ZfWT
Vol. 5, No. 3 (2013)
Zeitschrift für die Welt der Türken
Journal of World of Turks
177
FUZULİ’NİN TÜRKÇE DİVAN’ININ TENKİTLİ NEŞİRLERİNİN
ARAŞTIRILMASI TARİHİNDEN
HISTORY OF EXPLORING SCIENTIFIC-CRITICAL TEXTS OF
TURKISH DİVAN BY FUZULİ
Hatira YUSUFOVA
∗
Özet:
Makalede Fuzuli’nin Türkçe Divan’ının yayınlanmış tenkitli metinlerinin
öğrenilme tarihi araştırılmaktadır. Bu konuda ilk sözü ilk tenkitli metinleri
hazırlayan tertipçilerin kendileri söylemiş ve biribirlerinin eserleri hakkında fikir
belirtmişlerdir. Aynı zamanda, bu metinbilimcilerden sonra yetişen alimler de bu
metinler hakkında kendi düşünceleriyle Fuzulibilimciliği geliştirmiş, tenkitli
metinlerin olumlu ve olumsuz yönlerini incelemişlerdir. Makalede, Fuzuli
yazmalarını öğrenen bilim adamlarının eserlerine de göz atılmıştır. Fuzuli
Divanı’nın tenkitli metninin hazırlanmasında onlar da belirli bir rol oynamıştır.
Anahtar Kelimeler: Fuzuli, Metin, Türkçe, Divan.
Abstract:
In the article we explore the scientific-critical texts of native “Divan” of
Fuzuli. According to the first scientific approach to the development of scientific-
critical texts said by compiler, had an opinion on each other's work. At the same
time, scientists’ opinions have grown after the textologs about the texts developed
by this area; scientific-critical texts were analyzed by the more success and failure
aspects. In the article has been glanced at researches of the scientists studying the
manuscripts of Fuzuli because they have a certain role in developing the scientific-
critical texts “Divan” of Fuzuli.
Key words: Fuzuli, Text, Turkish, Divan.
Azerbaycan halkının dâhî şairi Muhammed Fuzuli’nin lirik eserleri,
özellikle Türkçe Divan’ı kaleme alındığı günden beri halk arasında geniş
şekilde yayılmış ve sevilmiştir. Bu sevilme neticesinde, onun Divan’ı Doğu
halkları arasında elden ele gezmiş, nerdeyse her kitapseverin evine, ailesine
dâhil olmuştur. Şimdi bile dünyanın birçok kütüphanesinde ve kişisel
∗
Arş. Gör., Azerbaycan Milli İlimler Akademisi M. Fuzuli Adına Elyazmalar Enstitüsü Türk
Elyazmaları Bölümü – Bakü /AZERBAYCAN apashayeva@yahoo.com
Hatira Yusufova
Fuzuli’nin Türkçe Divan’ının Tenkitli Neşirlerinin Araştırılması Tarihinden
History of Exploring Scientific-Critical Texts of Turkish Divan by Fuzuli
178
kolleksiyonlarda Fuzuli Divanı’nın çeşitli nüshaları korunmaktadır. Fuzuli
Divanı sevilerek halk arasında yayılmış, katipler tarafından yazıya geçirildiği
zaman çeşitli değişikliklere maruz kalmıştır. Bu değişiklikler, Fuzuli
Divanı’nın orijinal metnini anlamakta çeşitli zorluklara ve engellere neden
olmaktadır. Bu nedenle de Fuzuli eserlerinin, özellikle Fuzuli’nin Türkçe
Divan’ının tenkitli metininin hazırlanması, Fuzuli bilimcilik karşısında her
zaman bir görev olarak yer almış, bilim adamları bu büyük şairin eserlerinin
öğrenilmesinin diğer meseleleriyle birlikte, bu sorunu da çözmeye
çalışmışlardır. Dünya Fuzuli bilimcileri bu alanda başarılar kazanmış ve
çeşitli ülkelerde Fuzuli Divanı’nın birçok tenkitli metnini hazırlayarak
yayınlamışlar. Bir hususta özellikle kaydolunmalıdır ki Fuzuli’nin Türkçe
Divan’ının ilk tenkitli metni ilk defa şairin kendi vatanında, 1944 yılında
Bakü’de Hamid Araslı tarafından yayınlanmıştır. Bu birinci basımdan sonra
günümüze kadar Fuzuli Divanı’nın tenkitli metni çeşitli bilim adamları
tarafından birkaç defa hazırlanarak yayınlanmıştır. Bütün bu yayınlar, Fuzuli
bilimcilikte önemli olay ve aynı zamanda, ileriye doğru bir adım olarak
değerlendirilmekle birlikte Fuzuli Divanı’nın tenkitli metinlerinin
hazırlanmasında bazı sorunların ve zorlukların olduğunu da göz önüne
sermektedir. Bu anlamda, bu yayınları incelemek, basılmış tenkitli
metinlerin birinin diğerinden hangi özelliklerine göre seçildiğini öğrenmek
ve aynı zamanda, onların hangisinin Fuzuli’nin metnine daha yakın
olduğunu belirlemek oldukça günceldir. Bellidir ki kendi tenkitli metinlerini
hazırlarken her bir bilim adamı kendi dünya görüşü, bilgisi ve ele aldığı
yazmalar, kaynaklar bağlantısında hazırlama prensiplerine uymuş, bu
nedenle de Fuzuli’nin Türkçe Divan’ının çeşitli tenkitli metinleri ortaya
çıkmıştır. Bilim adamlarının hepsi genellikle bir metne, yani Fuzuli
Divanı’na dayanarak kendi metinlerini kursalar da onların bu meseleye
çeşitli açılardan yaklaşmaları Fuzuli Divanı’nın değişik tenkitli metinlerinin
ortaya çıkmasına neden olmuştur. Tabii bütün bu meseleler Fuzuli’nin
Türkçe Divan’ının tenkitli yayınlarının araştırılmaya tabi tutulmasının
gerekliliğini bir daha ispatlamaktadır.
Şimdiye kadar Fuzuli’nin Türkçe Divan’ının aşağıdaki tenkitli
metinleri yayınlanmıştır:
1. Fuzuli. (1944). Eserleri (I. cilt.) (Hemid Araslı, hzl.). Bakü:
Azerbaycan İlimler Akademisi Neşriyatı.
2. Gölpınarlı, A. (1948). Fuzuli Divanı. İstanbul: İnkilap Kitabevi.
3. Tarlan, A. N. (1950). Fuzuli Divan’ı. İstanbul: Milli Egitim
Basımevi.
4. Mehemmed Fuzuli. (1958). Eserleri (I cilt). (H. Araslı, hzl. ve
redaktör). Bakü: Azerbaycan İlimler Akademisi Neşriyatı.
ZfWT
Vol. 5, No. 3 (2013)
Zeitschrift für die Welt der Türken
Journal of World of Turks
179
5. Akyüz Kenan vd. (1958). Fuzuli. Türkçe Divan. Ankara: TTK
Basımevi.
6. Fuzuli Divanı. (1990). Ankara: Akçağ Yayınları.
7. Aliyev, H. M. (1996). Mehemmed Fuzuli, Divan. Bakü: Şerq-Qerb
Yayınevi.
8. Sadigi Emin, Fuzuli, Türkçe Divanı, Tahran: 1996.
Bu yayınların değerleri belli olsa da, zaman zaman okuyucular ve
bilim adamları tarafından eleştiri de almışlar. Yani bu yayınlara tenkidî
yaklaşım her zaman olduğu gibi, bugün de vardır. Aslında bin zahmetle
ortaya koyulan tenkitli metinler, bu anlamda, yeniden gözden geçirilmeli ve
bu yayınlar hakkında düşünceler artık ayrı ayrı makale ve tezler şeklinde
değil, monografilerde dile getirilmelidir.
Fuzuli’nin yayınlanmış Türkçe Divan’ının tenkitli metinleri şimdiye
kadar monografik bir araştırmanın konusu olmamıştır. Bir zamanlar
yayınlanmış ayrı ayrı tenkitli metinler hakkında çeşitli edebiyat bilimciler,
aynı zamanda, Divan’ı hazırlayanlar birbirlerinin metinleri hakkında çeşitli
fikirler söyleseler de, düşüncelerini sadece bir makale şeklinde ifade
etmişlerdir. Aynı zamanda, bu tenkitli metinler hakkında söylenilen fikirlerin
sayısı da çok değildir. Ama her halde bu tenkitli metinler hakkında bu alanda
hizmetleri olan ünlü edebiyat bilimciler de kendi düşüncelerini belirttikleri
için onların fikirlerini de bu doğrultuda bildirilmiş tezler olarak kabul
edebiliriz. Örneğin, Fuzuli Divanı’nın 1958 yılı Hamid Araslı neşri hakkında
üç müellif, H. Zerinezade, E. Cefer, M. Sultanov, aynı yılda Fuzuli
Eserlerinin Birinci Cildi Hakkında adlı geniş makale yazmış, burada bu
cildin olumlu taraflarıyla birlikte kusurlarını da göstermişlerdir (Zerinezade,
1958, s. 227-235). Daha sonra, ünlü metinbilimci Prof. Dr. S. Elizade ve
başkaları da Fuzuli’nin Türkçe Divan’ının yayınlanmış tenkitli metinlerini
ele almış, onlar hakkında makaleler yazmışlardır. Bu eserlere; Samet
Elizade’nin İlim Harften Başlar (Elizade, 2002, s. 73-74), Fuzuli Eserlerinin
Neşirlerindeki Tekstolojik Noksanlar Hakkında (Elizade, 2002, s. 90-92); V.
Sultanov’un Metinlerin Onarımı (Sultanov, 1993) vs. makalelerini örnek
gösterebiliriz.
Kaydedelim ki Azerbaycanlı bilim adamları Fuzuli Divanı’nın İran ve
Türkiye’de yayınlanmış tenkitli metinlerine de kendi münasebetlerini ifade
etmişler. Bu münasebet, metinlerin yayınlandığı zamandan başlamıştır.
Diyebiliriz ki, bu bilimsel yaklaşımın temelini ilk defa görkemli edebiyat
bilimci ve metin bilimci Hemid Araslı atmıştır. Hemid Araslı, Fuzuli Divanı
Foto-Suret (Tıpkıbasımı) başlığıyla 1958 yılında yayınladığı Fuzuli
Divanı’nın en eski yazması olan Bakü nüshasının neşrine ve 1958 yılında
yayınlanmış Fuzuli eserlerinin I. cildine yazdığı önsözlerde Abdülbaki
Gölpınarlı ve Ali Nihad yayınlarına münasebet bildirmiştir. Bu yazılarda
Hatira Yusufova
Fuzuli’nin Türkçe Divan’ının Tenkitli Neşirlerinin Araştırılması Tarihinden
History of Exploring Scientific-Critical Texts of Turkish Divan by Fuzuli
180
Abdülbaki Gölpınarlı ve Ali Nihad Tarlan yayınlarının kaynakları
incelenmiş, tenkitli metinler tekstoloji ve filoloji yönden araştırılmaya tabi
tutulmuştur (Araslı, 1958, s. 3-10 a; Araslı, 1958, s. 5-16 b).
Azerbaycan bilim adamları tarafından İran ve Türkiye’de basılmış
Fuzuli’nin Türkçe Divan’ının tenkitli metinlerinin incelenmesi işi son
yıllarda da devam ettirilmiştir. Görkemli dilci ve edebiyat bilimci profesörler
Vagif Aslanov ve Samet Elizade bu alanda daha başarılı olmuş, komşu
devletlerde Fuzuli Divanı’nın tenkitli metinlerinin yayınlarını izlemişlerdir.
Örneğin, Profesör Vagif Aslanov, 1958 yılında neşredilmiş Fuzuli
Divanı’nın Kenan Akyüz tarafından 1990 yılında Ankara’da yeniden
yayınlanmış Akçağ neşrine büyük bir makale hasretmiş, değerlendirme
yapmakla birlikte, Akçağ’ın da faaliyetini övmüştür (Aslanov, 1991).
Profesör Samet Elizade de Fuzuli Divanı’nın Tahran’da 1996 yılında Emin
Sadigi tarafından yayınlanmış yeni tenkitli metnine münasebet bildirmiş,
onun olumsuz ve olumlu taraflarını değerlendirmiştir (Elizade, 2002, s. 85-
90). Fuzuli’nin Türkçe Divan’ının Emin Sadigi neşri, başka Azerbaycanlı
bilim adamları tarafından da ele alınmıştır (Zekiyev, 1998 ).
Kaydedelim ki yurtdışında, gerek Türkiye ve gerekse de İran’da bilim
adamları tarafından Fuzuli Divanı’nın tenkitli metinleri hazırlanan zaman
Azerbaycanlı bilim adamlarının hazırladıkları tenkitli metinler ve bilimsel
kaynaklara, genellikle de akademik Hemid Araslı’nın hazırladığı tenkitli
metne ve ele aldığı yazma nüshalarına, aynı zamanda Fuzuli Divanı’nın en
eski yazma nüshası olan Bakü nüshasına sık sık başvurmuşlardır. Gerek
Azerbaycanlı gerekse de kardeş devletlerde yaşayan, Fuzuli’nin eserlerini
derinden seven, ömrünün belirli kısmını büyük zahmetlerle Fuzulibilimciliğe
adayan bu bilim adamları hazırladıkları tenkitli metinlerde mevcut olan
kusurları göstermekle birlikte, birbirlerinin zahmetlerini de kaydetmiş, her
bir metne saygıyla yaklaşmışlardır.
Kaydettiğimiz gibi, Fuzuli’nin Türkçe Divanı’nın tenkitli metinleri
üzerine Azerbaycan’da ve yurtdışında bilim adamları daha geniş
değerlendirme yapmamışlar. Fakat Fuzuli’nin eserlerinin, özellikle de,
Türkçe ve Farsça Divan’larının yazma nüshaları, onların poligrafik
özellikleri, bu Divan’ların hazırlanma prensipleri, incelenme tarihleri, bu
Divan’larda yer alan ayrı ayrı eserlerin tekstoloji ve filoloji özellikleri,
Fuzuli’nin diğer eserlerinin yazma özellikleri hakkında yüzlerce güzel
eserler ve monografiler kaleme almışlar. Bu anlamda, bu yazmaların ve
bilimsel kaynakların hepsinin Fuzuli’nin Türkçe Divanı’nın tenkitli metninin
hazırlanma prensiplerine çok büyük katkısı olduğu için, biz bu eserleri de
hatırlatmak isterdik. Çünkü onların öğrenilmesinin konunun incelenme
tarihiyle alakası olduğuna inanıyoruz. Bu anlamda, bu alanda büyük
hizmetleri olan akademik Hemid Araslı’nın emeğini ayrıca kaydetmek
lazımdır. O, henüz 1944 yılında Fuzuli’nin Türkçe Divan’ının tenkitli
ZfWT
Vol. 5, No. 3 (2013)
Zeitschrift für die Welt der Türken
Journal of World of Turks
181
metnini ilk kez neşrettirdikten sonra bu metnin özellikleri ve ele aldığı
yazma nüshaları hakkında birçok makaleler yazmış, özellikle, Fuzuli
Divanı’nın en eski yazma nüshası olarak bilinen Bakü nüshasını okuyuculara
ayrıca olarak sunmuştur. Söylediklerimize örnek olarak onun 1945 yılında
Dünyada En Eski ve En Mükemmel Fuzuli Divanı ve Onun Neşri (Araslı,
1945) ve En Eski ve En Mükemmel Fuzuli Divan’ı ve Onun Neşri (Araslı,
1945) makalelerini gösterebiliriz. H. Araslı’nın Fuzuli Divanı’nın 1958 yılı
neşrine yazdığı Önsöz de bahsettiğimiz alanda yaptığı başarılı
çalışmalardandır. Fakat Hemid Araslı Fuzuli Divanı’nın metin bilimcilik
özellikleriyle bağlı araştırmalarında bahsettiğimiz eserlerle yetinmemiş,
nihayet, 1958 yılında Fuzuli’nin Türkçe Divanı’nın Bakü’de korunan,
dünyada en eski yazma nüshası olan nüshasının tıpkıbasımını yayınlatmış
ve ona bir önsöz yazmıştır. Bununla da Hemid Araslı, Fuzuli bilimciliğe
büyük bir hizmet göstermiş, Fuzuli’nin Türkçe Divan’ının tenkitli metnini
yayınlamakla birlikte, bu neşirlerin temelinde dayanan Fuzuli Divanı’nın en
eski yazma nüshasını geniş okuyucu kitlesine, uzmanlara ve özellikle bu
yazmaya ulaşamayan, ama bu alanda faaliyeti olan yurtdışındaki bilim
adamlarına da sunarak yardım etmiştir.
Hemid Araslı’nın oluşturduğu metinbilim okulundan sonra
Azerbaycan’da birçok bilim adamı metinbilimle uğraşmaya başlamıştır.
Bundan sonra çeşitli şairlerin eserlerinin tenkitli metinlerini hazırlanmakla
birlikte, metinbilim teorik ve pratik yönden gelişmiş, özellikle Fuzuli’nin
değişik eserlerinin metinbilim meseleleri üzerine çalışmalar yapılmıştır.
Ayrıca Fuzuli eserlerinde metin bilim meselelerini araştıran bilim adamları
arasında E. Seyidzade’nin, M. Sultanov’un, L. Hüseynzade’nin, E.
Kerimov’un, E. Rzaoğlu’nun, C. Gehremanov’un, M. Adilov’un, T.
Meherremov’un, A. Eyvazov’un, E. Ceferova’nın, A. Babayeva’nın, E.
Bağırov’un, L. Elizade’nin, A. Gasımov’un, N. Feteliyeva’nın, S.
Memmedov’un, M. Nağıyev’in, T. Nureliyeva’nın, K. Bağırova’nın, A.
Halilov’un, E. Emirehmedov’un ve başkalarının adlarını zikredebiliriz. Bu
eserler arasında M. Sultanov’un Fuzuli ve Nevai Divan’ının Birlikte Yazması
(Sultanov, 1958, s. 310-314), Fuzuli Eserlerinin En Eski Yazmaları
Hakkında (Sultanov, 1958); E. Seyidzade’nin Fuzuli’nin “Leyli ve Mecnun”
Poemasının Yazılış Tarihi (Seyidzade, 1958, s. 95-96); C. Gehremanov, M.
Adilov ve G. Memmedova’nın birlikte kaleme aldıkları Fuzuli Yazmalarının
Bakü Nushaları Azerbaycan Yazma Kültürü Işığında (Gehremanov, 1995, s.
5-19); M. Adilov’un Fuzuli Yazmalarının Bakü Nushalarının Poligrafik ve
Kulturoloji Özellikleri makaleleri (Adilov, 1997, s. 178-183) ayrıca
kaydedilmelidir.
Azerbaycan’da Fuzuli ve Nevaibilimciliğin gelişmesinde Prof. Dr.
Cennet Mir Mustafa kızı Nağıyeva’nın özel hizmetleri vardır. C. Nağıyeva,
diğer çok sayıda eserleriyle birlikte, Fuzuli metinbilimciliğinin gelişmesinde
de büyük rol oynamıştır. O, Fuzuli eserlerinin çeşitli yazma özelliklerini,
Hatira Yusufova
Fuzuli’nin Türkçe Divan’ının Tenkitli Neşirlerinin Araştırılması Tarihinden
History of Exploring Scientific-Critical Texts of Turkish Divan by Fuzuli
182
özellikle, Fuzuli’nin Türkçe Divan’ının çeşitli sorunlarını derinden
araştırmış, bu Divan’ın incelenmesinde ve tanınmasında katkılarda
bulunmuştur. Bu anlamda, onun Fuzuli Yazma Divanlarıyla Bağlı Bazı
Notlar ve 1958 Yılı Neşrine Dahil Edilmemiş Gazeller (Nağiyeva, 2004),
Nevai ve Fuzuli’nin Aynı Ciltte Yayınlanmış Divan’larının Daha Bir
Yazması (Nağiyeva, 1993, s. 48-51) gibi makalelerini örnek olarak
gösterebiliriz.
Bütün tekstoloji araştırmaların amacı, filoloji metnin daha düzgün ve
doğru anlaşılmasına hizmet etmektir. Kuşkusuz, Fuzuli Divan’ı üzerine
çalışan bilim adamları da ilkönce bu amacı taşımış, Fuzuli şiirinin
okuyuculara daha doğru şekilde iletilmesine çalışmışlardır. Bu anlamda,
onlar Fuzuli yaratıcılığında metinden hareketle şairin her bir sözü üzerinde
titizlik göstererek çalışmış, onun Fuzuli sanatına ne kadar uygun olduğunu
öğrenmek istemişlerdir. Böylece, Fuzuli eserleri üzerine bilim adamlarımız
tarafından onlarca makale ve eserler yazılmıştır. Örneğin böyle değerli
eserler arasında Prof. Dr. Y. Seyidov’un Aldanma ki, Şair Sözü Elbette
Yalandır (Seyidov, 1991), H. Mirzezade’nin Fuzuli Divanının Bir
Yazmasının Dili Hakkında Bazı Notlar (Mirzezade, 1958, s. 13-20), S.
Elizade’nin Şah Beyitler (Elizade, 1995, s. 170), S. Eliyev’in Bir Kelimenin
Hatası (Eliyev, 1988, s. 166-171; Eliyev, 1990, s. 178-182; Eliyev, 1994, s.
161-166), Fuzuli’nin Bir Sözü (Eliyev, 1993), Fuzuli Gazellerinin Şerhi
(Eliyev, 2004), Ş. Fazil’in Fuzuli’nin Kolaylaştıramadığı Zor Bir Mesele
Hakkında (Fazil, 2004, s. 173-177), A. Mirzeyev’in Fuzuli’nin Bir
Tartışmalı Gazeli Hakkında (Mireyev, 1994), A. Elizade’nin Fuzuli
Eserlerinde Birkaç Söz Hakkında (Elizade, 1988) gibi makaleleri kaydetmek
isteriz.
Malumdur ki divan, lirik şiirler bütünüdür ve Fuzuli’nin Türkçe
Divan’ı da gazel, terci-bend, terkib-bend, mürebbe, kıta, rübailerden
oluşmaktadır. İlginçtir ki, şairin Türkçe Divan’ının birçok yazma
nüshalarında şairin kasideleri yer almaz. Fakat buna rağmen, Fuzuli
Divanı’nın bazı çağdaş yayınları içerisinde şairin kasidelerini de
görmekteyiz. Bu anlamda, şairin değişik türlerde olan eserlerinin
öğrenilmesi, onların incelenme tarihi, sayısı, özellikleri üzerine olan
araştırmalar da dikkat çekmektedir. Düşünüyoruz ki, bu türlerin birer birer
araştırılması bütünlükle Fuzuli Divanı’nın araştırılmasına hizmet etmektedir.
Bu anlamda V. Feyzullayeva’nın Fuzuli’nin Kasideleri, R. Cümşüdlü’nün
Fuzuli’nin Arapça Divan’ı (Cümşüdlü, 2006), E. Babayeva’nın Fuzuli’nin
Rübaileri adlı eserleri (Babayeva, 1996, s. 23-24) bu doğrultuda yapılan
değerli araştırmalardandır.
Bilindiği üzere Fuzuli ekolü, kendisinden sonra yüzlerle şairi etkisi
altında bırakmış, onların şiir yolunu ışıklandırmıştır. Kuşkusuz ki, o şairlerin
divanlarına da Fuzuli’nin büyük etkileri söz konusudur. Bu bağlantıda,
ZfWT
Vol. 5, No. 3 (2013)
Zeitschrift für die Welt der Türken
Journal of World of Turks
183
Fuzuli’nin divan geleneklerine uygun olarak eserlerini kaleme alan
şairlerden biri de Ruhi Bağdadi’dir. Fuzuli ekolünün ünlü araştırıcısı,
görkemli metinbilimci, Prof. Dr. Azade Musayeva kaydettiğimiz alanda
değerli araştırmalar yapmış, özellikle Ruhi Bağdadi yaratıcılığında Fuzuli
Divanı’nın tekstoloji açıdan etkisini geniş şekilde öğrenmiştir. Örneğin,
şöyle demektedir: “Ruhi yaratıcılığının esas ilham kaynağı Fuzuli sanatıdır
– söylesek, yanılmayız. Bunu Ruhi yazmalarıyla bağlı yaptığımız tekstoloji
mukayeseler, araştırmalar onaylamaktadır” (Musayeva, 1995, s. 72-76).
Prof. Dr. A. Musayeva, metinbilimin sadece pratik meseleleriyle uğraşmayıp,
onu teorik açıdan da geliştiren bilim adamlarımızdandır. Bu tezi onun
Metinbilimin Teorik ve Pratik Esasları adlı eseri de onaylamaktadır
(Musayeva, 2007, s. 198).
Fuzuli’nin Türkçe Divan’ının tenkitli neşirlerinin hazırlanması ve
yayınlanması doğrultusunda Mail Eliyev’in 1996 yılında neşrettirdiği Fuzuli
Divanı, Fuzulibilimcilikte özel bir aşama oluşturmaktadır (Füzuli, 1996:
486). Bu metinin orijinal alfabeyle, yani Arap alfabesiyle hazırlanması
Fuzuli’yi olduğu gibi anlamak sürecini daha da kolaylaştırır. Bu anlamda, bu
neşir en azından bu açıdan değerlidir. Ama tabii ki bu metni hazırlayan Hacı
Mail Eliyev’in bu alanda yaptığı araştırmalar bununla kalmaz. O, hazırladığı
metne geniş bir önsöz yazmış ve burada kendi neşrinin hazırlanma
prensiplerinden, metnin temelini oluşturan yazma nushalardan kapsamlı
şekilde bahsetmiştir.
Yurtdışında Fuzulibilimciliğin ve Fuzuli metinbilimin gelişmesinden
bahsederken, kuşkusuz ki ilk önce komşu Türkiye devletini anmak lazımdır.
Bu ülkede Fuzulibilimciliğin eski ve zengin bir tarihi vardır. Fakat
Fuzulibilimciliğe çağdaş bilimsel düzeyde yaklaşım, aynı zamanda,
Fuzuli’nin Türkçe Divan’ının tenkitli metinlerinin yayınlanması bu ülkede
XX. yüzyılın 40’lı yıllarında, yaklaşık Azerbaycan’la aynı zamanda
başlamaktadır. Yani bu tarihten günümüze kadar Fuzuli’nin Türkçe
Divan’ının tenkitli metinleri eğer Azerbaycan’da iki bilim adamı tarafından
üç defa hazırlanmışsa, Türkiye’de bu Divanın tenkitli metinleri üç bilim
adamı tarafından üç defa neşre hazırlanmıştır: 1948 yılında Abdülbaki
Gölpınarlı, 1950 yılında Ali Nihad Tarlan ve bir de 1958 yılında Kenan
Akyüz, Sedit Yüksel, Müjgan Cumbur, Süheyl Beken tarafından.
Kaydedelim ki, Türkiye’de metodoloji yönünden Fuzulibilimciliğin ve
Fuzuli Divan’ının öğrenilmesi de Azerbaycan’la aynı düzeyde olmuştur.
Türkiye’de de Fuzuli Divan’ının çeşitli sorunları - yazma nüshaları, bu
yazma nüshalarının kendilerinin ve oraya dahil olan çeşitli eserlerin
tekstoloji ve filoloji özellikleri gibi onlarca mesele de bu ülke bilim adamları
tarafından devamlı ve ciddi şekilde öğrenilmiştir.
Fuzuli’nin 500. doğum yıldönümü arifesinde komşu İran bilim
adamları da çalışmış, Fuzuli’nin Türkçe Divan’ının tenkitli metnini
Hatira Yusufova
Fuzuli’nin Türkçe Divan’ının Tenkitli Neşirlerinin Araştırılması Tarihinden
History of Exploring Scientific-Critical Texts of Turkish Divan by Fuzuli
184
hazırlayarak, ortaya koymuşlardır. Bu neşir İran’da korunan Fuzuli
Divanı’nın yazma nüshalarını kapsadığına göre özgünlülüğüyle seçilir.
Kitabı hazırlayan Emin Sadigi metne küçük, fakat değerli bir mukaddime
yazmış, tanınmış edebiyyatbilimci Ali Asğer Şiirdust ise küçük bir önsözle
bu neşri Fuzuliseverlere sunmuştur (Sadigi, 1996, s. 1-3; Şiirdust, 1996).
Böylece konunun incelenme tarihine baktığımızda belli olur ki,
Fuzuli’nin Türkçe Divan’ının tenkitli metinleri Fuzulibilimcilikte
uzmanların ve Fuzuliseverlerin sevimli kitabına dönüşse de, bu tenkitli
metinlerle - onların değerlendirilmesiyle çok az sayıda bilim adamı
uğraşmıştır. Fakat bu bilim adamları kaydettiğimiz alanın ünlü uzmanları
olduklarından onların fikirleri kendi bilimsel değerini hâlâ da kaybetmemiş
ve Fuzulibilimciliğin gelişmesine büyük katkı sağlamıştır.
KAYNAKLAR
Araslı, H. (1958b). En Eski ve En Mükemmel Fuzuli Divanı. Fuzuli Divanı
(Tıpkıbasım, Redaktör H. Araslı). Bakü: Azerbaycan SSC İA Neşriyatı.
Araslı, H. (1958b). Fuzuli Eserlerinin Neşri Hakkında. Muhammed Fuzuli. Eserleri,
I. cilt. (H. Araslı, hzl. ve redaktör). Bakü: Azerbaycan SSC İA Neşriyatı.
Araslı, H. (1945). Dünyada En Eski ve En Mükemmel Fuzuli Divanı ve Onun Neşri.
Azerbaycan İlimler Akademisi «Haberleri», (4), s. 122-143.
Araslı, H. (1945). En Eski ve Mükemmel Fuzuli Divanı ve Onun Neşri. Azerbaycan
İlimler Akademisi Haberleri, (5), 122-133.
Adilov, M. (1997). Fuzuli Yazmaları Bakü Nüshalarının Paleografik ve Kulturoloji
Özellikleri.. Muhammed Fuzuli - 500. Uluslararası Fuzuli Sempozyumunun
Bildirileri içinde (178-183). 7-8 Kasım 1996 Bakü. Bakü: Sabah.
Aslanov, V. (1991). Fuzuli Divanı’nın Akçağ Neşri. Edebiyyat Gazetesi, 28 Haziran,
Bakü.
Babayeva, E. (1996). Fuzulinin Rübaileri. Azerbaycan Cumhuriyeti İA Nizami
Gencevi adına Azerbaycan Edebiyatı Müzesi. Muhammed Fuzuli’nin 500
Yıldönümü Münasebetiyle Düzenlenmiş Ulusal Sempozyumun Bildiri Özetleri.
İçinde (23-24). Bakü
Cümşüdlü, R. (2006). Fuzuli’nin Arapça Divanı. Filologiya İlimleri Namizedi
Alimlik Derecesi Almak İçin Takdim Edilmiş Avtoreferat. Bakü.
Elizade, A. (1988). Fuzuli Eserlerinde Birkaç Söz Hakkında. Azerbaycan İlimler
Akademisi Haberleri. Edebiyat, Dil ve Sanat Serisi, (4), 35-39.
Elizade, S. (1995). Şah Beyitler. Bakü: Azerneşr.
Elizade, S. (2002). İlim Harften Başlar (Makaleler Toplusu). (S. Hayal, der., hazl.)
Bakü: Örnek Neşriyatı
Eliyev, S. (2004). Fuzuli Gazellerinin Şerhi (4 cilt). Bakü: Adiloğlu Neşriyatı.
Eliyev, S. (1988). Bir Kelimenin Hatası. Azerbaycan, (4).
Eliyev, S. (1990). Bir Kelimenin Hatası. Azerbaycan, (6).
Eliyev, S. (1990). Bir Kelimenin Hatası. Azerbaycan, (1-3).
Eliyev, S. (1993). Fuzuli’nin Bir Sözü, İlim, 5 Mart, Bakü.
ZfWT
Vol. 5, No. 3 (2013)
Zeitschrift für die Welt der Türken
Journal of World of Turks
185
Fazil, Ş. (2004). Fuzuli’nin Kolaylaştıramadığı Zor Bir Konu Hakkında (Polemik).
Azerbaycan, (5), Bakü.
Hacı Mail Eliyev. (1996). Fuzuli Muhammed. Divan. Bakü: Şark-Garp Neşriyatı.
Gehremanov, C., Adilov, M., ve Memmedova, G. (1995). Fuzuli Yazmalarının Bakü
Nüshaları. Azerbaycan Yazma Kültürü Işığında, Orta Çağ Yazmaları ve
Azerbaycan Medeniyeti Tarihi Problemleri. IV. Ulusal İlmi-Teorik
Konferansın Bildiri Metinleri içinde ( 5-19). Bakü.
Mirzeyev, A. (1994). Fuzuli’nin Bir Tartışmalı Gazeli Hakkında. El Gazetesi, 13
Ocak. Bakü.
Mirzezade, H. (1958). Fuzuli Divanının Bir Yazmasının Dili Hakkında Bazı Notlar.
ADU’nun İlmi eserleri. Sosyal Bilgiler Serisi, (2), Bakü.
Musayeva, A. (2007). Metinbilimin Teorik ve Pratik Esasları. Bakü: İlim Neşriyatı.
Musayeva, A. (1995). Fuzuli Ekolünün Bağdat Devamcılarından Biri. Orta Çağ
Yazmaları ve Azerbaycan Medeniyeti Tarihi Problemleri. IV. Ulusal İlmi-
Teorik Konferansın Bildiri Metinleri içinde (72-76). Bakü.
Nağıyeva, C. (2004). Fuzuli’nin Yazma Divanlarıyla İlgili Bazı Notlar ve 1958 Yılı
Neşrine Dahil Edilmemiş Gazeller. İlim gazetesi, 21 Eylül. Bakü.
Nağıyeva, C. (1993). Nevai ve Fuzuli’nin Aynı Ciltte Yayınlanmış Divanlarının
Daha Bir Yazması. İlmi-teorik Konferansın Bildiri Metinleri içinde (47-48).
Bakü.
Sultanov, V. (1993). Metinlerin Onarımı. Edebiyat Gazetesi, 8 Ekim, Bakü.
Seyidov, Y. (1981). Aldanma ki, Şair Sözü, Elbette Yalandır. Edebiyat ve Sanat, 24
iyul. Bakü.
Seyidzade, E. (1958). Fuzuli’nin «Leyli ve Mecnun» Eserinin Yazılış Tarihi.
Azerbaycan İA’nın Meruzeleri, (1).
Sadigi, E. (1996). Tertipçiden. Türkçe Divanı. Kamil Tenkitli Metin. (E. Sadigi,
hazl.). Tahran.
Sultanov, M. (1958). Fuzuli Eserlerinin En Eski Yazmaları Hakkında. 17 Şubat
1958.
Sultanov, M. (1958). Fuzuli ve Nevai Divanının Birge Yazması. Muhammed Fuzuli
(Makaleler Mecmuası), 310-314.
Şiirdust, E. (1996). Önsöz. Fuzuli. Türkçe Divanı. Kamil Tenkitli Metin. (Emin
Sadigi, hzl.). Tahran.
Zerinezade, H., Cefer E. ve Sultanov, M. (1959). Fuzuli Eserlerinin Birinci Cildi
Hakkında. AMİA Şarkiyat Enstitüsünün İlmi Eserleri, “Şarkiyat”, C. I, 227-
235.
Zekiyev, M. C. (1998). Layıklı Tehfe: Fuzuli’nin Türkçe «Divan»ı. Edebiyat
Gazetesi, 4 Eylül. Bakü.
Dostları ilə paylaş: |