Microsoft Word azərbaycanin faydali qazintilari

Yüklə 98,29 Kb.

Pdf görüntüsü

tarix	01.02.2018
ölçüsü	98,29 Kb.
	#23038

AZƏRBAYCANIN FAYDALI QAZINTILARI

Azərbaycan ərazisi bir sıra faydalı qazıntı növləri ilə zəngindir. Bunların içərisində

enerjidaşıyıcılardan neft ve qaz; filizlərdən dəmir, xrom, mis, kobalt, molibden, polimetallar;

qeyri metallardan alunit, kaolinit, barit, daş duz xüsusilə qeyd edilməlidir.Respublikanın

bütün fiziki-coğrafi bölgələrində tikinti materiallarının bir çox növləri geniş yayılmışdır (5-ci

şə

kil)

Azərbaycanda qazıntılar çox qədimlərdən insana mə'lum olub və onlardan primitiv şəkildə

olsa da, hələ daş dövründən istifadə etməyə başlamışlar. Naxçıvan duz mədənlərində

tapılmış daş alətlər (baltalar, çəkiclər, bıçaqlar) daş dövründən, Gədəbəy və Daşkəsən

rayonlarında eneolit dövründən başlamış mis və dəmir filizi yataqlarının istismar edilməsinə

aid mə'lumatlar göstərir ki, Azərbaycanda dağ-mə'dən işlərinə eramızdan minillər əvvəl

başlanmışdır. Hələ eramızdan əvvəl 1-ci minillikdə Azərbaycanda dəmir, bürünc, qızıl,

gümüş mə'mulat və əşyalar hazırlanırdı. Abşeronda və Ceyrançöldə birbaşa yer səthinə çıxan

neft bulaqları insanlara çox qədim zamanlardan mə'lum idi. Abşeronda və Xınalıq kəndi

yaxınlığında yanar qazın səthə çıxıb alovlanması da bir başqa "mö'cüzə" idi.

Eramızın VI-ci əsrindən başlamış Konstantinopolda Vizantiya imperatorlarının sarayları

və kilsələr, o cümlədən, Aya Sofiya Bakıdan aparılan neftlə işıqlandırıldı

Enerji daşıyıcıları Azərbaycanda bir sıra faydalı qazıntılarının böyük ehtiyatlı olmasına

baxmayaraq, qədimlərdən, xüsusilə XIX əsrin sonu XX əsrdə onu şöhrətləndirən neft,

sonralar yanar qaz, bitum ehtiyatlarının istismarı olmuşdur.

Keçmiş Rusiya imperiyasında, sonralar Sovet ittifaqında hasil olan neftin 70%-dən artığı

Bakı neftinin payına düşürdü. Böyük Vətən müharibəsi illərində Abşeronun neft yataqları

daha intensiv istismar edilir və ildə 20-22 mln. ton neft çıxarılırdı. Bu bir həqiqətdir ki, Bakı

nefti olmadan müharibənin müqəddəratını həll edən Sovet ordusunun zirehli qüvvələrini,

hərbi hava və dəniz donanmalarını, bütün nəqliyyat vasitələrini hərəkətə gətirmək mümkün

olmazdı. Indiyə qədər Azərbaycanda 1,2 mlrd. tondan artıq neft çıxarılmışdır.

Keçmişdə Abşeron yataqlarının bə'zilərində yuxarı pliosen çöküntülərindən (yer səthinə

n yaxın yatan neftli laylardan) çıxarılan neft ən təmiz neft idi. Azərbaycan nefti bir sıra

xüsusiyətlərinə, xüsusilə parafin və kükürdün azlığına görə başqa regionlardan çıxarılan

www.behruzmelikov.com

neftlərdən çox üstün olması ilə fərqlənir. Bu neftdən neftayırma zavodlarında ən yüksək

oktanlı yanacaqlar, qiymətli sürtgü yagları və başqa məhsullar alınır.

Respublikanın neft və qaz ehtiyatı əsasən Abşeron yarımadasında və Xəzər dənizinin

Azərbaycan akvatoriyasında (şelf zonsında) cəmlənmişdir. Bundan başqa Cənub-Şərqi

Qobustanda, Aşağı Kür depressiyasında (Əli Bayramlı, Neftçala), Gəncə (Qazanbulaq,

Naftalan) neftli rayonunda, Ceyrançöldə, Kür-Araz ovalığının mərkəzində (Muradxanlı-

Carlı), Siyəzən və Dəvəçi rayonlarında neft yataqları müəyyən edilmişdir.

Sadalanan regionlarda neft və qaz çıxarılması eyni vaxtda başlanmamışdır. Hələ keçən

srin ortalarından, xüsusilə axırlarından Bakının məşhur neft mədənləri bir-birinin ardınca

kəşf edilmiş və istismara verilmişdir.

Azərbaycan neftinin xeyli hissəsi Abşeron yarmadasında məşhur Balaxanı-Sabunçu-

Ramana, Suraxanı, Qaraçuxur , Qala, Buzovna, Binəqədi, Bibi-Heybət, Qaradağ, Buta,

Korgöz, Pirallahı adası yataqlarından hasil edilmişdir.

Əsrimizin 20-ci illərindən, xüsusilə 40-cı illərin axırından dəniz neft yataqlarının

istismarına başlanmışdır. Bayıl buxtasının torpaqla doldurulması, Pirallahı, Qum adası,

Cilov, Neft Daşları, daha sonaralar, Səngəçal dəniz mədənlərinin işə salınması Azərbaycanın

neft hasilatında dəniz mədənlərinin xüsusi çəkisini artırdı. Quruda yerləşən mədənlərin

ehtiyatının kəskin azalması dəniz yataqlarının kəşfi ilə təxminən eyni vaxta düşürdü.

Son onilliklərdə Xəzərdə bir sıra böyük neft və qaz ehtiyatına malik olan neft yataqları

aşkar edilmişdir. Bunlardan Çıraq, Azəri, Günəşli, Şahdəniz, Qarabağ yataqları ən

perspektivli yataqlardır. Bu yataqlar bir sıra xarici şirkətlərlə birgə istismar ediləcəkdir.

Neft Daşları rayonunda dəniz şəraitində neft və qaz yataqlarının istismarı, Neft Daşlarının

şə

hərciyinin yaradılması, açıq dənizdə yüz kilometrlərlə estakadalar çəkilməsi Azərbaycan

neftçilərinin əmək salnaməsində xüsusi bir yer tutacaq.

Azərbaycanda neft və qaz ehtiyatları əsasən pliosen dövrünün məhsuldar qat adlanan

neftli-qazlı laydəstələrində toplanmışdır. Məhsuldar qat çöküntülərinin qalınlığı Abşeron

yarımadasında, Cənub-Şərqi Qobustanda, Cənub-Şərqi Şirvanda, Xəzər akvatoriyasında

1000-2000 m-lə 3000-3500 m arasındadır. Məhsuldar qat çöküntüləri tərkibində bir sıra

yüksək kollektor qabiliyyətli qalın qum, qumdaşı layları var. neft və qazın toplandığı

www.behruzmelikov.com

kollektor laylarının sayı yataqlarda 10-a çatır. Antiklinal qırışıqlarda neftli-qazlı kollektorlar

bəzi mədənlərdə 3000-4000 m-dən dərində yatırlar.

Siyəzən neft mədənlərində neft maykop çöküntülərindən, Muradxanlı yataqlarında yuxarı

mezozoy çöküntülərindən, Naftalan-Qazanbulaqda oliqosenin maykop çöküntülərindən

çıxarılır.

Gələcəkdə Azərbaycanda neftçıxarma, əsasən dəniz yataqları və qismən qurudakı

yataqların daha dərində yatan neftli kollektorları hesabına aparılacaqdır.

N a f t a l a n n e f t i böyük müalicə əhəmiyyətinə malik olduğundan burada keçmiş

ittifaq miqyaslı abad sanatoriyaları olan kurort şəhəri salınmışdır.

Azərbaycanda təbii qaz cənub-Şərqi Qobustanda çıxarılır. Bu qiymətli xammalın ən böyük

yatağı da burada yerləşir. Bundan əlavə neft yataqlarının istismarı zamanı neftlə bərabər

çıxan qazdan da istifadə edilir. Lakin onillər boyu yanar qazın bu növü havaya buraxılırdı.

Xəzərdə yeni neft yataqlarının istismarı ilə yanaşı neftlə bərabər çıxan qazdan da istifadə

ediləcək.

Neft yataqları ilə baglı yaranmış faydalı qazıntı növlərindən biri də təbii bitumlardır. Bitum

yataqları Abşeron yarımadasında Balaxanı, Binəqədi kəndləri ətrafındadır. Bunlardan

Balaxani yatağı daha böyük olmaqla, onillər ərzində istismar edilir.

Azərbaycanda çıxarılan neft və qazla əlaqədər Bakı və Sumqayıt şəhərlərində böyük neft-qaz

e'malı və neft-kimya sənayəsi inkişaf etdirilmişdir. Enerji daşıyıcılardan Böyük Qafqaz

dağlarının cənub yamacında İsmayıllı rayonu, Şimal yamacında isə Quba rayonu ərazisində

yanar şistlərin yataqları aşgar edilmişdir. Ceyrançöldə Eldarovuğu və Çobandağ antiklinal

tirələrinin şimal yamaclarında sarmat çöküntüləri tərkibində sənaye əhəmiyyəti olmayan daş

kömür təbəqələri yerləşir.

Filiz yataqları Azərbaycanın əsas filiz yataqları Kiçik Qafqaz vilayətində və Naxçıvan

MR-sı dağlıq ərazisində yerləşir. Kiçik Qafqaz dağları çoxdan "Azərbaycan Uralı" adı ilə

məşhurdur. Burada bir çox filiz və qeyri filiz faydalı qazıntı yataqları aşkar edilmiş,

öyrənilmiş və onların bir çoxu müxtəlif vaxtlarda istismara verilmişdir.

Kiçik Qafqazda bütün Qafqaz regionunun ən böyük dəmir filiz yataqları yerləşir. Gəncə

şə

həri yaxınlığında yerləşən Daşkəsən, Alabaşlı, Seyfəli və başqa dəmir filizi yataqları

arasında Daşkəsən maqnetit yatağı'daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu yataq aşağı tabaşir

www.behruzmelikov.com

yaşlı intruzivlə kəsilmiş orta və üst yuranın müxtəlif tuflarından, tuf qumdaşlarından, kvaslı

porfiritlərindən, argillitlərdən, mergellərdən və əhəngdaşlarından, həmçinin göstərilən

kompleksləri uyğun olmadan örtən üst tabaşir əhəngdaşı və mergellərindən ibarətdir.

Daşkəsən maqnetiti dəmir filizi yatağında layşəkilli maqnetitlərin qalınlığı 4-5 m-dən 60 m-ə

qədərdir. Lakin bəzi yerlərdə maqnetiti dəmir filizinin qalınlığı 100-200 m-ə çatır. Filizdə

dəmirin miqdarı 35-50% arasında dəyişir. Yatağın Azərbaycan Geologiya İdarəsi geoloqları

tərəfindən hesablanmış ümumi ehtiyyatı 200 mln.tondan azca aşağıdır.

Alabaşlı dəmir filizi yatağı çökmə mənşəli olmaqla, lay formasında yura dövrünün tufogen

süxurları tərkibində yerləşir. Bu yataqda dəmirlə daha zəngin hematitlərdir.

Bu göstərilən yataqlarla yanaşı Kiçik Qafqazın mərkəzi hissəsində ultra əsasi süxurlar

arasında xromit yataqları da mə'lumdur.

Azərbaycan respublikasının və eləcədə bütün Qafqaz regionunun ən böyük polimetal filiz

yatağı Böyük Qafqaz silsiləsinin cənub yamacında Balakən rayonu ərazisində 1958-ci ildə

aşkar edilmiş Filizçay yatağıdır.

Eyni adlı çayın hövzəsində ortadağlıq qurşaqda yerləşən bu yataq Tufan antiklinoriumunda

orta yuva şistləri, tufogen qumdaşı və argillit laylarında yerləşir. Azərbaycan Geologiya

darəsi əməkdaşlarının tədqiqatları nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, filiz kütləsinin əmələ

gəlməsi argillitlərin əvvəlcə pirit mineralı ilə, daha sonralar mis, gümüş, qurşun, sink,

mərgümüş, sürmə, bismut, tellur və bir sıra başqa mühüm filizlərin sulfidləri ilə

zənginləşməsi ilə əlaqədardır. Filizçay yatağında 80-dən artıq mineral müəyyən edilmişdir.

Yatağın ehtiyatı böyük olmasına baxmayaraq, o bu vaxta qədər istismara verilməmişdir.

Cənub yamacda bir sıra xüsusiyyətlərinə görə Filizçay polimetal yatağına yaxın Kasdağ və

Jixix yataqları da aşkar edilmiş və öyrənilmişdir.

Mənşəyinə və filiz tərkibinə görə Filizçay yatağından xeyli fərqlənən damar kvars-

polimetal formasiyası Yataqları Kiçik Qafqaz dağlarında yerləşir. Burada Mehmana,

Badakənd, Mollahəsənli və b. yataqlar müəyyən edilmişdir. Kiçik Qafqazda həmçinin lay

formalı mis-polimetal ( Tərtər rayonunda Elbekdaş yatagı) və mis-porfir yataqları da

mövcuddur.

Kiçik Qafqazda əlvan metallardan mis filizi daha çox yerlərdə müəyyən edilmişdir.

Azərbaycanda vaxtilə ən məşhur mis yatağı Gədəbəy yatağı olmuşdur. Istismarına hələ 1850-

www.behruzmelikov.com

ci ildən başlanmış yataqdan xeyli mis çıxarılmış və əsasən Almaniyaya aparılmışdır. Hazırda

bu yataq yalnız pirit yatağı kimi qiymətləndirilir.

Bir sıra müxtəlif faydalı qazıntı yataqları ilə məşhur olan Daşkəsən rayonu ərazisində

yüksək keyfiyyətli dəmir, polad almaq üçün mühüm komponentlərdən sayılan kobalt yatağı

bütün regionda nadir yataqlardandır. Bu yataq Aşağı Daşkəsən kəndi yaxınlığında

Qoşqarçayın dərəsində yerləşir.

Molıbdən yataqları Naxçıvan MR-də Parağaçay hövzəsində müəyyən edilmişdir. damar

halında olan Parağaçay molibdən yatağı uzun müddətdir ki, istismar edilir. Şəril rayonu

razisində qurşun-sink yatağı paleozoy süxurlarından təşkil olunmuş Yuxarı Danziq

antiklinalının cənub-qərb qanadında yerləşir.

Kiçik Qafqazın bir sıra sahələrində qiymətli metallardan qızılın müxtəlif mənşəli

yataqları məlumdur. Bunlardan Kəlbəcər, Zəngilan rayonları ərazisində aşkar edilmiş

yataqlar sənaye əhəmiyyətlidir. Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacında axan çayların allüvial

çöküntüləri tərkibində (Gəncə-Qazax Maili düzənliyində) səpinti halında qızıl olması aşkar

edilmişdir.

Qeyri-filiz faydalı qazıntılar. Qeyri metal filizlərdən Daşkəsəndə Zəylik alunit yatağı

ehtiyyatına görə dünyada məşhur yataqlar sırasında durur. Alunit filizin əsas mineralları

alunit və kvarsdır. Zəylik yatağında alunit lay formasında yatan alunitləşmiş vulkanogen

süxurlarından ibarət olmaqla, əsas iki qatda yerləşir. Üst qaz az sahə tutsa da, orta qalınlığı

19 m-ə çatır. Alı qat daha böyük sanayə malikdir. Zəylik aluniti Gəncə giltorpaq və Sumqayıt

alüminium zavodlarının əsas xammalıdır.

Kiçik Qafqaz dağlarında, xüsusilə onun şimal-şərq yamacında bir sıra pirit yataqları

məlumdur. Bu yataqlardan Xanlar rayonundakı Çıraqdərə mədəni uzun müddət istismar

edilmiş və kükürd turşusu almaq üçün respublikanın tələbatını ödəmişdir. Həmin yataq

yaxınlığında Toğanalı və bir neçə başqa pirit yataqları var. Vaxtilə yalnız mis yatağı kimi

istismar edilən Gədəbəy mis yatağı hazırda mis ehtiyatı tükəndiyinə görə,yalnız pirit yatağı

kimi isdifadəyə yararlıdır.

Qeyri filiz yataqlardan Naxçıvanda daş duzun böyük yataqları çox qədimdən məlum

olmaqla, hələ daş dövründən istifadə edilməyə başlamışdır.Duz yatağı eyni adlı sinkinal

yaylaqda (Naxşıvan şəhərində 11-12 km şimal-qərbdə) Karaqan horizonu çöküntüləri

www.behruzmelikov.com

tərkibində (gil, gips,anhidridlər) yerləşir.Duz qatı qalınlığı 43-92 m arasında dəyişən lay

mələ gətirir. Bu layın tərkibində gil, qum, anhidrid, gips təbəqələrinin olması duzun

keyfiyyətini aşağı salır. Naxçıvan daş duz yatağı tərkibində NaCL75-82%, həll olmayan

çöküntülər isə 11-17% təşgil edir. Naxçıvan çökəkliyində Duzdağ yatağından başqa səthdən

100m və daha dərində çox qalın daşduz qatı olması müəyyən edilmişdir.

Abşeron yarımadasının göllərində yay aylarında intensiv buxarlanma nəticəsində xörək

duzu çökür. Yerli əhali bu göllərdə çökən duzdan çox qədimlərdən istifadə edilir. XX əsrdə

isə əsasən iqtisadi böhranlar və müharibələr zamanı Abşeron göllərində əmələ gələn

duzlardan daha geniş miqyasda istifadə edilmişdir. lakin 40-cı 50-ci illərdən fərqli olaraq son

zamanlar Abşeron göllərində çökən duzlar ekoloji cəhətdən çox çirklənmişdir. Buna

baxmayaraq, əhali bu göllərdən indi daha çox duz yığır. Lakin Abşeron göllərindən yığılan

duzlar respublikanın xörək duzuna olan ehtiyacının az bir hissəsini ödəyir.

Azərbaycan ərazisində neft quyuları qazılmasında məhlulların ağırlaşdırıcısı kimi istifadə

edilən baritin bir sıra yataqları məlumdur. Barit əsasən tektonik çatlarda damar halında rast

gəlir. Bu mineralın ən böyük yataqları Xanlar rayonunda Çovdar yatağı, Goranboy

rayonunda Ağackənd yatağıdır. Bunlarla yanaşı Şəmkir rayonunda, Dağlıq Qarabağda da

barit yataqları, Tovuz rayonunda isə barit təzahürləri müəyyən edilmişdir.

Azərbaycanda, xüsusilə Kiçik Qafqaz dağlarının müxtəlif bölgələrində İslandiya

tatı(Dağlıq Qarabağda Harov və Mirikənd kəndləri yaxınlığında), perlit və obsidian

(Kəlbəcər yaxınlığında), müxtəlif mineral boyalar(Çovdar kəndi yaxınlığında) o cümlədən

kopal (Göranboy rayonunun Aşağı Ağcakənd kəndi yaxınlığında, Laçın rayonunda) yataqları

aşgar edilmiş və onlardan bəziləri istismar edilir.

Tikinti materialları. Azərbaycan respublikasının bütün böyük regionları tikinti

materiallarının bu və yaxud başqa növləri ilə zəngindir. Tikinti materiallarının ənənəvi, yəni

çox qədim zamanlardan istifadə edilən növləri çiy kərpic, yonulmamış təbəqəli daşlar, qamış,

ağac, şirə (gil) olmuşdur. Çiy kərpic hazırlamaq üçün Azərbaycanın demək olar ki, bütün

dağətəyi və düzənlik zonalarında, dağlıq sahələrdə isə çay terraslarında, erozion tektonik

çökəklərdə əmələ gəlmiş delüvial, aeral mənşəli lössəbənzər gillicələr ən əlverişli xammal

olmuşdur. XX əsrin 50-ci, 60-cı illərinə qədər düzənlik rayonlarda kənd tikintisində, əsaən bu

xammaldan geniş istifadə edilir. Lössəbənzər gillicələrdən həmçinin bişmiş kərpic, damları

www.behruzmelikov.com

örtmək üçün kirəmit hazırlanırdı. Son onilliklərdə çiy kərpicdən divar materialı kimi istifadə

edilməsi heçə enmək həddinə çatmışdır.

Azərbaycanda divar materialı kimi ən çox işlədilən müxtəlif daşlardır. Bunlardan Abşeron

yarımadasında orta Abşeron əsri, Bakı və Xəzər yaşlı əhəngdaşları xüsusi yer tutur. Bu

müxtəlif yaşlı əhəngdaşları arasında Abşeron əhəngdaşları tikinti materialı tikinti materialı

kimi bütün başqa divar materialına nisbətən daha yüksək keyfiyyətlərə malik olması ilə

seçilir. Abşeron yarımadasında geniş yayılmış balıqqulağı əhəngdaşlarının iridənəli növləri

sasən divar materialı kimi, xırdadənəli, daha monolit növləri isə üzük, dekorativ materialı

kimi istifadə edilir. Bakının arxitektur baxımdan olduqca gözəl, nadir(şərq və qotika stilləridə

tikilmiş) binalarının çox zərif ornamentləri, detalları da Abşeron yaşlı əhəngdaşlardan

hazırlanmışdır.

Abşeron əhəngdaşlarının ən müsbət cəhətlərindən daşkəsən maşınlarla onlardan müxtəlif

ölçülü divar daşı kəsməyin, səthini cilalamağın asan başa gəlməsi və bir sıra başqa

keyfiyyətlərini göstərmək vacibdir.

Abşeron yarımadasında bu qiymətli tikinti materialının ən məşhur yataqları Qaradağ,

onqar, Güzdək, Duvannı, Alatava, Dərnəgül Şüvəlan, Nardaran, Şıx, və bir çox başqa

yataqlardır. Bu yataqlardan Alatava, Dərnəgül, Nardaran və Duvannı yataqları istismar

edilir. Çox qiymətli və qalın orta Abşeron əhəngdaşı layından ibarət olan Duvannı

(Böyükdaş) karxanası bütün dünyada məşhur olan Qobustan qayaüstü rəsimlərilə əlaqədər

bağlanmışdır.

Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhəri, Sumqayıt və Abşeronun bütün tikililəri bu qiymətli

materialdan tikilmişdir. Son 20-30 ildə Abşeron əhəngdaşından Azərbaycanın ən uzaq

rayonlarında belə şəhər və kənd tikintisində geniş istifadə edilir.

Azərbaycanın bütün dağlıq bölgəsində əsas tikinti materialı kimi mezokaynozoy yaşlı

həngdaşlarından, tufqumdaşından, mergellərdən hətta ağır daşlardan (məs.binaların özündə

müxtəlif lavalardan) istifadə edilir. Şimal-Qərbdə Qazax rayonundan cənub-şərqdə Ağdam

rayonuna qədər Kiçik Qafqazətəyi monoklinalın üst təbaşir əhəngdaşı və mergellərinin

böyük yataqları istismar edilir.

www.behruzmelikov.com

Ağ əhəngdaşı layları çox qiymətli divar materialı olmaqla yanaşı, yumşaq olduğuna görə

daşkəsən maşınlarla asan kəsilir. Tovuz mergellərini isə sanki tikinti materialı kimi təbiət özü

təbəqələşdirib, istifadə üçün hazır vəziyyətə salıb.

Kiçik Qafqazətəyi monoklialın və Qaradağın əhəngdaşı və mergelləri həmçinin sement

xammalı kimi istifadə edilir. 70 illik bir dövrdə Tovuz sement zavodu, son 40 ildə isə

Qaradağ sement zavodu respublikanın sementə olan tələbatının bir hissəsini təmin edir.

Naxçıvan MR-də divar materialı kimi paleogenin tufqumdaşı yataqlarından, Süst əhəngli

qumdaşından, Şahtaxtı, Qarabağlar travertinlərindən və başqa yerli materiallarından istifadə

edilir. Şahtaxtı, Qarabağlar travertinlərindən və başqa yerli materiallardan istifadə edilir.

ahtaxtı travertinləri qiymətli üzük materialı kimi Bakı və başqa şəhərlərdən binaların

daxilində işlədilir.

Azərbaycanda bahalı üzük materialı kimi istifadə edilən mərmər və mərmərləşmiş

həngdaşlarının bir sıra yataqları məlumdur. Böyük Qafqaz dağlarının şimal-şərq yamacında

(Quba rayonunda) cəhrayı, Daşkəsəndə iridanəli ağ, Şəril rayonunda qara mərmərin yataqları

aşkar edilmişdir. Qara və ağ mərmərin ehtiyyatları böyükdür və onlardan müxtəlif sahələrdə

istifadə edilir.

Şuşa yaylasını təşkil edən yura dövrünə aid mərmərləşmiş əhəngdaşlarıda çox möhkəm və

və dözümlü tikinti və üzlük daş kimi istifadəyə yararlıdır.

Azərbaycan düzənlik və dağətəyi rayonlarında tikinti materialları kimi pliosenin, xüsusilə

dördüncü dövrün gillərindən geniş istifadə edilir.

Son zamanlar bağlanmış Zığ kərpic zavodu uzun illər yuxarı pliosen gil yatağı əsasında

fəaliyyət göstərmiş, Quba, Şəki, Lənkəran kərpic və kirəmit zavodları isə dördüncü dövr

gillicilər yataqları əsasında işləyirlər.

Azərbaycan tikinti materiallarından dəniz mənşəlli qumların böyük yataqları, Xəzər

sahillərində, allüvial qumlar isə Kür boyunda və Kürün qolları üzrə yerlləşirlər.

Azərbaycanın bütün allüvial-prolüvial maili düzənliklərində, Kür, Araz, Samur çayı yataqları

boyu zonada böyük qum-çınqıl yataqları mövcuddur. Bu yataqlardan şəhər və kəndlərin,

müxtəlif sənaye obyektlərinin, dəmir və şose yollarının tikintisində geniş miqyasda istifadə

edilir.

www.behruzmelikov.com

Yuxarıda göstərilən tikinti materialından başqa Xanlar, Şəmkir, Qazax və Abşeron

rayonlarında bentonit gillərinin Xanlar, Füzuli, Cəbrayıl rayonunda porfiritlərin və bir sıra

başqa faydalı qazıntıların yataqları məlumdur.

Mineral sular. Azərbaycanın bütün fiziki coğrafi vilayətlərində müxtəlif tərkibli mineral

su bulaqları aşkar edilmişdir. Mineal bulaqlarının bir qrupunun suyu soyuq, bir qrupununki

möhtədal (ilıq), bir qrupununki isə istidir. Respublika ərazisində adi və müalicəvi suyu ilə

seçilən külli miqdar mineal bulaqların bəziləri öz əhəmiyyətinə görədünya şöhrəti

qazanmışdır. Bu baxımdan mədə-bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində əvəzsiz əhəmiyyətə

malik olan Kəlbəcər İstisuyu Çexiyadakı Karlovı-Varı və Şimali Qafqazdakı Jeleznovodsk

suları ilə, böyük xəstəlikləri müalicəsində istifadə edilən Dəvəçi rayonundakı Qalaaltı Qərbi

Ukranyada Karpat dağlarının ətəyindəki məşhur Truskaves suları ilə müqayisə edilir. Hər iki

mineral su yanında sanatoriyalar fəaliyyət göstərir.

Azərbaycanın mineral bulaqlarının öyrənilməsində bir sıra hidrogeoloqların, xüsusilə

məşhur Azərbaycan geoloqu akademik Mirəli Qaşqayın və professor Əziz Əsgərovun

vəzsiz rolu olmuşdur.

Azərbaycanın fiziki coğrafi vilayətləri içərisində Kiçik Qafqaz Naxçıvan və Lənkəran

vilayətləri mineral bulaqların bolluğuna və müalicə əhəmiyyətinə görə Böyük Qafqaz və Kür

çökəkliyi vilayətlərində daha zəngindir.

Mirəli Qaşqayın məlumatlarına görə Kiçik Qafqaz vilayətində 30-a qədər mineral bulaq

qrupu vardır. Bunlardan Kəlbəcər rayonundakı İstisu və Qoturlu mineral bulaqları, Laçın

rayonundakı Mirkənd-Əhmədli mineral bulaqları, Şuşa rayonundakı Turşsu, Şırlan və

Gədəbəy rayonunda Qızılca mineral bulaqları respublikamızda xüsusi şöhrət qazanmışdır.

İstisu kurort rayonunda mineral bulaqlar Tərtərçayın dərəsinin dibində yerləşir. Çayın

dərəsi və bulaqlar tektonik qırılma üzrə yerləşir. İstisu bulaqları qrupu Bağırsaq, Yuxarı

stisu(yaxud İstisu kurortu), Aşağı İstisu və Kəlbəcər sahələrinə ayrılır.

Mineral bulaqlar vulkanogen süxurlardakı və qranitoidlərdəki çatlardan çıxır. Yuxarı

stisu sahəsində mineral bulağın biri birbaşa çayın dibində fəvvarə vururdu. İstisu

bulaqlarında suyun temperaturu 21-61° arasında tərəddüd edir. Suların balneoloji

həmiyyətini artıran onların radioaktivliyidir. Bu bulaqların gündəlik su debiti I milyon

www.behruzmelikov.com

litrdən çoxdur. Lakin bunun çox cüzi hissəsi istifadə edilir. Bundan başqa su şüşələrə

doldurmaq ölkənin müxtəlif regionlarına, xüsusilə Bakı şəhərinə göndərilir.

Minkənd mineral bulaqları eyni adlı çayın dərəsində səthə çıxan 6 böyük debitli

qaynaqdan ibarətdir. Bu qaynaqların ümumi debiti 1,5 mln. litirdən artıqdır. Suyun

temperaturu 25-29° arasındadır. Yayda bulaqlar ətrafında yüzlərlə alaçıq və çadır qurulur.

Qaynaqlar sahəsində xəstələr primitiv dayaz quyular qazaraqtəbii vannalar qəbul edirlər.

Minkənd bulaqlarından bir qədər aşağıda gündəlik debiti 0,6 mln. litirdən artiq olan və

temperaturu 8,8° ilə 19° arasında dəyişən Əhmədli mineral bulaqları yerləşir.

Turşusu və Şırlan bulaqları Qarqarçayın qollarından Zarıslı və Xəlifəli çayların

mənbələrinə yaxın bir-birindən 8 km məsafədə yerləşir. Turşusu bulaqları Şuşa-Laçın yolu

üzərindədir. Suyun temperaturu 8,2-9,6°, minerallaşma dərəcəsi 3,9q/litr, sərbəst karbon

qazının miqdarı 2,45-2,57 q/litrdir. Turşsuda suyu şüşələrə dolduran zavod tikilmişdir.

Qızılcan mineral bulaqları suyun temperaturu 7-12°, gündəlik debiti 20 min litrdən

çoxdur. Sular karbon qazlı-hidrokarbonat-kalsium-maqnezium-natrium tiplidir.

Naxçıvan MR ərazisində 50-yə qədər isti və soyuq sulu mineral bulaqlar mövcuddur.

Naxçıvan mineral suları kimyəvi tərkibinə görə dörd tipə ayrılır:

1 – acı və şor sular(Qızıl Vənk, Cuğa, Dərəşam, Dostu bulaqları), 2 – şor və acı- şor sular

( Darrıdağmərgümüşlü su bulaqları və Vayxır bulaqları), 3 – karbon – qazlı, əhəngli sular

(Badamlı və Gömür suları), 4 – qələvi sular(Sirab, Nəhəcir suları).

M. Qaşqay balneoloji xassələrinə və içməyə yararlığına görə aşağıdakı mineral su

bulaqlarından fərqləndirir:

1. Darrıdağ mərgümüşlü su bulaqları (Culfa rayonu); 2. Badamlı bulaqları(Şahbuz

rayonu); 3. Sirab (borjom tipli) bulaqları (Babək rayonu); 4. Nəhəcir(duzlu –qələvi sulu)

bulaqları (Babək rayonu); 5. Qızıl-Vənk mineral su bulağı (Babək rayonu); 6. Vayxır

mineral bulağı (Babək rayonu); 7.Gömür mineral bulağı (Gömür kəndi yaxınlığında).

Badamlı bulaqlarında suyun temperaturu 16-17°, ümumi gündəlik debiti 950 min litrdir,

minerallaşma dərəcəsi 1,45q/litr, karbon qazının miqdarı 1,3-1,5q/litrdir. 1 və 3 nömrəli

bulaqlarda isə minerallaşma dərəcəsi daha yüksək olub, müvafiq şəkildə 4,5 və 6,7 q/litrə,

çatır. Badamlı bulaqları suyu qiymətli içməli su kimi şöhrət qazanmış və respublikada geniş

miqyasda istifadə edilir.

www.behruzmelikov.com

Sirab bulaqlarında suyun temperaturu 15°, gündəlik debiti 30 min litrdən artıqdır.

Lənkəran vilayətinə dağətəyi zonada yerləşən tektonik qırılmalar üzrə bir sıra mineral su

bulaqlar qrupu yerləşir. Bunlara Masallı, Lənkəran, Astara mineral bulaqları daxildir.

Masallı, mineral bulaqları kimyəvi tərkibinə görə xloridli-natriumlu-kalsiumlu sulara aiddir.

Bu bulaqlar temperaturuna görə (50-64°) termal sulara aid edilir. Minerallaşma 17 q/litrə

çatır.

Lənkəran mineral bulaqları qrupu Lənkəran şəhəri yaxınlığında (12km qərbdə)

dağətəyində yerləşir. Lənkəran mineral bulaqları qrupu bir-birindən 3 km məsafədə yerləşən

Yuxarı və Aşağı Lənkəran bulaqlarına ayrılır. Yuxarı Lənkəran bulaqlarında suyun

temperaturu 43-46°-yə, gündəlik debiti 900 min litrə çatır. Aşağı Lənkəran bulaqları dəniz

səviyyəsindən 30-40 m yüksəkdədir. Bu bulaqlarda suyun temperaturu 41-43°-yə, çatır.

Lənkəran isti suyun üzərində müalicə və istirahət ocağı yaradılmışdır.

Astara İstisu bulaqları da alçaqdağlıq zonada yerləşir. Bu mineral bulaqlarda suyun

temperaturu 50°-yə çatır, gündəlik debiti isə 2 mln litrdən artıqdır. Bu bulaqların acıtəhər şor

sularının minerallaşma dərəcəsi 20q/litrə qədərdir.

Astara rayonunun Ərcivan kəndində qazılmış quyudan metan qazı ilə çox zəngin mineral

su çıxır. Kibrit çəkdikdə Ərcivan suyundan qaz alovlanır.

Vilayətin termal suları, təkrarsız təbii landşaftları, Xəzər çimərliklərinin yaxınlığı burada

böyük kurort və istirahət kompleksləri yaratmağa imkan verir.

Böyük Qafqaz vilayətində mineral bulaqları üç əsas regionda cəmlənmişdir.

Bunlar cənub və şimal-şərq yamac regionlarından və bu dağlıq vilayətin uzaq cənub-şərq

təyi regionundan ibarətdir.

Cənub yamacda 60-dan artıq mineral bulaqlar daha məşhurdur. İlisu mineral bulaqları

natrium-hidrokarbonat və qələvi-karbon qazlı sular qrupuna aiddir. Bu bulaqlar məşhur İlisu

kəndindən yuxarı Hamamçayın (Kürmükçayın qoludur) sahilində yerləşir. Bu bulaqların

suyu şaquli çatlardan fəvvarə vurur, temperaturu 40-42°-yə çatır. Bu regionda Qax suyu

adlanan suyun da böyük müalicə əhəmiyyəti var.

Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında mövcud olan mineral bulaqlardan ən məşhurları

Quba rayonunda Cimi, Xaltan, Xaşı xüsusilə müalicə məqsədləri ilə 60-cı illərdən geniş

miqyasda istifadə edilən Dəvəçi rayonundakı Qalaaltı mineral bulaqlarıdır.

www.behruzmelikov.com

Şamaxı və Qobustan rayonlarında bir sıra hidrogen-sulfidli soyuq mineral bulaqlar

mövcuddur. Bunlardan daha əhəmiyyətlisi Çuxuryurd bulaqlarıdır (suyun temperaturu 15-

17°, gündəlik debiti 200 min litr).

Abşeronda böyük müalicə əhəmiyyətli isti su Şıx istisuyudur. Bunun əsasında Şıx

kəndində revmatizm və başqa xəstəliklərin müalicəsi üçün sanatoriya kompleksi

yaradılmışdır.

Kür-Araz ovalığında sərbəst mineral bulaqlar azdır. Bunlardan Göranboy rayonunda

Gəncə Bozdağının ətəyində yerləşən yodlu bulaq, Neftçala rayonunda Babazənən qrupu

bulaqları çox minerallaşması ilə seçilir. Ovalığın müxtəlif yerlərində qazılmlş quyulardan

daha çox maierallaşmış və müxtəlif qazlarla zəngin sular çıxır.

www.behruzmelikov.com

Yüklə 98,29 Kb.

Dostları ilə paylaş: