ZNZE WSIiZ 3/2008 (8), ISSN 1689-9229, s. 75-103
Urszula Sobek
Nacjonalizm – wybór czy fatalizm Europy
Wstęp
Wbrew przewidywaniom F. Fukuyamy, przełom wieków nie
uchronił świata przed widmem nacjonalistycznych wojen, przyno-
sząc oŜywienie etnicznych i narodowych emocji, jako odpowiedź na
postępujące procesy globalizacyjne i lęk przed utratą własnej toŜsa-
mości. Odpowiedzialny za najkrwawsze konflikty XX i XXI wieku
nacjonalizm, dzięki swojej wielopostaciowości przenika niepostrze-
Ŝenie do świadomości nie tylko jednostek czy grup, ale całych spo-
łeczności, powodując destabilizację zarówno w zachodnich demo-
kracjach jak i świeŜo ukształtowanych państwach Europy Środkowej
i Wschodniej. Będąc niejako przeciwwagą dla uniwersalizmu pań-
stwa terytorialnego oraz płaszczyzną kształtowania poczucia toŜsa-
mości narodowej i własnych, narodowych interesów, stanowi siłę
zdolną zachwiać fundamentami niemal kaŜdego ze współczesnych
społeczeństw
1. Nacjonalizm jako źródło konfliktów
Współczesne nauki społeczne uznają nacjonalizm za jedno z
kluczowych zjawisk składających się na fenomen nowoczesności i
następstwo przejścia od społeczeństwa tradycyjnego do nowocze-
76
snego
1
, a zwłaszcza za „reakcję na nowoczesny świat wykorzenienia
i alienacji”
2
.
Uaktywnienie się tendencji nacjonalistycznych w Europie jest
takŜe wynikiem wieloaspektowej integracji i postępującej globaliza-
cji, w wyniku których „uwolniona zostaje dynamika regionalizmu,
blokowanego wcześniej przez państwo narodowe”
3
. Dodatkowo
kryzys koncepcji państwa narodowego i przepływ władzy na poziom
ponadnarodowy w kierunku organizacji takich jak Unia Europejska,
pozostawia przestrzeń dla aktywności na płaszczyźnie lokalnej, a
więc ruchów regionalistycznych
4
.
Międzynarodowy Instytut Badań nad Pokojem w Sztokholmie w
raporcie z 1996 roku stwierdza, Ŝe „najpowaŜniejsze ryzyko dla
bezpieczeństwa (…) w Europie wynika nie z konfliktów między
państwami, ale z konfliktów wewnątrz państw”
5
a więc zbudowa-
nych na niezadowoleniu grup społecznych, w znakomitej większości
grup etnicznych inspirowanych ideologią nacjonalistyczną. Tezę tę
potwierdza zestawienie wszystkich światowych konfliktów zbroj-
nych, które miały miejsce w 1997 roku, a więc krótko po wydaniu
raportu. OtóŜ spośród 25 wielkich konfliktów aŜ 24 były konfliktami
1
E. Gellner, Narody i nacjonalizm, PIW, Warszawa 1991, s. 48-57.
2
J. Szacki, Nacjonalizm, [w:] A. Jasińska-Kania (red.), Trudne sąsiedztwa w socjolo-
gii konfliktów narodowościowych, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa
2001, s. 30.
3
T. Gabiś, Regiony w Imperium Europejskim, [w:] R. Piekarski (red.), Lokalna
wspólnota polityczna a zagadnienia toŜsamości zbiorowej, Towarzystwo Autorów i
Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 2002, s. 102.
4
TamŜe, s. 103.
5
SIPRI, Przyszłe bezpieczeństwo Europy – katalog problemów. Raport NiezaleŜnej
Grupy utworzonej pod auspicjami Sztokholmskiego Międzynarodowego Instytutu
Badań nad Pokojem (SIPRI), Sztokholm 1996, „Sprawy Międzynarodowe”, 1/1997, s.
115.
77
wewnętrznymi, wynikającymi, zdaniem W. Malendowskiego, z
„patologicznej nienawiści o podłoŜu etnicznym i religijnym”
6
.
Wyniki badań wskazują równieŜ na ogólnoświatowy wzrost nie
tylko liczby, ale i gwałtowności konfliktów na tle narodowościo-
wym. Tylko pierwsza dekada po II wojnie światowej cechowała się
zmniejszeniem liczby rebelii, a od lat 50. XX wieku nastąpiło nasile-
nie wszystkich form konfliktów, aŜ do apogeum w połowie lat 70.
Szybki obiegu informacji, przekazywanie i naśladowanie wzorców
oraz eskalacja antagonizmów spowodował czterokrotny wzrost licz-
by konfliktów z wykorzystaniem siły w ciągu 40 lat XX wieku (po-
między rokiem 1950 a 1990). Większość z tych konfliktów miała
miejsce w systemach niedemokratycznych (przede wszystkim w
reŜimach autokratycznych i przejściowych), zaś tylko 1/5 w demo-
kracjach, gdzie ich przebieg był stosunkowo łagodny
7
.
Wbrew prognozom amerykańskiego politolog F. Fukuyamy
przełom XX i XXI wieku nie przyniósł oczekiwanego „końca histo-
rii”, a więc zniknięcia wojen, zagroŜeń i sporów. Wręcz przeciwnie,
pomimo definitywnego zakończenia walki komunizmu ze światem
demokracji, optymistyczne prognozy bardzo szybko zostały obalone
przez nowe wstrząsy, którymi okazały się nierozwiązane problemy
narodowe i kwestie etniczne
8
. Pomimo doświadczeń minionego
stulecia, równieŜ w początkach XXI wieku społeczna świadomość
nie jest wolna od prądów i idei nacjonalistycznych, które zgodnie z
6
W. Malendowski, Spory i konflikty międzynarodowe. Aspekty prawne i polityczne,
Alta2, Wrocław 2000, s. 12.
7
A. Jasińska-Kania, Trzy podejścia do źródeł konfliktów etnicznych i narodowych,
[w:] A. Jasińska-Kania (red.), dz. cyt. s. 22-23.
8
Por.: J. Kiwerska, Świat w latach 1989-2004. Wydarzenia – konflikty – procesy,
Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2005, s. 5-6.