Microsoft Word 05. osmanov kılıç. 119-133



Yüklə 122,74 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix13.12.2017
ölçüsü122,74 Kb.
#15176


BOZKIR KAVİMLERİNDEN AZLAR 

Dr. Kılıç OSMANOV

 

ÖZET:



 

M.Ö. VII-VI. yüzyıllara varan tarihi geçmişi ile İskitlerin-

Sakların etnik kökeni önemli bir tartışma konusudur. İskitlerin kurganla-

rında ve kültürel hayatlarında tespit edilen özellikler Merkezî Asya’dan 

gelen bir kavim olduklarını açıkça ortaya koymaktadır. 

Araştırmamızda İskitlerin hangi boylarında Türk, hangilerinde İran 

etnik dokusunun hâkim olduğu konusu (etnonim ve kültürel unsurlarla) 

aydınlatılmaya çalışılmıştır. 



Anahtar Kelimeler:

 

İskit, Saka, Güney Sibirya, Altay, Yedisu, 



Tanrıdağları, Azlar, Türkistan. 

Azs From Step Tribes 

SUMMARY:

 

The ethnical root of the Iskits-Saks whose history 



dates back to VII-VI ceturies B.C. has been an important topic to de-

bate.Findings about the features of the cultural life of Iskits reveal that this 

tribe had come from Middle Asia. Our research studies and tries to enligh-

ten which Iskit urugs had been affected ethnically by Turks and by Ira-

nians. 

Key Words:

 

İskit, Saka, Southern Siberia, Altay, Yedisu, Tien-

shan, Azs, Turkistan. 

 

M.Ö. I. bin yıllarında Avrasya’nın geniş alanlarında, Kara Deniz’in 



kuzey tarafından, Merkezî Asya’nın iç bölgeleri ve Güney Sibirya’ya ka-

dar olan sahalarda ilk göçebeler yaşıyorlardı. Tarihi kaynakların verdikle-

ri haberlere göre, bu göçebeler birbirlerine çok benziyorlardı. Kendi etnik 

isimleri olmasına rağmen yabancılar sık sık onları başka bir ad ile tesmi-

                                                 

 Arabayev Kırgız Devlet Pedegoji Üniversitesi, Şarkiyat Fakültesi Öğretim Üyesi. 



tokonovatt@hotmail.kg

. (Kırgız Türkçesi’nden Aktaran-İlmî Redaktör: Dr. Mustafa 

KALKAN tarafından hakemlerimizin eleştirileri ve yazarın Kırgız Türkçesiyle 

yazdığı cevaplar metne dahil edilmiştir). 




 

TÜBAR-XVII-/2005-Bahar/ Dr. Kılıç OSMANOV 

120 

ye ediyorlardı. Hellenler (Eski Yunanlılar) bu göçebeleri “sküz” şeklinde 



isimlendiriyordu, Ahamenid dönemindeki eski İranlılar ise “sak” diye ta-

nımlanırlardı. Tarihi kaynakların verdikleri haberler, arkeolojik araştır-

malar ile de teyit edilmiştir.  

Asya’da bulunan İskit kurganlarının

1

, Avrupalı İskitlerin kurganla-



rına göre daha eski olduğu son dönemlerde yapılan araştırmalarla ortaya 

konmuştur. Bilhassa bu, Güney Sibirya’da (Tuva’da) bulunan Arjan 

Çarlığ kurganına ait araştırmanın verilerinden sonra daha da açık bir şe-

kilde belli olmuştur. Arjan’ın tarih ilminde şu ana kadar malum olan en 

eski İskit kurganı olduğu tespit edilmiştir. Bu mezarın araştırılmasından 

sonra İskit-Sibirya kültürlerinin orijini meselesinin tekrar çözümü gereği 

doğmuştur. 

İskit ve Sak probleminin araştırılmasında elde edilen muvaffakiyet-

lere ve bütün yapılanlara rağmen birçok şey daha halledilememiş durum-

dadır ve zikredilen konuları araştırmayı gerektirmektedir. İskit-Sibirya 

âleminin kültürlerinin orijininin araştırılmasında İran faktörü fazla önem-

senmiştir. Bu tez, arkeologlar arasında daha çok benimsenen kabule ya-

kındır. Önceden İskit-Sibirya kültürünün ve sanatının teşkilinde Avrupalı 

İskitlerin etkisinin yüksek olduğu kabul edilmekteyken, günümüzde ise 

onların İskit-Sibirya âleminin kıyısını oluşturdukları söylenmekte ve bas-

kın rol Sayan-Altay (Güney Sibirya) İskitlerine verilmektedir. 

İlmî araştırmalara göre, İskit-Sibirya âleminin ahalisi aslen, dili ve 

antropolojik tipi yapısıyla çeşitlidir. Bir çok ilim adamının fikrine göre 

Asyalı İskit-Sakların arasında çok sayıda Türk kabilesi ve oymağı vardır 

(Memiş, 293:565-566). Bu tezi savunanlar arasında F. Hirt, K. Siratori, 

Markvart, P. Pelyo, V. V. Radlov, N. A. Aristov, Yakinef (Biçurin), H. 

Vamberi, Jirar de Rialle, Kanningem, A. N. Bernştam, Yu. A. Zuyev, K. 

İ. Petrov, L. S. Klein, G. E. Grum-Grjimaylo ve başkaları vardır (Radlov, 

1893:126;Aristov, 1896:277-456;Bernştam, 1951:55-56; Şahmatov, 

1950). 

Tarih ilminde “eski göçebeler” dönemi, M.Ö. VI-III. asırlar arasına 



tarihlenir. Ona kadar olan zaman dilimi “ilk göçebeler” dönemi olarak 

görülür. Bu tarihleme arkeoloji ilminin tasnifine dayanmaktadır. “İlk ve 

                                                 

1

   Prof. Dr. Saadettin Gömeç’in açıklamalarına göre Asya’da bulunan eski kurganların 



tamamına  İskit kurganları denmesi doğru değildir bunların çoğu Hun kurganlarını 

oluşturmaktadır. Kılıç Osmonov, bu tezi kabul etmekte ve Asya’da bulunan eski kur-

ganların tamamının  İskitlere ait olmadığını doğrulamaktadır. Kılıç Osmonov’a göre 

bu tarihi eserler arkeoloji ilminin tespitlerine göre bir kaç gruba bölünür; 1. İlk göçebe 

kurganları (çok eski zamanlardan M.Ö. VI. asra kadar), 2. Eski göçebe kurganları (İs-

kit-Sak dönemi de denilir M.Ö. VI-III. asırlar), 3. Hun veya Hun-Sarmat dönemi kur-

ganları (M.Ö. III-II. ve diğer asırlar). Tarih ilmine yardımcı olan arkeoloji disiplini 

sayesinde bu eski kurganlarının çeşitli hususiyetleri iyice tespit edilmiştir. 




 

TÜBAR-XVII-/2005-Bahar/Bozkır Kavimlerinden Azlar 

121 

Eski göçebeler” döneminin araştırmalarında arkeolojinin çok büyük bir 



önemi vardır. Eski göçebeler dönemi tarihte İskit-Sak dönemi olarak mı 

yoksa İskit-Sibirya alemi olarak mı kabul edilmelidir ? İskit-Sak göçebe-

lerine ait olan karakteristik hususiyet, “İskit Triadası”dır

2

. (O üç parçadan 



oluşur: silah malzemeleri, atlı teçhizat ve şekil sanatındaki hususi bir stil). 

İskit-Sibirya âleminin ahalisinin kökeni araştırılırken aslı bir olan 

göçebe kabileler ortaya çıkar. Onların hem kültür hususiyetleri hem de 

antropolojik tipleri aynıdır. Bu göçebelerin yerleştikleri topraklar, Aral 

Denizi’nden doğuya, Tengri Dağları, Yedi Su, Doğu Kazakistan, Dağlık 

Altay, Güney Sibirya ve Tuva’ya kadardır. Bu bölgelerde tespit edilen 

arkeolojik abidelerin esas hususiyetleri aynıdır. Demek ki onları vücuda 

getiren kabilelerin kökenleri ve asılları birdir. Antropoloji ilmi açısından 

da bu bölgelerde yaşayan göçebelerin fiziki yapıları aynı tiptedir. Onların 

arasında Mongoloid antropolojik tipin karışımı da vardır. Araştırmalara 

göre bu tür antropolojik yapı, Merkezî Asya’nın doğu tarafındaki bir sa-

hada belirli bir zaman dilimi içinde teşekkül edip, sonra diğer bölgelere 

yayılmıştır (Ginzburg, 1972:139-140;Martinov, 1986:59; 

Çlenova,1967:216; Tolstov,1962: 20; Rudenko, 1952:20). 

Bu göçebelerin aslının bir olduğu onların etnonimikasından net bir 

şekilde tespit edilebilmektedir. Onların etnik isimleri araştırılırken  az 



(as)- unsuru ve o ad ile bağlı olan eklerde başka eski Türk kelimeleri bu-

lunur.  İlk antik Yunan kaynaklarına göre bizim merak ettiğimiz toprak-

larda İssedonlar, “Bir Gözlü Arimaspiler” ve efsanevi “Altını Muhafaza 

Eden Akbabalar” yaşıyordu. Herodot (M.Ö. V. asır) bu malumatları 

“Arimaspiya” destanına dayanarak haber vermektedir. Araştırmalara göre 

bu edebî eser sağlam tarihî ve coğrafî vak’alara dayanmaktadır. 

İlmî araştırmalara dayalı olarak Arimaspilerin Doğu Kazakistan’da 

oturan göçebeler olduğu bilinmektedir, efsanevi “Altını Muhafaza Eden 

Akbabalar” ise Dağlı Altay İskitleridir (?). “Altını Muhafaza Eden Akba-

balar» tabii olarak bilindiği üzere Dağlı Altay İskitlerinin efsanevi adıdır. 

Bunun dayandığı esaslar vardır. Eski zamanlarda Dağlı Altay’da altın çok 

miktarlarda çıkarılmıştır. Dağlı Altay İskitleri’nin kurganlarında (mezar-

larında) akbabaların çeşitli  şekillerdeki tasvirleri bol miktarda görülür. 

Dağlı Altay İskitleri’nin erkekleri, akbabalarında kullandıkları ve resim-

lerinde yer alan serpuşları takarlardı. Orta Çağ’da akbabaların tasvirleri, 

Altay bölgesi ile bağlantılı olarak değerlendirilmiştir. El-İdrisî’nin hazır-

ladığı Arap haritasında dünya üzerinde (1154 yılında) Altay mıntıkasında 

esirleri hırsla yiyen Akbabalar resm edilmiştir (Hennig, 1961:C.I:99). 

Ünlü Sovyet tarihçisi ve arkeolog, Prof. Dr. S. İ. Rudenko’nun fik-

                                                 

2

   «İskit –Triadası» - İskit-Sak medeniyetine ait olan hususiyetlerdir. 




 

TÜBAR-XVII-/2005-Bahar/ Dr. Kılıç OSMANOV 

122 

rine göre Altay İskitleri eski Çin kaynaklarında «Yüeçi-Yue-chih» diye 



anılmaktadırlar (Rudenko 1960:176). Yüeçiler, Asyalı  İskitlerin Pazırık 

kültürüne mensup olan kabileler ile bağlantılıdır

3

. Onlar, oldukça geniş 



topraklarda yaşamışlardır. Onlar, Güney Sibirya (Altay, Tuva), Doğu Ka-

zakistan ve Cungarya sahasında meskundurlar. Araştırmacıların iddiaları-

na göre Yüeçiler, Doğu İskit dünyasının hükümdarları olmuşlardır.  

Onlar, yönetim şekillerini birçok bölgede hakim hale getirmişlerdir, 

Eski Çin ve Hind-İran dünyası ile bağlantı kurmuşlardır (Elnitskiy, 

1977:88;İstoriya Sibiri, 1968:C.I:228;Rudenko, 1952:257). G. E. Grum-

Grjimaylo’nun fikrine göre eski Çin kaynaklarındaki «Yüeçi» ıstılahı re-

konstrüksiyonda “arsi”  etnik ismini vermektedir (Grjimaylo, 

1926:C.II:256). Bizim fikrimizce “arsi” etnik ismi “ar ve as”

4

 kısımlar-

dan meydana gelmektedir. Araştırmalara göre “ar” kelimesi aslen eski 

Türk “ar, eri, er” kelimelerine aittir (Kelmakov, 1970:191). Ar, “eri, er

“erkek, er” manasını verir. Eski Türk döneminde “ar”  ıstılahı bazen de 

etnik isim olarak kullanılmış ve anlamı zamanla daha da genişlemiştir. 



Az(as) olursa etnik ad olarak kabul edilmesi lazımdır.  

                                                 

3

   Yüeçilerin (Yüeh-chih) yerleşik hayat unsurlarına sahip bir kavim olduğu bilinmekte-



dir. Aynı zamanda son yıllarda yapılan araştırmalar, Asyenik özellikler taşımalarına 

rağmen bu kavmin Sogdlularla etnik bağlara sahip olduklarını ortaya koymuştur. Kılıç 

Osmanov, bu konuda şu açıklamayı yapmıştır; Yüeçiler, Hint-İran etnik grubuna 

mensup olan bir kavimdir. Ama bu tezin birçok eksiklikleri vardır. Antropolojik açı-

dan bu kavmi teşkil eden boyların içinde Mongoloid antropolojik tipin belirgin etkileri 

mevcuttur. 1. Bu kavmi teşkil eden boylar batıdan gelmemişlerdir, Maveraünnehir’de 

yaşayan Hint-İran etnik grupları ile hiç bir alakaları yoktur. İskit-Sak medeniyetine 

mensup olarak kabul edilen kavimler arasındadırlar ve o dönemlerde doğudan batıya 

yayılmışlardır. 2. Yüeçilere (Çin kaynaklarındaki yazılış  şekilleri çeşitli biçimlerde 

okunmaktadır) dil yönüyle bakıldığında Türk oldukları düşüncesi tarih ilminde eski-

den beri kabul gören bir tezdir. Günümüzde ise tarih ilmi, onları eski Türkler olarak 

kabul etme eğilimindedir. Bunun çeşitli dayanakları vardır. Büyük Yüeçiler bilindiği 

gibi Maverunnehir’de Kuşan İmparatorluğu’nu kurmuşlardır. Kuşanlara ait olan tarihi 

kaynakların araştırılması sonucunda Türk oldukları açıkça görülmüştür. Mesela, 

Kuşanların hanlarının isimleri, onların kullandıkları idarî unvanlar (yabgu –unvanı 

(yavuga –diye de bilinir) Orta asırlarda yaşayan batı Türklerinde yabgu olarak bilinir), 

şehirlerin isimleri ve diğer hususiyetler bunu ispatlamaktadır. 3.Yüeçilerin İranlılara 

mensup olduğu görüşü, İskit-Sak medeniyetinin de İranlılara ait olduğu düşüncesine 

dayanıyordu. Bazı arkeologların tespitlerine göre İskit-Sak medeniyeti Asya’nın batı 

tarafında teşkil edilip Hint-İran kökenli boylar tarafından doğuya doğru yayılmıştır. 

Yüeçiler, İskit-Sak medeniyetine dahil olarak görüldüğü için de onları, Hint-İran kö-

kenli etnik gruplar şeklinde tanımlamışlardır. Ama günümüzde yapılan son araştırma-

larla bu tez, arkeologlar ve tarihçiler tarafından çürütülmüştür.  

4

   Prof. Dr. Saadettin Gömeç, bu etimolojide “er” ekinin eski Türkçe metinlerde kulla-



nıldığını ama”as” ekinin “er” ekinin yerine kullanılmış olabileceğini iddia etmenin sı-

nır dışı bir zorlama olduğunu belirtmiştir. Türk isimlerinin etimolojileri için bakınız 

(Gömeç, 1992:Gömeç, 1994). Kılıç Osmonov, yönlendirilen etimolojik eleştirilerin 

farklı bakış açılarından kaynaklanmasına rağmen Prof. Dr. Saadettin Gömeç’in tezle-

rini paylaştığını ifade etmektedir. 



 

TÜBAR-XVII-/2005-Bahar/Bozkır Kavimlerinden Azlar 

123 

Y. A. Zuyev’in araştırmasına göre Yüeçi (Yuyedi) rekonstruksyonu 



“az” etnik ismini vermektedir (Zuyev, 1960:107). Azlar eski Türk tari-

hinde çok iyi bilinir. Antik yazar Strabon’da (Coğrafya, XI:8, 2) Azlar 

asi”  diye anılmaktadırlar. Onlar (Az’lar) M.Ö. II. asırda Sır-Derya’nın 

kuzey taraflarından gelen ve Maveraünnehir’deki Yunan-Baktriy 

(Baktiriya

5

) Devleti’ni tamamen yok eden göçebeler arasında yer alan 



büyük bir kabiledir (Drevni Avtorı, 1940:101). 

İşte bu göçebeler Yüeçiler’dir. Bu mesele tarih ilmine göre açıkça 

tespit edilebilmektedir. M.Ö. II. asırda “Büyük Yüeçiler” doğudan Yedi-

su’ya geldiler ve Maveraünnehir’deki Yunan-Baktriana Devleti’ne son 

verdiler. Antik yazar Pliniy, Kaspiy Denizi (Hazar Denizi) tarafında 

abzoy”  adlı boyu zikretmektedir (Pyankov, 1964:124-125). Abzoy, bi-

zim fikrimize göre iki parçadan yapılan bir tamlamadır, yani “ab (ob)” 

İran dilinde “su, ırmak”, az (as) ise etnik isimdir.  

Aral-Hazar denizine yakın olan topraklarda eski dönemlerde küçük 

ırmak ve sular çoktur. O bölgelerde oturan kabile ve oymakların etnik 

isimlerinde “ab(ob)” kelimesi sık sık kullanılmaktadır.  Ab (ob)  İran di-

linde (su, ırmak, çay, nehir) anlamını bu şekilde vermektedir. Ama, bizim 

merakımızı celbeden bölgelerde ilk ve eski göçebeler döneminde etnik 

olarak ahali çeşitlilik arz eder. O topraklarda, Frak-Kimmer, Hind-İran 

etnik gruplarına mensup olan boylar, kabileler ve doğudan gelen eski 

Türk oymak ve aşiretleri karışık şekilde yaşamışlardır.  

Bu durum hem arkeolojik hem de antropolojik veriler açısından 

iyice belirgindir. Azlar hakkında Orta çağ’a tarihlenen Orhun Türk yazıt-

larında da haberler vardır (Malov, 1951:67). Az unsuru, Orta çağ’da bili-

nen Batı Türk konar-göçerlerinin arasındaki Türgeş (Türgiş) kabilesinin 

etnik isminde de yer almış olabilir. Onun etimolojisi, bizce Türk (etnik 

isim) ve az(as) (etnik isim-etnonim), yani Türk – as, Türkas, Türgis” dir

6



“Zeynu’l Ahbar’da” (XI. asır) ve «Hududu’l-Alem”de (X. asır) Türkeşle-



rin sonradan Tuhsi ve Az’lar şeklinde parçalanmış olabilecekleri hakkında 

haberler vardır (Bartold, 1968:C.V:585). Yine, Kara Tatarların arasında 

da “Tirges” kabilesi vardır (Radloff, 1929:10). 

Telengut ve Açkestimlerin arasında tört as (dört as) oymağı vardır 

(TAEE, 1959:C.III:36). Az kabilesi Özbeklerde (Potanin, 1881:Vıp II:39), 

                                                 

5

   Büyük  İskender’in bölgeyi terk etmesinden sonra bu topraklarda kurulan Roma kö-



kenli devlettir. 

6

   Prof. Dr. Saadettin Gömeç diğer etimolojilerin anlamlandırılmasına da katılmadığı 



için (Türgi+s/ş şeklindedir ve “s-ş” çoğul ekidir) bu konudaki etnik isimlerin tahlilleri 

için tarafınca neşredilen makalelere müracaat edilmesini uygun görmektedir. (Gömeç, 

1994;Gömeç, 1994). Ayrıca bu sahadaki diğer değerli uzmanların araştırmaları için 

bkz. (Eberhard, 1996:106, 207,209; Taşağıl, 2004:50, 119). 




 

TÜBAR-XVII-/2005-Bahar/ Dr. Kılıç OSMANOV 

124 

Volga’daki (İtil’deki) Tatarlarda arasında da mevcuttur (Potanin, 



1881:Vıp II:39). Aslar hakkında İbn-Batuta da haber vermektedir. Onlar, 

Kıpçaklar ile Saray şehrinde yaşamışlardır (SSSR 1951:156). Doğu Tür-

kistan’da Hoton bölgesinde “Yas”  boyu vardır (Grjimaylo 

1926:C.III:277). İşte bu Yas, “az(as)” ıstılahının devingenli şekli olabilir. 

Antik Yunan kaynaklarındaki Arimaspiler ilmi araştırmalara göre, 

Tarbagatay dağlarına bitişik olan topraklarda, İrtiş nehrinin kaynak cihe-

tinde, Zaysan gölünde ve onun doğu tarafındaki bölgede meskundurlar. 

Arimaspi ıstılahında eski Türkçe’deki “arima”s kelimesinin eski yapısını 

ya da devingenli şeklini görebiliriz. Arimas eski Türkçe “arim” (ayrım, 

ayırma) kelimesi ve “az(as)” etnik isminden oluşabilir, yani arim-az(as), 

arimas-“diğer, öbür, farklı ayrı olan Azlar” manasındadır. 

Bu göçebelerin etnik isimlerinin arimas olabileceği tarihi haberler 

ile ispatlanabilir. Antik yazar Strabon’un haberlerine göre Büyük İsken-

der, Maveraünnehir’de bir dağ ele geçirmiştir. Onun adı “Oks (Okus) ve-

ya  Arimaz” kayası diye zikredilir (Strabon, 1940:81). Kvint Kurtsiy 

Ruf’un verdiği habere göre: Bu dağ Arimaz’ın elindedir. Arimaz, orada 

30.000 asker ile oturmuştur (Strabon, 1940:81). Bize göre, Arimaz bu 

komutanın ismi değil, o kabilenin adıdır. Eski Türk adetine göre, her bo-

yun üyesi o boyun ya da oymağın etnik ismiyle adlandırılırdı bunun için-

de “Arimaz” etnik isim şeklinde kullanılmış olabilir. 

Arimaspiler, hem arkeolojik hem de antropolojik açıdan Pazırık 

kültürüne mensup olan göçebelerdir ve Dağlı Altay İskitleri ile aslen aynı 

köktendir. Bu yakınlık etimoloji açısından da izlenebilmektedir. Eğer 

Dağlı Altay İskitleri (Yüeçiler ?) “az (as)” olarak kabul edilebilirse, 

Arimaspiler de onların bir kısmı, parçası olabilecektir. 

Ahemenid dönemindeki eski İran yazıtlarında Maveraünnnehir’in 

göçebe kabile ve aşiretleri “sak” diye isimlendirilmektedir. İlk yazıtlarda 

ancak Saklar vardır (Durmuş, 1993:2-5) ama sonrakilerde Sakların çeşitli 

gurupları-toplulukları anılmaktadır. Araştırmalara göre, Kir (Kirus) dö-

neminde Farısîler, Maveraünnehir’in doğu taraflarında Saklar hakkında 

haberler almışlardır. Onlar, o dönemde yaklaşık olarak Sır-Derya’nın di-

ğer tarafındaki topraklarda yaşamışlardır (Pyankov, 1968:17). Sonra, I. 

Dari (Darius) döneminde Farısîler, Saklara benzeyen

 

göçebelerin birkaç 



grubu ile karşılaşmış ve onlara sak adını vermişlerdir, yani “sak” ıstılahı 

genel bir manada kullanılmıştır. 



Haumavarga–Sakları bir kaynağa göre Yedisu, Tengri-Dağları ve 

Pamir’in kuzey tarafına kadar olan topraklarda yaşıyorlardı (Bernştam, 

1951:9). Tigrahauda–Sakları, Hazar Denizi’nin doğu tarafında, Aral De-

nizi’nden Sır-Derya’ya kadar olan yerlerde oturuyorlardı (Pyankov, 

1964:C.III). Başka bir bakış açısına göre Tigrahauda–Sakları, Saş’ta 




 

TÜBAR-XVII-/2005-Bahar/Bozkır Kavimlerinden Azlar 

125 

(Taşkent), Tenri-Dağlarında ve Yedisu’da yaşıyorlardı (Grigoryev, 



1871:7). Paradaraya-Sakları tarih ilminde kabul edilen genel fikre göre 

Kara Deniz İskitleri’dir (Grigoryev, 1871:7). Bizim fikrimize göre “sak” 

ıstılahı eski Türk “asık” etnik isminin flektif şeklidir, yani “asık, (a)sık, 

sak” anlamındadır. Sak etnonimi flektif dillerde konuşan etnik topluluk-

lara istimal

 

edilebilirdi, işte bunlarda Hind-İran etnik grubuna mensup 



olan boylar ve kabilelerdir. 

Gerçek Saklar, Yedisu ve Tengri-Dağları bölgesinde yaşıyorlardı. 

Onların merkezi sahası Yedisu arazilerini içine alır. Sır-Derya nehrinin 

sahillerine bitişik olan topraklarda ve o nehrin orta akımından denize ka-

dar Hind-İran etnik grubuna ait olan çok sayıda oymak ve kabile yaşıyor-

du. Onlar, Sakların boylar birliğinde yer alırdı. Saklar, bu boylar birliği-

nin eski Türk özeğidir. Onların etnik ismi “azık (asık)” olabilirdi. Kıyıda-

ki yabancı göçebeler kendi dillerinin kanunlarına göre “azık (asık)” etnik 

ismini “sak” diye söylüyor olabilirlerdi. Bu şekilde o isim, Ahimenidli 

İranlılara ulaşmıştır.  

Azıklar, Yedisu’da oturuyordu ve aslen Yüeçiler (?) ile bağlantı-

lıydılar. Onların kültürel yapılarını şekillendiren asıl hususiyetler aynıdır. 

Antropoloji açısından da bu göçebelerin kökeni ve aslı bir fizikî yapıya 

dayanmaktadır. Onların akrabalığı, etimoloji açısından da tespit edilebil-

mektedir. Tarih disiplininin tespitlerine göre, Yedisu ve Tengri-

Dağları’nda yerleşen Sakların arasında güçlü bir eski Türk özeği olduğu 

bilinir. Mesela, ünlü bir tarihçi ve arkeolog olan Profesör A. N. Bernştam 

bu tezi savunanlardan biridir (Bernştam, 1951:90). 

Azıklar, tarihi kayıtlarda çokça geçmektedir. Azıkların Orta çağ’da 

Batı Türklerinin (Onok budun) Nuşibi-Nişibu dalının bir boyu olduğu 

iyice bilinmektedir. Çin kaynaklarında “Asigi” diye zikredilir 

(Abramzon, 1959:C.III:36). Azık kabilesi günümüzde Kırgızlar ve Altay-

lar arasında da mevcuttur (Radloff, 1929:543;Grjimaylo, 1926:C.III:543). 

Yedisu’da, Almatı’nın doğusundaki “Issık” adındaki bir yerde İskit-Sak 

dönemine ait olan çok sayıda kurgan vardır. İssık toponimi (yer adı) asık 

etnik ismi ile bağlı olabilir, yani İssık ve Asık bir ıstılahın devingenli şe-

killeri olabilir. 

Kazakların Kiçi (Küçük) Cüz’ünde İsık kabilesi vardır (Aristov, 

1896:384). Güney Sibirya’da, Münusa-Minusin arazisinde İzıh-Tah de-

nen bir yer adı vardır (Kzlasov, 1960:75). Yine aynı şekilde Orhun Türk 

yazıtlarında  İzgil adlı kabileler mevcuttur (Bartold, 1968:C.V:302,324). 

İzgil adı bizim fikrimize göre eski Türk azık ve il(el) kelimesinden gelmiş 

olabilir, yani azık – il (el), azıkil (azık el), a z(ı) kil, izgil= azık eli (kabile-

si, oymağı) anlamına gelmektedir. 

Antik yazar Herodot’ta da (Tarih, III:89-94) bu, ad benzerliğiyle 




 

TÜBAR-XVII-/2005-Bahar/ Dr. Kılıç OSMANOV 

126 

Hazar ve Aral denizlerine yakın olan ıslı,  ırmaklı topraklarda azık’lar 



pavsikai” diye anılır denmektedir (Drevni Avtorı, 1940:36). Pavsikai, 

abasık (obasık) ıstılahının flektif şeklidir, yani abasık, obasık(a) basık, 

basık, pasık, pavsik”tir. Abasık (obasık) ismi ab(ob) kelimesi (İran dilin-

de- “su, ırmak, çay”) ve asık etnik isimden yapılmıştır, yani ab (ob)-asık, 



abasık, obasık – “sulu, ırmaklı Azıklar” anlamını verir. 

Strabon’da (Coğrafya, VII: 3) Azıklara “yazig”  diye işaret edil-

mektedir (Latişev, 1947:200). Bu haberlere göre onlar, Kara Deniz ve 

Azak (Azık) denizine yakın olan bölgelerde yaşıyorlardı. Strabon’da 

Azıklar farklı şekillerde de anılmaktadır. Bir yerde zig (zik) şekli vardır, 

başka yerde ise apasiak diye işaret edilmektedir (Latişev, 

1947:189;Drevni Avtorı, 1940:93). Zig (zik)  şekli  azık etnik isminin 

flektif şeklidir, yani azık, (a) zık, zik (zig). Apasiak olursa abasik ıstılahı 

olma ihtimali vardır, yani abasık, apasik, apasiak – “sulu, ırmaklı Azık-

lar” anlamını verir. Apasiaklar hakkında antik yazar Pliniy de (Genel Ta-

rih, X:48) haber verir (Drevni Avtorı, 1940:84). Aynı yazarın diğer ese-

rinde (Tabii Tarih, III:42) Apasiaklar pezik şeklinde anılmaktadır, başka 

bir yerde ise psak diye geçmektedir (Drevni Avtorı, 1940:85,126-127). 

Pezikler, Ptolemey’de (Coğrafya, IV:12) Okus dağlarının yannda 

anılmaktadırlar (Drevni Avtorı, 1940:125). Zikredilen eserin diğer bir ye-

rinde (Coğrafya, VI:5) Azık dağları zikredilmektedir (Drevni Avtorı, 

1940:12). Azık ve az etnik isimleri ile Kara Deniz İskitlerinin adı bağlan-

tılı olabilir. İskit, yani sküz ihtimali eski Türkçe’de askız  etnik ismin 

flektif  şekli olmalıdır, yani “askız,  (a)skız, skız, sküz”dür. Askız, bizce 

asık ve as(az) etnik isimlerinden teşkil edilmiştir, yani “asık-az, asıkaz, 

as(ı)kaz, askız” şeklindedir. 

Kara Deniz İskitleri hakkındaki ilk bilgilerde onların etnik ismi 



Asküz diye geçmektedir (M.Ö. VII. asırdaki Asuri kaynakları) (Latişev, 

1947:266). Daha sonra, M.Ö. V. asırda Eski Yunan kaynaklarında bu gö-

çebeler sküz diye isimlendirilmektedirler. İşte, bu “sküz” ün ihtimal Askız 

etnik isminin flektif şekli olması lazım gelir. Aksız boylar birliği azık ve 



az oymak-kabilelerden teşkil edilmiş olabilir. Türkiye’deki Urmiya gölü 

bölgesinde yapılan arkeolojik araştırmalar bu düşünceleri ispat etmekte-

dir. Orada İskitlerin Sakkız veya Sakkez adındaki kurganları vardır. Sakkız 

veya  Sakkez, tabi olarak Askız etnik ismin flektif şekli olmalıdır. Kara 

Deniz İskitlerinin arasında Orta Asyalı Sakların (Azıkların) olduğu arkeo-

lojik araştırmalar ile delillendirilebilmektedir.  

Kara Deniz bölgesindeki İskit tepelerinde Orta Asyalı Saklara ait 

olan hususiyetler mevcuttur (Çernikov, 1965:67). Bunun dışında 

Yüeçilere (Azlara ?) ait olan hususlar da vardır. Mesela, Kiev bölgesinde 

(Ukrayna), Doğu Kazakistan’daki Çilikta kurganına tamamıyla benzeyen 




 

TÜBAR-XVII-/2005-Bahar/Bozkır Kavimlerinden Azlar 

127 

İskit tepeleri bulunmaktadır (Çernikov, 1965:67). Demek ki, ilk Kara De-



niz İskitlerinin (Askızlar), asık (sak) ve az (yüeçiler) kabilelerinden, oy-

maklarından teşkil edilmiş olması mümkün görünmektedir. 

Yaklaşık olarak M.Ö. VIII veya VII. asrın başında Askızlar Ba-

tı’ya, Kara Deniz’in kuzey taraflarına geçmişlerdir. M.Ö. VII. asırda İs-

kitlerin ülkesi vardı ve İskitlerin hükümdarı  sık sık anılırdı (Latişev, 

1947:270-271). İlk Kara Denizli İskitlerin, Merkezî Asya’dan geldiği ta-

rih ilmince sabittir. Arkeoloji araştırmalarına göre M.Ö. VII-V. asırlara 

kadar İskitlerin boylar birliğinde Merkezî Asya’dan gelen konar-göçerler 

hükümdarlık yapıyordu. Ama, M.Ö. V. asırdan başlayarak yönetim yerli 

etnik grupların eline geçmiştir.  

İskitlerin (Askız) boylar birliğide kavim, köken ve etnik yapı yö-

nünden çeşitlilik arz etmekteydi. Genelde, Frak-Kimmer, Hind-İran, Fin-

Ugor-Ogur etnik gruplarına mensup olan oymak ve kabilelerden müte-

şekkildi. M.Ö. V. asırda eski Türkçedeki (aglütinativ) askız şekli yerine 



sküz (flektif) şekli görülür. Kara Deniz İskitlerinin eski Türk özeği za-

manla azınlıkta kalmış ve yönetimi kaybettikten sonra diğer kabile ve 

oymaklar ile karışmıştır. Askızlar, Kara Deniz göçebelerine “İskit 

Triadasın”ı doğudan getirip, dağıtmışlardır. Orta çağ’da Yedisu’da 

askes” göçebe kabileleri vardır (SSR, 1984:C.I:436). Askesler, Batı 

Türk Kağanlığı’nda yönetimin başında bulunan oymakların biridir. Gü-

ney Sibirya’da Askız ırmağı vardır. Orada aynı isimle Askız köyü de mev-

cuttur (Radloff 1887). 

Az etnik ismi ile Oğuz etnik isminin aslı da bağlantılı olabilir, bu 

konu hakkında da çalışmalar vardır. Linguistik açısından oğuz (okus) şek-

li eski Türk ok(oğ) kelimesinden (dalı-kolu, oymak manasında) ve az(as) 

etnik isminden oluşabilir, yani ok(oğ)-az(as), okas(oğaz), okus(oğuz) şek-

lindedir

7

. Tarihi kaynaklarda eski konar-göçer dönemde 



Maveraünnehir’de Oğuz adı ile işaret edilen göçebe kabileler anılmakta-

dır. Arrian (Aleksandr’ın Anabasisi, VII:10) Amu-Derya veya Sır-Derya 

tarafında Uksi adlı göçebeler hakkında malumatlar vardır. Büyük İsken-

der onlar ile karşılaşıp hakimiyet altına almıştır (Drevni Avtorı 1940:58). 

Bu konar-göçer oymaklar elbetteki Oğuzlardır. Pliniy ve Stefan 

Vizantiyskiy onları, augas diye ifade etmektedir (Tolstov 1948:244). 

Antik kaynaklarda Amu-Derya nehri Okus diye adlandırılır. Bu 

                                                 

7

   Bu tahlilin hiçbir ilmî delile dayanmadığını ileri süren Prof. Dr. Saadettin Gömeç, et-



nik isimlerin etimolojileri üzerinde çalıştığı için Og (k)+z=Okuz-Oguz daki “z” bura-

da çoğul ekidir şeklinde bir açıklama yapmaktadır. Türkiye’de hali hazırda İskitlerin 

tarihi üzerine çalışan iki kişiden biri (Prof. Dr. Ekrem Memiş ve Prof. Dr. İlhami 

Durmuş) olan İ. Durmuş bu türden kelime etimolojilerinin tahlillerini dil bilimcilere 

bırakmak gerektiğini belirtmektedir. 



 

TÜBAR-XVII-/2005-Bahar/ Dr. Kılıç OSMANOV 

128 

isim (Okus, Oks) oradaki uksi, augas, okus kabilelerinin adıyla bağlantılı 



olabilir. Ptolemey (Coğrafya, IV:12) Yaksart (Sır-Derya) tarafında Okus 

dağlarını  işaret eder (Drevni Avtorı, 1940:125). Ptolemey, o haberlerde 



Okus gölü hakkında da bilgi verir (Drevni Avtorı, 1940:125). Türklerde 

Amu-Derya nehri XIV-XVI. asırlara kadar Okus diye adlandırılmıştır 

(Tolstov, 1962:8). H. Vamberi’nin fikrine göre Oks (Amu-Derya) Türk 

kelimesidir ve nehri ifade etmektedir. O, Oks’un İran ve Turan’ın eski sı-

nırı olduğunu belirtir (Vamberi, 1873:C.I:11-12). 

Orta çağ’da Oğuz (Uğuz) adlı Türk kabilesinde oymaklar çoktur. 

Az etnik ismi ile aslen usun etnik ismi de bağlantılı olabilir. Bizce, usun 

etnik ismi asan etnik isminin devingenli şeklidir. Asan, as (az) eski Türk-

çe’de çokluk anlamı veren n ekinden yapılabilirdi; yani as(az) – n, as(a)n, 

asan – “azlar” anlamındadır. Çokluk anlamını veren eki eski Türklerde, 

bazı lehçelerde yer alırdı. Asanların ve Usunların bu Yüeçiler ile akraba 

olmaları  şüphesizdir. Hatta Asan ve Usunlar ilk zamanlarda Yüeçilerin 

(Azların  ?) bir kısmı, parçasıdır. Asanlar, Büyük Yüeçilerin arasında 

anılmaktadır. Yukarıda bahsettiğimiz gibi, M.Ö. II. asırda doğudan 

Maverunnehir’e Büyük Yüeçilerin boylar birliği gelmiştir. M.Ö. 160-

140’lı  yıllarda Yunan-Baktriana Devleti’ne saldırarak tamamen yok et-

mişlerdir. Büyük Yüeçilerin arasında Asanlar isim olarak geçmektedir. 

Pompey Trog, onları Asian diye ifade ediyor (Drevni Avtorı, 1940:101). 

Strabon ise, Asanlar’dan apasian  veya  pasian  diye bahsediyor (Drevni 

Avtorı, 1940:18). Pasian adı Apasian ihtimalinin flektif şeklidir. Apasian 

– “sulu, ırmaklı Asanlar” manasına geliyor. O, ab (ob) – (İran dilinde“su, 

ırmak” manasındadır) ve Asan etnik isimidir, yani ab-asan, abasan, 

abasian şeklindedir. 

Tarihi kaynaklarda Asanlar, Saklar ile birlikte anılmaktadır. Mese-

la, Strabon (Coğrafya, XI:8,4) bu konuda haber vermektedir: Saklar, Er-

menistan’daki en iyi toprakları ele geçirip oraları Sakasana diye adlan-

dırmışlardır (Drevni Avtorı, 1940:18). Arrian ve Pliniy, sakasan adlı oy-

mak ve kabile hakkında bilgi vermektedir (Drevni Avtorı, 

1940:42;Elnitskiy, 1977:200-201). Sakasan, Sak ve Asan etnik isimlerin-

den oluşan ıstılahtır. XII-XIII. asırlarda Hazar Denizi’nin kıyılarında yer 

alan Saksin veya Sohsin ülkesi ve şehri anılmaktadır (Bartold, 

1968:C.V:601). Kazakların Küçük Cüz’ün Dört Kara kabilesinde Saksan 

kolu vardır (Aristov, 1896:380). Ptolemey (Coğrafya, IV:2) Oks nehrinin 

yanında, Harezm tarafında oksian adlı boylardan bahsetmektedir (Drevni 

Avtorı, 1940:125). Oksian  ıstılahı  ok(uk) kelimesi asan  etnik isminden 

oluşabilir, yani ok(uk) – asan, okasan, ok(a)asan, oksan, oksian – Asanla-

rın oğu (dalı) anlamındadır. Başka bir ihtimal: oksian ıstılahı okus etnik 

isim ve eski Türkçe’deki çokluk manasını veren n ekinden oluşabilir, 

yani okus (oğus)-n, okus-n, okus(a)n, oksan, oksian – “okuslar (Oğuzlar)” 



 

TÜBAR-XVII-/2005-Bahar/Bozkır Kavimlerinden Azlar 

129 

anlamındadır. 



Eski Çin kaynaklarında Tanrı dağlarında Kaşgar’ın kuzey-batı tara-

fında Hüsün Beyliği zikredilmektedir (Yakinef, 1851:C.III:48). Hüsün iş-

te üsün etnik ismin spirantlı şeklidir, yani (h)üsün, hüsündür. Hüsün diye 

işaret edilen kabileler tarihte (Çin kaynaklarında) yer alır. 641 yılına ait 

olan olaylarda Hüsünler ğye-ğu (Kırgız) ve Çumugun ile birlikte anıl-

maktadır. 

Çin kaynaklarında Gök Türklerin yönetici boyu Aşina diye adlandı-

rılmaktadır. İlmî araştırmalara göre Aşinaların gerçek etnik adı Çin kay-

naklarında verilen şekle tam olmasa da, çok yakındır (Klyaştorniy, 

1961:112). Bizim fikrimiz boyunca Aşina  ıstılahı eski Türk asan etnik 

isminin Çince versiyonudur. Kazakların Küçük Cüz’ünde İssen-Temir 

kabilesi vardır (Aristov, 1896:379). Çumekey veya Çuman aşiretinin (Sır-

Derya ve Tele Gölü’nde otururlar) bir kolu Asan adındadır (Aristov, 

1896:382). Kazakların Orta Cüz’ünde Üsün kabilesi vardır (Aristov, 

1896:367).Yine, Serkes kabilesinde Kusun oymağı vardır (Aristov, 

1896:380).  Kusun, üsün etnik isminin spirantlı  şeklidir, yani “(h)üsün, 



hüsün,  küsün”dür.  Biruç boyunda İsangul adlı kol-tarmak vardır, orda 

Asan ve Üsün oymakları yer alır (Aristov, 1896:380). Kazakların Küçük 

Cüz’ünde Cinkalıç kolunda Asan boyu vardır,  Urus  kolunda  Asan ve 



Üsün boyları yer almışlardır (Aristov, 1896:384). Kazakların Ulu Cüz’ü 

de Usun veya Uysun diye adlandırılır. Bu durum tabii eski konar-göçerler 

dönemindeki Üsünler ile bağlantılıdır. 

Güney Sibirya’da Minusin ve Abakan bozkırlarında Asan veya As-



san  kabileleri yaşarlardı (Radloff, 1929:21). Hotonların arasında  Hasn 

boyu bulunuyor (Grodekov, 1889:C:I:17). Hasn  işte  Asan etnik isminin 

spirantlı şeklidir. Aynı adla, Kırgızlarda, Tekes sahillerinde oturan Buğu

8

 



kabilesinde  Asan-tokum boyu vardır (Radloff, 1929:20). Doğu Kazakis-

tan’da Caysan toponimi ve Caysan gölü vardır. Caysan ıstılahı eski Türk 



cay (yer, toprak anlamında) kelimesidir ve asan etnik isminden teşkil 

edilmiş olabilir, yani cay-asan, çay(a)san, caysan – “Asanların (veya az-

ların) yeri ve toprağı”dır. Orta çağ’da Kıpçak kabilelerinin arasında 

Cersan boyu anılmaktadır (Aristov, 1896:367). Cersan ve Caysan ıstıla-

hının manaları aynıdır. Kazakların Ulu Cüz’ünde Sarı-üsün boyu vardır 

(Grjimaylo, 1926:C.II:277). 

Doğu Gök Türk Kağanlığı’nda yönetime yakın olan diğer Türk ka-

bilesi, Çin kaynaklarında “Aşide” (A shih-te-Aşite) şeklinde verilir. Aşide 

bilimsel araştırmalara göre rekonstrüksyonda Oset veya osset etnik ismini 

verir. Oset, işte bu çok eski etnik isimdir. O, İskit-Sak dönemindeki gö-

                                                 

8

   Buguların tarihi ve kökenleri için bkz. (Gömeç, (t.y):42). 




 

TÜBAR-XVII-/2005-Bahar/ Dr. Kılıç OSMANOV 

130 

çebe kabilelerin etnik ismi olarak tarihi haberlerde anılır. Onlar, bu haber-



lere göre yaklaşık olarak Sır-Derya’nın kuzey tarafında yerleşmişlerdir. 

Antik tarihi kaynaklarında bu göçebeler, issed ve issedon (assedon) şekil-

lerinde görülür (Elnitsky, 1977:77-78). 

İssed elbette Asat’tır. İssedon ihtimali bizce asatan olabilir. Asatan 

ıstılahı  asat etnik isminden ve çokluk manasını veren eski Türkçe –n 

ekinden oluşabilir, yani asat-n, asat(a)n, asatan – “asat’lar” manasında-

dır. Asat ve asatanlar aynı boylar birliğidir. Asat etnik ismi as ıstılahı ile 

bağlı olabilir. Eğer, as unsuru etnik isim olursa, at unsuru eski türkçe ad 

(isim anlamında) kelimesi olabilir, yani as-ad (at),  asat  – “ismi az (adı 

az)” anlamına gelir. Linguistik açısından bu ihtimal gerçekleşebilir. Tari-

hi açıdan İssed ve İssedonlar, Arimas ve Yüeçiler ile bağlantılıdır. Demek 

ki, iset (asat) ve issedonlar (asatanlar) eski Türk göçebeleri olabilir. 

Pliniy, Sır-Derya’nın kuzey tarafında İst veya Gist (hist) kabilelerini işa-

ret etmiştir (Hennig, 1961:C.I:23). İst işte bu asat’tır. Hist veya gist ıstıla-

hı  asat  etnik isminin spirantlı  şekli olabilir, yani (h)asat, has(at), hast, 



hist, gist. Kazakların Orta Cüz’ünün Cumuk kolunda Istı kabilesi vardır 

(Aristov, 1896:357). Istı işte bu Asat’tır. 

Demek, ilk göçebeler döneminde Merkezî Asya’nın veya Güney 

Sibirya’nın bir bölgesinde göçebe medeniyeti yapılandırılmıştır. Tabii bu 

çok eski Türk medeniyeti olarak bilinir. Bizim fikrimize göre “İskit 

Triadası” buradan çıkmaktadır. İlk göçebeler döneminde o bölgelerde gö-

çebelerin boylar birliği teşkil edilmiştir. Onların etnik ismi Az- idi. Sonra 

Azlar başka topraklara yerleşmişlerdir. Maveraünnehir’de, Az göçebele-

rinin ayrı kabileleri Hind-İran, Frak-Kimmer etnik gruplarına ait olan 

oymak ve boylarıyla karışmıştır. Genelde bu, Sır-Derya nehrinin sahille-

rine bitişik olan topraklar ve o nehrin mansıbındaki, Aral Denizi’nin kıyı-

sındaki bölgelerde meydana gelmiştir. 

Az goçebelerinin bazı gurupları, M.Ö. VП. asırda Kara Deniz’in 

kuzey bölgelerine gitmişlerdir. Sonraki dönemlerde ise M.Ö. V. asrda 

Eski Yunan kaynaklarnda “sküz”  diye adlandırılmışlardır. Ìlk Avrupalı 

İskitlerin (M.Ö.VП-V asırlar) Asya’dan geldikleri tarih ilminde sabittir. 

İlk Avrupalı İskitlerin kültürünün Dağlı Altay ve Doğu Kazakistan göçe-

belerinin kültürlerine ait olduğu, arkeolojik araştırmalarla çoktan ortaya 

konmuştur. Etimolojik araştırmalara göre İskitlerin gerçek etnik adı  Az 

(as) ıstılahından ve diğer eski Türk unsurlarından teşkil edilmiştir. 

KAYNAKLAR 

ABRAMZON S. M., (1959), “Voprosı etnogeneza kırgızov po danım 



etnografii”

Trudı 

kırgızskoy arheologo-etnografiçeskoy 

eskpeditsii, C.III, Moskva, AN SSSR Yayınları.  

AKİŞEV K. A., G. A KUŞAYEV, (1963), Drevnyaya kultura sakov i 




 

TÜBAR-XVII-/2005-Bahar/Bozkır Kavimlerinden Azlar 

131 

usuney dolinı reki İli, Alma-Ata: AN KAZ SSR Yayınları.  

ARİSTOV N. A., (1896-1897), “Zametki ob etniçeskom sostave tyurkskih 



plemyon i narodnostey i svedeniya ob ih çislennosti”,  Jivaya 

Starina, S. III-IV; Otd. Ott, Sen-Peterburg: Imp. Akad. Nauk Ya-

yınları. 

BARTOLD V.V., (1968), Sob. Soç., T. V, Moskva:Vost. Lit. Yayınları. 

BERNŞTAM A. N., (1951), Oçerk istorii gunnov, Leningrad:LGU Ya-

yınları. 

BERNŞTAM A. N., (1952), “İstoriko-arheologiçeskiye oçerki Tyan-



Şanya i Pamiro-Alaya”Materialı i issledovaniya po arheologiyi 

SSSR, S. 26, Moskva: AN SSSR Yayınları. 

ÇERNİKOV S. S., (1965), Zagadka zolotogo kurgana, Moskva:Nauka 

Yayınları. 

ÇLENOVA N. L., (1967), Proishojdeniye i rannyaya istoriya plemyen 



tagarskoy kulturı, Moskva: Nauka Yayınları. 

DURMUŞ İ., (1993), İskitler (Sakalar), Ankara:Türk Kültürü Araştırma 

Enstitüsü Yayınları. 

DREMOV V.A., (1990), “Tsentralno-Aziyatskiye svyazi naseleniya 



Gornogo Atlaya v epohu rannego jeleza po dannım antropologiyi”

Problemı antropologiyi i etnografiyi Yujnoy Sibiri, Barnaul: 

BGU Yayınları. 



Drevniye avtorı o Sredney Azii, (1940), Taşkent: Gos. İzd. Nauç.-Tehn. 

i Sots. Ekon Lit. Uzb. SSR Yayınları. 

EBERHARD W., (1996), Çin’in Şimal Komşuları, (Çev. N. Uluğtuğ), 

Ankara:TTK Yayınları. 

ELNİTSKİY L. A., (1977), Skifiya Evraziyskih stepey

Novosibirsk:Nauka Yayınları. 

GİNZBURG V.V., T. A. TROFİMOVA, (1972), Paleoantropologiya 

Sredney Aziyi, Moskva: Nauka Yayınları. 

GÖMEÇ S., (1992), “Kök Türkçe Kaynaklarda Geçen Boy ve Kavim Ad-



ları Üzerine: Aparlar”Türk Dünyası Dergisi, S. 72, İstanbul. 

GÖMEÇ S., (1994), “Kök Türkçe Kaynaklarda Geçen Boy İsimleri: 



Çikler”, Türk Kültürü, 32/370, Ankara. 

GÖMEÇ S., (1994), “Kök Türkçe Kaynaklarda Geçen Boy İsimleri: Az-



lar”, Belleten, 58/221, Ankara. 

GÖMEÇ S., (t. y.), Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, Ankara:Akçağ 

Yayınları. 

GRİGORYEV V. V., (1871), O skifskom narode sakah, Senpeterburg: 

Vost. Lit. Yayınları. 

GRODEKOV N. İ., (1889), “Kirgizi i kara-kirgizı  Sır-Daryinskoy 



oblasti”, Yuridiçeskiy Bıt, Taşkent. 

GRUM-GRJİMAYLO G. E., (1926), Zapadnaya Mongoliya i 



Uryanhayskiy kray, Leningrad, C. II. 

HENNİG R., (1961), Nevedomıye zemli, Moskva: İnostr. Lit. Yayınları. 



Hrestomatiya po istorii SSSR, (1951), Moskva: Ucpedgiz Yayınları. 

İstoriya Kazahskoy SSR, (1957), C. 1, Alma-Ata: Nauka Yayınları. 


 

TÜBAR-XVII-/2005-Bahar/ Dr. Kılıç OSMANOV 

132 

İstoriya Kirgizskoy SSR, (1984), C. 1, Frunze:Kırgızstan Yayınları. 

İstoriya Sibiri sdrevneysih vremyen do nasih dney, C.1, (1968), Lening-

rad:Nauka Yayınları,  

KELMAKOV V. K., (1970), “Proishojdeniye i pervoe upominaniye-ar”, 

Etnonimı, Moskva: Nauka Yayınları. 

KIZLASOV L. R., (1960), Taştıkskaya epoha, Moskva:MGU Yayınları. 

KLYAŞTORNIY S. G., (1961), Drevnetyurkskiye runiçeskiye 

pamyatniki kak istoçnik po istorii Sredney Azii, Moskva:Nauka 

Yayınları. 

LATİŞEV V. V., (1947), “İzvestiya drevnih pisateley o Skifii i Kavkaze”, 

VDİ, S. 4, Moskva: Nauka Yayınları. 

MALOV S. E., (1951), Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti

Moskva-Leningrad:AN SSSR Yayınları. 

MARTINOV A. İ., V. P. ALEKSEYEV, (1986), İstoriya i 



paleoantropologiya skifo-sibirskogo mira, Kemerovo: Kem. Gos. 

Univ. Yayınları. 

MEMİŞ E., “İskitlerin Uyguladığı Harp Taktiklerinin Diğer Milletler 

Üzerindeki Etkileri ve Günümüzdeki Belirtileri”,  Türk Kültürü

XXV/293. 

M. YAKİNEF. (1851), Sobraniye svedeniy o narodah, obitavşih v 

Sredney Azii v drevniye vremena, C. I.-III, Senpeterburg:Imp. 

Akad. Nauk Yayınları. 

OŞANİN L. V., (1947), “Etnogenez narodov Sredney Aziyi v svete 

dannıh antropologiyi”SE, S. VI-VII, Moskva: Nauka Yayınları. 

PETROV K. İ., (1971), “Ob obşnosti uralo-altayskih, indoyevropeyskih i 



drugih yazıkov”,  Arheologiya i etnografiya Başkiriyi, C. IV, 

Ufa:Baş. GU Yayınları. 

PETROV K. İ., (1973), “Problemı obitaniya nositeley tyurkoyazıçnoy 

obçnosti do Vostoçnoy Evropı do rubeja n.e. (po drevnegreçesko-

latinskim istoçnikam)”, Problemı etnogeneza narodov Sibiri i 

Dalnego Vostoka, Novosibirsk: Nauka Yayınları. 

PETROV K. İ., (1975), “Problema projivaniya tyurkoyazıçnogo etnosa 



na Tyan-Şane i v Sredney Aziyi na rubeje naşey erı”,  Stranitsı 

istorii i materialnoy kulturı Kırgızstana, Frunze: Nauka Yayınla-

rı. 


POTANİN G. N., (1881), Oçerki severo-zapadnoy Mongolii, C.II, Spb: 

Tip.Gl. Upravl. Udelov Yayınları.  

PYANKOV  İ. V., (1964), “K voprosu o marşrute pohoda Kira II na 

massagetov”VDİ, S. 3, Moskva:Nauka Yayınları. 

PYANKOV İ. V., (1968), “Saki (Soderjaniye ponyatiya)”, İzvestia AN 



Tadjikskoy SSR. Otd. Obşestvennıh Nauk, Vıp. 53, Duşanbe: 

Nauka Yayınları. 

RADLOFF V. V., (1929), Etnografiçeskiy obzor turetskih plemyen 

Sibiri i Mogolii, İrkutsk: Tipogr. Udelov Yayınları. 

RADLOFF V. V., (1887), Etnografiçeskiy obzor tyurkskih plemyen 



Yujnoy Sibiri i Djungarii, Tomsk: Tip. Mihaylova i Makuşkina 


 

TÜBAR-XVII-/2005-Bahar/Bozkır Kavimlerinden Azlar 

133 

Yayınları. 



RADLOV V. V., (1893), K voprosu ob uygurah (iz predisloviya k 

izdaniyu Kutadgu Bilika), Senpeterburg: Imp. Akad. Nauk Yayın-

ları.  


RUDENKO S. İ., (1952), Gornoaltasykiye nahodki i skifı, Moskva-

Leningrad: AN SSSR Yayınları. 

RUDENKO S. İ., (1960), Kultura naseleniya Tsentralnogo Atlaya v 

skifskoye vremya, Moskva-Leningrad: AN SSSR Yayınları. 

ŞAHMATOV F. H., (1950), “K voprosu o plemennıh soyuzah i 



varvarskih gosudartsvah na territorii Kazahstana”,  Vestnik AN 

Kaz. SSR, S. 5(62), Alma-ata: Nauka Yayınları. 

ŞAHMATOV F. H., (1950), “K voprosu ob etnogeneze kazahskogo 



naroda”,  İzvestiya AN Kaz. SSR. Ser. İstoriçeskaya, Vp. 6, Al-

ma-ata: Nauka Yayınları. 

TAŞAĞIL A., (2004), Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, An-

kara:Türk Tarih Kurumu Yayınları. 

TOLSTOV S. P., (1962), Po drevnim deltam Oksa i Yaksarta

Moskva:Vost. Lit. Yayınları. 

TOLSTOV S. P., (1948), Drenviy Horezm, Moskva: MGU Yayınları. 

TOLSTOV S.P., (1947), “Osnovnıye problemı etnogeneza narodov 



Sredney Aziyi”,  Sovetskaya Etnografiya, S. VI-VII, Moskva: 

Nauka Yayınları. 



Trudı kirgızskoy arheologo-etnografiçeskoy eskpeditsii, (1959), C.III, 

Moskva: Akad. Nauk SSSR Yayınları.  

VAMBERİ H., (1873), İstoriya Buharı i Transoksanii s dervneyşih 

vremyen do nastoyaşego. (Po vostoçnım obnarodovannım i 

neobnarodovannım rukopisnım istoçnikam). Perevod A. İ. 

Pavlovskogo, C. I, Spb.:Imp. Akad. Nauk Yayınları. 



Vsemirnaya istoriya, (1956), Moskva: Gospolitizdat Yayınları. 

ZUYEV Yu. A., (1960), “Tamgi loşadey iz podvlastnıh knyajestv. 



(Perevod iz kitayskogo soçineniya VIII-X vv. “Tanhuyao”. T.III. 

Tzün 72. 1305-1308.ss.)”,  Trudı instituta istorii, arheologii i 

etnografii AN Kazahskoy SSR, Alma-Ata, C. 8. 

ZUYEV Yu. A., (1957), “O sootvetstviyi terminov usun-asii, usun-kuşan 

i k voprosu etniçeskoy prinadlejnosti usuney”, Vestnik AN Kaz. 

SSR, Alma-ata, S. 5 (146). 

ZUYEV Yu. A., (1957), “K voprosu o yazıke drevnih usuney”, Vestnik 



AN Kaz. SSR, Alma-Ata, S. 5 (146). 

Yüklə 122,74 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə