Taşkent) idi (bkz. Yılmaz, 1997: 157; Akçalı, 2003: 134). 

6

 SADUM, Sredne-Aziatskoe Duhovleniye Upravleniye Musulman kısaltımıdır (bkz. Akçalı, 2003: 134).  



7

 Bu hücre hocalarının en yaygını, donanımlısı ve etkilisi, Tacik Bilim Akademisi Doğu Araştırmaları Ensti-

tüsü öğretim üyesi kimliği, yerel makamların korunması ve Sosyet yetkililerin gözetimi altında kaçak eğitim 

hücrelerinde Sünni-Hanefi yorumla dini eğitim veren ve sonrada da Selefiye yoruma sapan öğrencileriyle 

fikirsel mücadeleye girişen Muhammetcan Rüstemov Hindustani'dir (bkz. Naumkin, 2003: 15 vd.; Olcott, 

2007: 17 vd.). Sovyet istihbaratının kaçak hücrelerde Vahabi akımlarının yayılmasında başlangıçta göz 

yumaları nedeni, güçlenip büyüyen İslami hareketleri Hanefi ve Selefi kamplara bölerek zayıflatmak olarak 

görülmektedir (bkz. Olcott, 2007: 29 vd.). 

8

 18. Yüzyılında Hambelli mezhebinin Abdül Vahap tarafından daha da katı yorumlanması ve onun dönemin 



Arap aşireti reisi Muhammed İbn Suud ile ittifak kurması sonucu bu yorumun güçlenmesi, Vahabiliğin Suudi 

Arabistan'da nerdeyse resmi devlet mezhebi haline gelmesine neden olmuştur (bkz. Akçalı, 2003: 141). 




SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER DERGİSİ  

Cilt 2, Sayı 1, 2010   ISSN: 1309 -8012  (Online) 

 

 

 



Asya Türk Cumhuriyetleri'nin batı karşıtı

9

 irticai hareket ve terör örgütleriyle tehdit altına girmesi 



ve bölgedeki stratejik enerji hatlarının kontrolünün tehlikede olmasına neden olmuştur: Hizb-ül 

Tahrir, Yeniden Doğus Partisi, Adalet Partisi, Tacikistan Yeniden Doğuş Partisi, Pakistanlı ve 

Afgan Taliban hareketleriyle bağlantılı Özbek İslam Hareketi

10

, Orta Asya İslam Hareketi, Tebliğ 



Cemaati, Hizb-ün Nüsret, Ekremiye sadece bir kaç teşkil etmektedirler (bkz. Baran/Starr/Cornell 

2006: 23 vd.). Enerji kaynakları, enerji nakil hatlarının güzergahı, boru hatlarının güvenliği ne-

deniyle Orta Asya, jeostratejik öneme sahip olduğundan, ABD, AB, Rusya, İran, Çin ve çeşitli 

irticai örgütler ve akımlar ilgi alanı ve oyun sahası haline gelmiş bulunmaktadır (bkz. Gökçe 

2008). Hammadde elde ve kontrol etme yarışında başarı, o ülkelerin siyasal iradesinin kontrolüne 

bağlıdır. O ülkeleri etkileyebilmek, orda yaşayan halkların iradesinin etkisine bağlıdır. O toplum-

lardan çıkabilecek siyasal akımlar ve oluşan siyasal irade, o ülkelerin enerji kaynakları, nakil hat-

larının güzergahı ve boru hatları hakkında karar vermektedirler. Bundan dolayı jeopolitik açıdan o 

ülkelere uzun vadeli nüfuz, bölgedeki devletlerinin dayandığı halkların zihniyetlerine olan etkiye 

bağlıdır.

11

 Batı karşıtı  İslamcı hareketlerin veya ülkelerin Orta Asya ve hammadeye etkilerinin 



azalması jeostratejik amaca teostratejik kurumlarla da ulaşılabilir. Batı ile iyi ilişkilerde bulunan 

Türkiye'nin resmi anayasal kurumu DİB bu görevi yerine getirecek niteliktedir.

 12

  

4. DİYANET'İN ORTA ASYA FAALİYETLERİ 



Diyanet heyetinin 1985 ila 1992 yılları arasındaki Azerbaycan, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızis-

tan, Rusya'ya bağlı  Tataristan  ve  Dağıstan'daki çeşitli temasları esnasında edindiği izlenimleri 

belirten Diyanet yetkilisi Halit Güler'in Diyanet Vakfı'nca yayımlanan "Orta Asya'da İslam'ın 

                                                 

9

 Cheryl Benard, makalesinde Batı Dünyası için olası siyasal ortakları irdelerken Avrasya Müslümanları, 



"dünyevi-laik" (secularist), "gelenekçi" (traditionalist), "köktendinci" (fundamentalist) ve "değişimci-

reformcu" (modernist) tiplemelerine ayrı ayrı kategorize edip, aralarındaki benzerlikler, farklılıklar ve batı 

müttefiği olup olmayacaklarını ele almaktadır (bkz. Benard, 2003: 9-13; 25-46). 

10

 Anthony Bowyer (2008), Vitaly V. Naumkin (2003), Pınar Akçalı (2003) ve Martha Brill Olcott (2007) 



Özbek  İslam Hareketi'ne geniş yer vermektedirler. Svante E. Cornell (2005) ise makalesinde Orta Asya'da 

faal olan İslamcı terör örgütlerinin uyuşturuculukla bağlantılarını irdelemektedir. 

11

 Orta Asya'dan geri çekilme ABD ve Batı'nın uzun vadeli çıkarına ters düşeceğinden ve bizzat Amerika'nın 



doğrudan bölgedeki varlığı ve agresif müdahalesi Rusya, İran ve Çin'in olumsuz tepkilerine yol açabileceğin-

den (bkz. Cornell, 2002: 336), bölgeyle milli, dilsel, tarihsel, kültürel ve dinsel bulunan Türkiye'nin zihinlere 

nüfuz edebilecek yumuşak güçle devreye girmesi, hem batının çıkarlarını kollayacak hem de yöredeki diğer 

rakip ülkelerinin olumsuz tepkilerine fazla yolaçmayacak niteliktedir.  

12

 Çünkü anyasaya bağlı ve dinsel açıdan göreli daha liberal olan DİB hem iyi bir imaja sahiptir hem de Tür-



kiye'nin bölgede dilsel, etnik, kültürel ve tarihsel açıdan olumlu bir imajı mevcuttur. DİB bu imajı, Orta Asya 

faaliyetlerini meşrulaştırmak için de köullanmaktadır: "milletimiz, tarihte kurduğu dünya devletleri eliyle, 

insanlığa adalet, kültür ve mutluluk dağıtmış dünyanın ender milletlerinden biridir. Bu sebeple, milletimizin 

bu hususiyetini bilen Türk ve Müslüman topluluklarının, milletimizden beklentileri ve umutları vardır." (Diy-

anet Vakfı Online, ty a). Orta Asya ve Kafkaslar'daki İslamcılık ile mücadele konusunda AB'ye önerilen bir 

ABD düşünce kuruluşu raporunda Zeyno Baran, S. Frederic Starr ve Svante E. Cornell, devreye Türkiye'yi 

sokmaya tavisye etmektedirler. Eurasia's Muslim majorities will "listen to advice right legal and constitu-

tional safety nets so that radical groups, or 'sleeper cells', cannot take over secular systems. To this end, the 

EU should engage Turkey as it adresses issues of radical Islam in the Caucasus and Central Asia." 

(Baran/Starr/Cornell, 2006: 55). Eğer burda BOP için "Ilımlı İslam" projesi kastedilmediyse, AB adayı ülkesi 

ve NATO üyesi laik T.C. Devleti'nin resmi bir kurumu DİB'in Orta Asya'da faal olması önerisi yorumu da 

yapılabilir. 




SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER DERGİSİ  

Cilt 2, Sayı 1, 2010   ISSN: 1309 -8012  (Online) 

 

 

 



5

Yeniden Doğuşu" isimli gezi rehberi, Diyanetin Sovyetler dağılmadan önceki Orta Asya faali-

yetlerini belgeyecek niteliktedir (bkz. Güler, 1994).

13

 DİB, dinsel, ulusal ve kültürel konular içeren 



basılı, sesli ve görüntülü medya yayınları göndermiştir.

14

  DİB Strateji Geliştirme Dairesi Baş-



kanlığı'nın 2008 Faaliyet Raporu'na göre Türkçe, Kırgızca, Azerice, "Dinimi Öğreniyorum", "Ki-

tabımı  öğreniyorum", "Peygamberimi öğreniyorum", "Dualarımı  öğreniyorum" isimli kitaplar ve 

Kırgızca "Gençlerle Söyleşi" adlı yayın Orta Asya'ya gönderilmiştir (bkz. DİB SGDB, 2008): 59). 

DİB, TDV ve Kızılay Derneği, Dışişleri Bakanlığı ile diğer ilgili Devlet kurumları ve T.C. Dev-

leti'nin yurt dışı temsilcilikleriyle koordinasyon sağlamak suretiyle ilaç, tıbbi malzeme, gıda, giyim 

gibi maddelerden oluşan insani yardım malzemesi ile birlikte cami ve Kuran kursu binaların inşaat 

ve onarımları için de finansal yardımlar göndermektedir. Ayrıca DİB ve TDV, Orta Asya'ya cami, 

okul ve tarihi mekanların yapım ve onarım hizmetleri sunmaktadır. Orta Asya Türk Cumhuri-

yetleri'nde cami ile ilahiyat fakültesi binası DİB tarafından inşa edildi, ayrıca kullanılamaz halde 

olan, cami, kültür merkezi, okul, lojman gibi binalar tamir edildi. Türkmenistan Kıpçakobası Cami 

ve Kompleksi, Azerbaycan Bakü Şehitlik Camisi, Kazakistan Talgar, Miçirun, Nikeloyevka 

camileri, Kırgızistan Koçkor Camisi ve Bakü İlahiyat Fakültesi Camisi örnek sayılabilir. TDV'nin 

websitesimde, "temelden 14 cami ile 1 ilahiyat fakültesi, 1 lise binası inşa edilmiş, ayrıca bir çok 

okul, cami, tarihi eserin de tamir ve restorasyonu yapılmıştır." (Diyanet Vakfı Online, ty a; TDV 

Broşürü online, ty)

15

 Orta Asya "Türk cumhuriyetlerindeki gençlerin Türkiye'de eğitim ve öğretim 



görmelerini sağlamak ve gelecekte Türkiye ile bu cumhuriyetler arasındaki bağların güçlendiril-

mesine katkıda bulunmak amacıyla ülkemize getirilen soydaş ve dindaş  öğrencilere Vakfımızca 

burs tahsis edilmektedir. Türkiye’de öğrenime devam eden bu öğrencilerden önemli bir kısmının 

tüm masrafları Vakıfça karşılanmaktadır." (Diyanet Vakfı Online, ty b) DİB ve TDV, YÖK, 

Dışişleri ve Milli Eğitim Bakanlığı ile işbirliği yaparak Kırgızistan, Kazakistan ve Azerbaycan’da 

birer  İlahiyat Fakültesi, Azerbaycan'da nir imam-hatip lisesi (İHL) açmıştır. Bu okulların tüm 

masrafları TDV karşılmaktadır. Bundan ziyade Türkiye'de ilahiyat fakülteleri ve İHL'lerde oku-

tulmak için DİB ve ilgili Bakanlıklar ile koordineli olarak Orta Asya'dan talebe getirilmektedir. 

TDV tarafından yüksek lisans ve doktora öğrenimi yapmak üzere Orta Asya'dan Türkiye'ye 

öğrenci getirilmiştir. TDV tarafından Orta Asya'da açılan okullarda ülkelerinde de öğrenci 

öğrenim görmektedir (bkz. Diyanet Vakfı Online, ty b; TDV Broşürü online, ty). Ayrıca, "Yurtdı-

şında yaşayan vatandaşlarımız (ABD, Avrupa ve Avustralya) ile Türk Cumhuriyetleri, Balkan 

Kafkas Ülkeleri, Türk ve Müslüman Topluluklarının bulundukları ülkelerde yaşayan vatandaş, 

soydaş ve dindaşlarımıza din hizmeti sunmak amacıyla Ramazan ayında 127 din görevlisi gönde-

rilmiştir (bkz. TDV Broşürü online, ty).  

 

 



                                                 

13

 SSCB dağılmadan Diyanet yetkililerinin yerel Müslüman Türk mevkidaşlarını ziyaret edebilmesi, dönemin 



komünist yönetimin de NATO üyesi T.C. Devleti'nin bu seviyedeki Orta Asya faaliyetlerini onayladığının 

göstergesidir. 

14

 Avrasya Ülkelerine 1.000.000 dinsel yayın ve 50.000 adet 2009 yılı takvimi gönderilmiştir (bkz. TDV 



Broşürü online, ty). 

15

 Bu hizmet Türk olmayan Orta Asya ülkelerini de kapsamaktadır. Örneğin, Pakistan'da 12 derslikli okul inşa 



edilip açılmıştır (bkz. TDV Broşürü online, ty). 


SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER DERGİSİ  

Cilt 2, Sayı 1, 2010   ISSN: 1309 -8012  (Online) 

 

 

 



DİB, "Adriyatik'ten Çin Seddi'ne" uzanan Türk ve İslam Coğrafyasını dinsel açıdan standardize 

edip merkezleştirme ve bölge ülkelerini dinsel konularda koordine etme amacıyla, 1995 yılında 

başlayan Avrasya İslam Şurası (AİŞ) isimli işbirliği girişimini başlatmıştır.

16

 Toplantılarının sayı-



larının seyrekleşmesi, websitelerinin güncellenmemesi, Türk Cumhuriyetlerinin üyelikte gözük-

memeleri, 2007 Mayıs toplantısının açılış konuşmasında DİB Başkanı Ali Bardakoğlu'nun koordi-

nasyon için ortak sürekli faal olan bir teşkilat yerine sadece maliyeti ucuz olan güncellenmeyen 

AİŞ web sayfasınla yetinmesi (bkz. Haber7-Online, 15.05.2009).

17

  DİB'in daha büyük ölçekli 



faaliyetleri ya yapacak güce sahip olmadığının ya da bağlı olduğu Başbakanlığın tercih etmemesi-

nin göstergesi olarak okunabilir. DİB, ortamı zaten orda faal olan Fethullah Gülen Örgütü'ne bı-

rakmaktadır (bkz. Balcı, 2005).  

5. SONUÇ 

DİB, Orta Asya'da irticai akımlara karşı kendi yorumunun ağır bastığı camiler, okullar, İlahiyat 

Fakülteleri inşa etmekte, basılı, sesli ve görüntülü dinsel yayınlar bölgeye göndermekte, panel, 

konferans ve sempozyumlar düzenlemekte ve o ülkelerden Türkiye'ye devşirilmek için getirilen 

doktora, yüksek lisans, lisans, İHL, ve Kuran kursu öğrencilerinin iş ve işlemleriyle ilgilenmekte-

dir. Amaç, zengin enerji kaynaklarına sahip olan Orta Asya'nın dinsel ve kültürel açıdan radikal 

akımlara terk edilmemesidir. 

KAYNAKÇA 

AİŞ-Online: Avrasya İslam  Şurası (AİŞ) Hakkında. Ty a. http://www.avrasya-

is.org/?Zm9ua3NpeW9uX2FkaT15YXppX2RldGF5JmljZXJpa19ubz0y, son erişim 10.04.2010. 

AİŞ-Online: Üyeler – Katılımcılar Listesi. Ty b, http://www.avrasya-

is.org/?Zm9ua3NpeW9uX2FkaT10dW1fdWxrZWxlcg==, son erişim 10.04.2010. 

Akçalı, Pınar: Orta Asya'da İslami Uyanış, Radikal İslami Hareketler Ve Bu Hareketlerin Bölge 

Politikasına Etkileri. Efegil, Ertan; Akçalı, Pınar: Orta Asya'nın Sosyo-Kültürel Sorunları: Kimlik, 

İslam, Milliyet ve Etnisite. İstanbul 2003. 

Aydın, Mehmet: Diyanet's Global Vision. Muslim World 98 (2008), S. 164-172. 

Balcı, Bayram: Orta Asya'da İslam Misyonerleri Fethullah Gülen Okulları. İstanbul 2005. 

Baran, Zeyno; Starr, S. Frederick; Cornell, Svante E.: Islamic Radicalism in Central Asia and the 

Caucasus: Implications for the EU. Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program. 

                                                 

16

 Sekreteryasının DİB'in Dış İlişkiler Dairesi'nin yürüttüğü AİŞ'in amacı, "Müslüman dini kurum ve kuruluş-



ları arasında din hizmeti, eğitim, kültür, sosyal yardımlaşma ve dayanışma alanlarında yakın ilişkinin kurul-

ması ve işbirliğinin geliştirilmesine yöneliktir. Diğer yandan bu girişimin aynı zamanda küreselleşme süre-

cinde ortak dini sorunlar ve problemlerin ele alınmasında bir istişare forumu ve ortak zemin olma işlevini de 

görmesi amaçlanmıştır. Bu zaviyeden bakıldığında AİŞ, tüm AİŞ üyeleri ve işbirliği ortaklarının hedeflenen 

işbirliği alanlarına aktif katılımlarının arttırılmasını gaye edinen bir işbirliği ağını oluşturmaktadır." (AİŞ-

Online, ty a) Fakat başlangıçta Avrasya Coğrafyası'nda bulunan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri gibi Türk 

veya Türk olmayan Müslüman nüfuslu özerk veya bağımsız ülkeler ve topluluklar yer alırken, son 

topantılarda üyelik sayısı azalmıştır. AİŞ, artık Batı Trakya, Beyaz Rusya, Rusya'ya bağlı Tataristan, 

Mordovya, Altay Cumhuriyetleri, Makedonya, Bulgaristan, Hırvatistan'dan ibarettir (bkz. AİŞ-Online, ty b). 

17

 Avrasya e-İşbirliği'ne indirgenmiş sözde bir Şura'da katılımcıların fiziken bir arada olmadığı için birlik 



beraberlik duygusunun pekiştirilmediği de aşikardır. 


SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER DERGİSİ  

Cilt 2, Sayı 1, 2010   ISSN: 1309 -8012  (Online) 

 

 

 



7

Washington, D.C. 2006: http://www.silkroadstudies.org/new/docs/Silkroadpapers/0607Islam.pdf, 

son erişim: 02..4.2010. 

Benard, Cheryl: Civil Democratic Islam. Partners, Resources and Strategies. RAND. National 

Security Research Division. Santa Monica 2003. 

http://www.rand.org/pubs/monograph_reports/2005/MR1716.pdf, son erişim 02.04.2010. 

Bowyer, Anthony: Islamic Movements and Democracy in Central Asia: Integration or Isolation. 

Paper Proposal for CSID’s 9th Annual Conference. Washing-

ton,D.C.2008.http://www.ifes.org/publication/247475edefe5e2d597c691c7bb0863eb/IslamDemoc

racyPaperBOWYER.pdf, son erişim: 02.04.2010 

Bozan,  İrfan: Devlet İle Toplum Arasında. Bir Okul: İmam Hatip Liseleri. Bir Kurum: Diyanet 

İşleri Başkanlığı... İstanbul 2007. 

Cornell, Svante E.: America in Eurasia: One Year After. Current History 101 (2002); S. 330-336. 

http://www.currenthistory.com/pdf_user_files/101-657_330, son erişim 9.04.2010. 

Cornell, Svante E.: Narcotics, Radicalism, and Armed Conflict in Central Asia: The Islamic 

Movement of Uzbekistan. Terrorism and Political Violence 17 (2005) 4,S.619–639. 

http://pdfserve.informaworld.com/67028_758064766_737698803.pdf, son erişim 07.04.2010. 

Cumhuriyet: Bakiyev'in karşı atak hazırlığı, 9.04.2010, S. 10. 

Çakır, Ruşen; Bozan, İrfan : Sivil, Şeffaf ve Demokratik Bir Diyanet İşleri Başkanlığı mümkün 

mü? İstanbul 2005. 

DİB SGDB: Diyanet İşleri Başkanlığı Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı 2008 Faaliyet Raporu. 

http://www.diyanet.gov.tr/turkish/tanitim/rapor_ms2007.pdf, son erişim 10.04.2010.  

Diyanet Vakfı Online: B) Eğitim-Öğretim Faaliyetleri, ty b. 

http://www.diyanetvakfi.org.tr/hakkimizda/hizmetler/yurtdisi/disegtogrtfl.htm, son erişim 

10.04.2010 

Diyanet Vakfı Online: II. Yurt Dışına Yönelik Hizmetler, ty a. 

http://www.diyanetvakfi.org.tr/hakkimizda/hizmetler/yurtdisi/aynnakdiyrd.htm#ayninakdi, son 

erişim 07.04.2010. 

Efegil, Ertan: Rusya'nın Kültürel Emperyalizm Siyaseti ve Günümüz Orta Asya'sında  İslam. 

Efegil, Ertan; Akçalı, Pınar: Orta Asya'nın Sosyo-Kültürel Sorunları: Kimlik, İslam, Milliyet ve 

Etnisite. İstanbul 2003. 

Erdem, Gazi: Religious Services in Turkey: From the Office of Şehülislam to the Diyanet. Muslim 

World 98 (2008), S.199-215. 

Erşahin, Seyfettin: Sovyetlerin Vakıf Politikası ve Türkistan'da Vakıfların Kamulaştırılması. 

Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (2001), S.131-143. 

Erşahin, Seyfettin: The Ottoman Foundation of the Turkish Republic's Diyanet: Ziya Gökalp's 



Diyanet Ishları Nazaratı. Muslim World 98 (2008), S. 182-198. 

Gökçe, Mustafa: Sovyet Sonrası Dönemde Hazar Çevresine Yaşanan Rekabet. Uluslararası Sosyal 

Araştırmalar Dergisi 1 (2008) 3, S. 177-209. 



SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER DERGİSİ  

Cilt 2, Sayı 1, 2010   ISSN: 1309 -8012  (Online) 

 

 

 



http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt1/sayi3/sayi3_pdf/gokce_mustafa.pdf, son erişim 

07.04.2010. 

Gözaydın, İştar B.: A Religious Administration to Secure Secularism: The Presidency of Religious 

Affairs of the Republic of Turkey. Marburg Journal of Religion 11 (2006), S.1-8. 

Gözaydın, İştar B.: Diyanet and Politics. Muslim World 98 (2008), S.216-227. 

Güler, Halit: Orta Asya'da İslam'ın Yeniden Doğuşu. Ankara 1994. 

Haber7-Online: 7. Avrasya İslam 

Şurası sona erdi, 15.05. 2009 

http://www.haber7.com/haber/20090515/7-Avrasya-Islam-Surasi-sona-erdi.php, son erişim 

10.04.2010. 

Naumkin, Vitaly V.: Militant Islam in Central Asia: The Case of the Islamic Movement of 

Uzbekistan. Berkeley Program in Soviet and Post-Soviet Studies. Berkeley 2003. 

http://www.escholarship.org/uc/item/7ch968cn, son erişim: 02.04.2010. 

Olcott, Martha Brill: The Roots of Radical Islam in Central Asia. Carnegie Endowment for 

International Peace. Washington, DC 2007. 

http://www.carnegieendowment.org/files/olcottroots.pdf, son erişim: 02.04.2010. 

Öcal,  Şamil: from "the Fetwa" to "Religious Questions": Main Charateristics of Fetwas of the 



Diyanet. Muslim World 98 (2008), S. 335. 

Pervizat, Leyla: Tackling Honour In The Aftermath With A Good Practice. Expert Paper. United 

Nations. United Nations Division For the Advancement of Women. United Nations Economic 

Commission for Africa. Expert Group Meeting on good practices in legislation to address harmful 

practices against women. United Nations Conference Centre. Addis Ababa, Ethipia.25-28 May 

2009. EGM/GPLHP/2009/EP.02, 11 May 2009. 

TDV Broşürü Online: Türkiye Diyanet Vakfı, ty, 

http://www.diyanetvakfi.org.tr/images/tanitim/brochure/tdvbrosur.pdf, son erişim 10.04.2010. 



Yılmaz, Mehmet Nuri: Türk Dünyasında Dini Durum. Yeni Türkiye 15 (1997), S. 155-159. 

 

 

 

 

 

 

 

Yüklə 257,05 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə