Microsoft Word Azərbaycanın düznlik torpaqları

Yüklə 164,56 Kb.

Pdf görüntüsü

tarix	01.02.2018
ölçüsü	164,56 Kb.
	#23405

1

Azərbaycanın düznlik torpaqları.

Çəmən qəhvəyi torpaqlar

Çəmən qəhvəyi torpaqlar yarımhidromorf yorpaqlar sırasına daxil olmaqla

yanaşı suptropik qurşaqda qrunt rütubətlənməsinin təsiri ilə rütubətsevən ot

bitkiləri ilə yanaşı yaxşı inkiçaf etmiş meşə-kol bitkiləri altında formalaşırlar. Bu

səbəbəd\əndir, ki toxunulmamış (xam) sahələrdə çəmən-qəhvəyi torpaqların

səthində çim təbəqəsi formalaşır. Coğrafi yayılması etibarilə təsvir edilən torpaqlar

ayrıca zona təşkil etməyibqəhvəyi torpaqlar fonunda lokal çəkildə yayılmışdır. Bu

torpaqların Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının dağətəyi düzənliklərində, maxçəvan

MR-də, Qanıx-Əyriçay vadisinin çay terraslarında, quba-Xaçmaz düzəmliyində,

lənkəran vilayətinin şimalında, izafirütubətlənmə şəraitinin olduğu sahələrdə

təsadüf etmək mümükündür. Bir sıra ərazilərdə çəmən-qəhvəyi torpaqlar yayıldığı

sahələrkənd təsərrüfatı dövriyyəsinə daxil edilmişdir. Çəmən-qəhvəyi torpaqların

yayıldığı ərazilərin ekoloji-coörafi xüsusiyyətləri bir çox cəhətlərinə görə qəhvəyi

torpaqların yayıldığı ərazilərə oxşardır. Lakin hidrometrik çəraitin böyük mövsümi

fərqləri səthi və qrunt rütubətləənməsi hesabına əlavə rütubətlənməyə malik olması

ilə əndan seçilir.

Çəmən qəhvəyi torpaqların profilinin morfoloji quruluşu bir səra

lamətlərinə görə qəhvəyi torpaqları xatırladır. Lakin xüsusilə ya zvə payız

mövsümündə torpaqəmələgəlmə prosesində qrunt sularının daha fəal təsiri olur və

təsir torpaqların morfoji quruluşunda və bir sıra fiziki-kimyəvi xassələrində öz

ksini tapır. Beləki, həmin torpaqların səthində çoxda qalən olmayan çim təbəqəsi

mələ gəlir, B2 və BC horizontlarında qleyləşmə əlamətləri olan göyümtül-pas və

göyümtül yaşıl ləkələr müşahidə edilir. Çəmən-qəhvəyi torpaqlar üçün nisbətən

qalın inkişaf etmiş profil və humusla daha dərindən rənglənmə səciyyəvidir. A+B

horizontlarının orta qalınlığı çox vaxt 60-70 sm təşkil edir. qəhvəyi torpaqlarla

müqayisədə çəmən-qəhvəyi torpaqlarda gilləşmə əlamətləri bir qədər zəifdir, lakin

buna baxmayaraq həmin torpaqların profilinin orta hissələrində yüksək səxlığa

malik gilləşmiş B1 horzontu aydın seçilir. Profilin aşağı hissəsinin rütubətli olması

aydın seçilən karbonatlı illüvial horizontun ayrılmasını çətinləşdirir.

Kəsimlərin

qoyuluduğu düzənlik

raziləri

Dərinlik,

Humus Azot

CO2

C/N

Böyük Qafqaz, Quba

Xaşmaz düzənliyi

0-30

3,80

0,22

3,48

10,0

30-52

3,15

0,17

2,93

10,7

52-104

1,88

3,67

104-137

2,75

137-170

3,12

170-220

2,20

Qanıx-Əyriçay vadisi

5-21

4,4

0,29

2,58

8,7

21-45

1,4

0,10

9,54

8,5

45-71

0,8

0,06

7,22

7,6

71-95

0,5

7,9

www.behruzmelikov.com

95-120

0,4

7,41

Qanıx çayının qədim

terrası

0-19

3,7

0,31

7,1

19-38

2,6

0,20

7,4

38-62

2,0

0,16

0,39

5,0

90-115

0,8

3,94

115-180

0,8

5,07

Çəmən-qəhvəyi humusun miqdarı 4,4-3,7 % arasında tərəddüd edir. Lakin

humusun miqdarının karbonatlı qəhəvyi torpaqlarda da yüksək (5,8-6,1%) olduğu

hallar kifayət qədər müşahidə edilir.

Kəsimin

qoyulduğu

razlər

dərinlik,

100 q-da mq-ekv

Cəmi

Böyük Qafqaz, Quba

Xaçmaz düzənliyi.

0-30

16,5

5,0

21,5

7,2

30-52

18,1

5,8

23,5

7,2

52-107

14,8

1,7

16,5

7,6

107-137

13,5

5,6

19,1

7,3

Qanıx-Əyriçay vadisi 0-21

21,8

3,0

24,8

7,8

21-45

28,3

4,4

38,7

7,7

45-71

27,3

3,0

30,3

7,9

71-95

29,1

2,3

31,4

8,0

95-110

30,6

3,2

33,8

8,0

Inkişaf etdiyi ərazinin hidrometrik şəraitindən asılı olaraq çəmən-qəvəyi

torpaqların aşağıdakı yarımtipləri ayrılır: səthdən çəmənləşmiş qəhvəyi və çəmən

qəhvəyi torpaqlar yarəmtipi.

Səthdən çəmənləşmiş qəhvəyi torpaqlar yarımtipi.

yarımyipə daxil

olan torpaqlar dağətəyi düzənliklərdə və yamacların şleyflərində təbii

parçalanmanın nisbətən yüksək olduğu sahələrdə yayılmışdır. Bu sahələrdə qrunt

sularının səviyyəsi xeyli dərəcədə və bu sular torpaqəmələgəlmə fəal iştirak edə

bilmir. Torpaqəmələgəlmə səth suları daha çox iştirak edir. Xam sahələrdə bu

torpaqarın səthində orta qalılığı 6-10 sm-ə çatan yaxşı inkişiaf etmiş çim qatı

formalaşır. Bundan başqa göstərilən torpaqların A və AB horizontlarında səthi

qleyləşmə əlamətləri də müşahidə edilir. Bu xüsusiyyətlər səthdən çəmənləşmiş

qəhvəyi torpaqların əsasə dioqnostik göstəricilərindən hesab olunur.

Çəmən qəhvəyi torpaqlar yarımtipi. Bu yarımtipə daxil lan torpaqlar

dağətəyi düzənliklərdə və çay vadilərinin kənarlarında geniş yaılmışdır. Səthdən

çəmənləşmiş qəhvəyi torpaqlar tipindən qrunt suyunun yer səthinə çox yaxın (2-3

m) olduğu şəritdə torpaqəmələgəlmə prosesində müəyyən rol oynayır. Təsvir

edilən torpaqların əsas dioqnostik göstəriciləri çim qatının mövcud olması, profilin

orta hissələrinin (B1) qleyləşməsi və humusla dərindən rənglənməsi və s. ibarətdir.

Boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar

Azərbaycanda boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar

www.behruzmelikov.com

Azərbaycanda boz-qəhəvəyi (şabalıdı) torpaqların yayıldığı quru subtropik

bozqırlar zonası alçaq dağiığın bir hissəsi və dağətəyi qurşaqda 200-300m-dək

hündürlüklərdə yerləşir.

Azərbaycanın quru subtropik quru bozqırlar zonasının iqlimi nisbətən

yumşaq qışı və isti yayı ilə səciyyələnir. ənsoyuq ay olan yanvarın orta temperaturu

1,0-2,6º, ən isti ay (iyun) ayınki 23-27º, orta illik temperatur isə 10,5-14,2º-dir.

Illik yağıntıların orta miqdarı 275-440 mm, fəal temperaturların cəmi 3344-4472º,

ümumi radiasiya 122,5-128,4kkla/sm2, rütubətlənmə əmsalı isə 0,30-0,50-dir.

Boz-qəhəvəyi (şabalıdı) torpaqların yayıldığı zonada əhəngdaşları, tuflu

brekçiyalar,

qumlucalar

və

onların

yumşaq

aşınma

məhsulları

sas

torpaqəmələgətirici süxurlar rolunu oynayır. Arazboyu zonada “gəcli süxurlar” da

torpaqəmələgətirici süxrlar kimi əhəmiyyətli rol oynayır.

Torpaqəmələgəlmə və yatım şəraitindən asılı olaraq, torpaqəmələgətirici

süxuralrın və bitki örtüyünün xarakterindən asılı olaraq boz-qəhvəyi torpaqların

aşağıdakı 4 yarımtipi ayrılır. Tünd boz-qəhvəyi, adi boz-qəhvəyi, açıq boz-qəhvəyi

və “gəcli” boz-qəhvəyi torpaqlar.

Tünd boz-qəhəvyi (şabalıdı) torpaqlar yarəmyipi. Tünd boz-qəhvəyi

(şabalıdı) torpaqlar digər yarımtiplərələ müqayisədə nisbətən məhdud sahədə

yayılmışdır. Bu torpaqlar yuxarı hissədə 500-550 m yüksəkliklərdə bozqərlaşmış

qəhvəyi torpaqlarla həmsərhəddir, aşağı sərhədi isə təxminən 200-300m

yüksəklikdən keçir. Tünd boz-qəhvəyi torpaqların nisbətən geniş areallarına

Gəncə-Qazax massivində, cənubi Qarabağın dağətəyi sahələrində, Arazsahili

zolaqda rast gəlmək mümkündür. Böyük Qafqaz vilayətində təsvir edilən torpaqlar

Quba-Qusar massivində, Şamaxı-Ağsu dağlıq yayasında, Qaraməryəm massivində,

Turuc- saraca düzündə yayılmışdır. Təsvir edilən torpaqların xeyli hissəsi suvarılan

zonadan kənarda yerləşir və kənd dərəcədə mənimsənilmişdir. Arazsahili zolaqda,

Naxçıvanda Quba-Qusar maili düzənliyində tünd boz-qəhvəyi (şabalıdı)

torpaqların müxtəlif dərəcədə erozoyaya uğramış növlərinə rast gılmlk olur.

Təsvir edilən torpaqlar başlıca olaraq yüksək dağətəyi və dağətəyi

düzənliklərdə ağotlu-topallı müxtəlif otlu və yovşanlı-otlu quru bozqır bitkiləri

altında formalaşır. Adları çəkilən senozlarda ümumi biokütlə 227-283 t/ha təşkil

edir. bu topaqlar çox vaxt çınqıllı-narın torpaqlı-korbanatlı gillicələr, karbonatlı

lösşəkilli gillicələr və gillər üzərində inkişaf edir.

Adi boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpalar yarmtipi. Adi boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar

boz-qəhvəyi torpaqların geniş yayılımış yarımtiplərindən biridir. Bu yarımtipə

daxil olan torpaqlar Kür-Araz ovalığının ətraf hissələrində 200-400 m yüksəkliklər

arasında yayılmaqla həmin ovalığı yarımüzlük şəklində haşiyələyir. Bu torpaqların

daha böyük massivinlərinə Şamaxı-Mərəzə rayonunun dağətəyi hissəsində,

Qaraməryəm massivində, Acınohur və Ceyrançöl massivində, Gəncə-Qazax

massivində, Qarabağ düzünün dağətəyi hissələrində, Arazsahili zolaqda rast

gələmək mümkündür. Adi boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar respublikamızın quru

bozqırlar zonasında çox vaxt yovşanlı efemerli taxılkimilər senozları altında

formalaşırlar. Yağıntıların miqdarı və digər iqlim elementləri ilə əlaqədar olaraq

göstərilən torpaqlar yuyucu olmayan su rejimi şəraitində inkişaf edirlər. Bu

torpaqlar çox hallarda delüvial və delüvial-prolüvial karbonatlı gillicələrin əsas

www.behruzmelikov.com

torpaqəmələgətirici süxurlaar rolunu oynadığı təpəli-dalğavari relyef şəraitində

inkişaf dib formalaşırlar. Lakin dağətəyi sahələrin nisbətən yüksək hissələrində

bəzi hallarda əhəngdaşlarının əhəngdaşı konqlomeratların aşınma məhsullarə

“gəcli” süxurlar şəklində yer səthinə çıxır. Duzlu süxurlar üzərində şoranvari və

orakətli torpaqlara daha çox rast gəlinir.

Açıq boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar yarımtipi.

Açıq boz qəhvəyi torpaqlar boz-qəhvəyi torpaqlar tipinin daha açıq variantı olub

quru çöllərin daha qurq hissələrində, çox vaxt tünd və adi boz-qəhəvyi

torpaqlardan aşağıda yayılmışdır. Bu torpaqlar dağətəyi düzənliklərin nisbətən

alçaq hissələrində, Kür-Araz ovalığının ətraf zolağının maili şleyflərinə nisbətən

böyük areala malikdirlər. Təsvir edilən torpaqlar coğrafi cəhətdən Böyük Qafqazın

imal-şərq yamaclarında, Qaraməryəm yaylasında, acınohur çölü və Qobustanda,

Kiçik Qafqazda isə Gəncə-Qazax massivində, Qarabağ və Mil çöllərində,

Arazsahili zolaqda Arazın qədim parçalanmış terraslarına qədər Zəngilan,

Cəbrayıl, Füzuli rayonlarında Naxçıvan MR-də dağətəyi şleyf zolaqda adi boz-

qəhvəyi torpaqlardan aşağıda yayılmışdır.

Bu torpaqlar başlıca olaraq yovşan-ağot, efemer-yovşan, bəzi hallarda

yovşanlı-taxılkimiləri-efemer bitkiləri altında formalaşırlar. Açıq boz-qəhvəyi

torpaqlar delüvial, bəzi yerlərdə isə delüvial-prolüvial mənşəli karbonatlı , gips və

lösşəkilli gillicələr əhəngdaşlı qumlucaların çınqıllı aşınma məhsulları və s.

süxurlar üzərində əmələ gəlirlər.

Iqlim şəraitindən quraq olması ilə əlaqədar olaraq açıq boz-qəhvəyi

(şabalıdı) torpaqların yayıldığı ərazilərdə torpaqəmələgəlmə prosesi yuyucu

olmayan su rejimi şəraitində inkişaf edir. bununla əlaqədar olaraq torpaq qatlarında

gips, asan həll olunan diz və karbonatların tədrici toplanması baş verir. Dərində

yerləşdiyi üçün qrunt sularının torpaq proseslərinə təsiri müşahidə edilmir.

“Gəcli” boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar yarımtipi.

Gəcli boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar boz-qəhvəyi torpaqların digər

yarımtipləri ilə müqayisədə məhdud sahədə yayılımışdır. Bu torpaqlar sulfatlı və

karbonatlı aşınmaqabığı üzərində formalaşmaqla Şəmkirdən Gəncəyə kimi bütöv

zolaq şəklində elecədə Qazax rayonunda, Arazsahili zolaqda (Cəbrayıl, mqismən

Füzuli və Zəngilan rayonları), Qarabağ düzündə ayrı-ayrı ləkələr şəklində

yayılmışdır.

Hələ

vaxtıilə

V.V.Akimtsev,

S.A.Zaxarov,

B.A.Klopotovski

gəci

torpaqəmələgətirici süxurlar kimi təsvir edilmişdir. Gəncə massivində gəcli

torpaqlarə daha əraflı öyrənən A.Q.Minaşina(1955) kükürdlü kobu qırıntı

süxurlarını gəc və gəcli torpaqlqrın mühüm tərkib hissəsi olan gipsin əsas mənbəyi

hesab edirdi. O, gipsin spesifik təbii çəraitdə (kükürdlü süxurlar, nisbətən meyilli

parçalanmış relyef, bitki örtüyünün seyrəkliyi, torpaqəmələgəlmə prosesinin çox

uzun inkişafı vəs.) əmələ gəldiyini qeyd edirdi. Ş.G.Həsənov (1968, 1970) cənub-

qərbi Azərbaycanda gəcəmələgəlməni vulkanik yaylanın yerli aqroiqlim şəraiti ilə

və keosulfid zonası süxurlarının aşınması ilə izah edir, ərazidə gəcin küləşi və ağ

rəngli növmüxtəlifliklərinin yayılmasın göstərir. Onun fikrincə, ərazidə gəcli

süxurların yaranması vulkonogen xarakter daşımaqla bir sıra atmosfer amillərinin

təsiri altında mürəkkəb kimyəvi aşınma prosesində baş vermişdir.

www.behruzmelikov.com

Çəmən boz-qəhvəyi torpaqlar (şabalıdı) boz-qəhvəyi (şabalıdı)

torpaqlar zonasında (subtropik çöllər qurşağında) kiçik massivlər çəklində

yayılmışdır. Bu torpaqlar əsaəsn relyefin alçaq elementlərində (dağətəyi şleyflər,

alçaq çay terrasları, quru çay dərələrinin dibi və s.) formalaşırlar.

Torpaqəmələgəlmə prosesində səthə nisbətən yaxın yerləşən qrunt suları eləcə də

nisbətən yüksək ətraf sahələrdən gələn səth suları mühüm rol onayır. Bu prosesdə

suvarma sularının da ümhüm əhəmiyyəti vardır. Izafi rütubətlənmə şəraitində

sürünnə ayrıq, çayır, südləyən, şoranotu və s çimyaradan otların fəal iştirakı ilə

çiməmələgəlmə prosesi inkişaf edir. bir çox hallarda xam sahələrdə profilin üst

hissəsində qalınlığı 10-12sm, bəzən isə 15-smə çatan çim yarımhorizontu-Aç

ayrılır.

Çəmən boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar yüksək münbitliyə malikdir. Bu

səbəbdən də göstərilən torpaqların böyük hissəsi kənd təsərrüfatı bitkiləri altında

istifadə edilir. Şumlanmayan sahələr biçənək və örüş sahələri altında istifadə edilir.

umlanmayan sahələr. Biçənək və örüş sahələri altında istifadə olunur. Bu

torpaqların suvarılan, qədimdən suvarılan və mədəniləşdirilmiş variantlarına rast

gəlinir. ərazinin drenləşmə ( parçalanma ) dərəcəsindən, qrunt sularının

dərinliyindən,hidroloji rejimin xüsusiyyyətindən asılı olaraq çəmən boz-qəhvəyi

(şabalıdı) torpaqların aşağıdakı yarımtipləri ayrılır. Səthdən çəmənləşmiş boz-

qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar.

Səthdən çəmənləşmiş boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar yarımtipi

Bu yarımtipə daxil olan torpaqlar daha çox drenləşmiş ərazilərdə maili

leyflərdə formalaşmışdır.qrunt suları dərində yerləşdiyindən torpaqəmələgəlmə

prosesinə fəal təsir göstərə bilmirlər. Torpaqların rütubətlənməsi əsas etibarıilə

traf yamaclardan axıb gələn səth sularının hesabına baş verir. Təbii halda

torpaqların üst hissəsində çim qatı əmələ gəlir. Təsvir edilən torpaqlar kifayət

qədər humus ehtiyatına malikdirlər. Tək-tək hallarda profilin yuxarı hissəsində

qleyləşmə əlamətləri müşahidə edilir.

Çəmənləşmiş boz- qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar.

Digər yarımtipə daxil olan torpaqlardan fərqli olaraq çəmənləşmiş boz-qəhvəyi

(şabalıdı) torpaqların formalaşmasında dövri olaraq (rütubətli mövsümlərdə) qrunt

suları da iştirak edir. Bu torpaqların yayıldığı nisbətən yüksək və zəif drenləşmiş

çay terraslarında qrunt suları adətən 4-6 m dərinlikdə yerləşir. Lakin təsvir edilən

torpaqların əmələ gəlməsində səthi rütubətlənmə daha böyük rol oynayır.

Çəmən boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar yarımtipi. Bu yarımtipə daxil olan

torpaqlar nisbətən yüksək və zəif drenləşmiş çay terraslarında, qurunt sularının yer

səthinə daha yaxın (2-3 m) yerləşdiyi sahələrdə formalaşır. Torpaqəmələgəlmə

prosesinə səthə yaxın yerləşən qrunt suları çox böyük təsir göstərir. Bundan başqa

reylefin nisbətən alçaq elementlərində

yayıldığı

üçün bu torpaqların

rütubətlənməsində ətraf yamaclardan axıb gələn qrunt suları da müəyyən rol

oynayır.

Çəmən boz torpaqlar

Çəmən boz torpaqlar Azərbaycan Respublikası ərazisində ən geniş yayılmış

torpaq tiplərindən biri olmaqla əsasən Kür-Araz ovlağında, geniş masivlər

www.behruzmelikov.com

şə

kilində təmsil olunmuşdur. Bu torpaqlar meylli şleyflərdə, Kür və Arazın allüvial

düzənliklərində bir çox hallarda depresiya çökəkliklərdə formalaşır. Çəmən boz

torpaqlarının inkişafına qrunt və səth suları böyük təsir göstərir və bu proses adətən

yarımhidromorf şəraitdə əmələ gəlir. Bu torpaqlar keçid tipli olub quru çöllərin boz

qəhvəyi (şabalıdı) və çəmən boz- qəhvəyi (şabalıdı) torpaqları ilə daha quraq

şə

raitdə inkişaf edən boz torpaqlar arasındakı zolaqda yayılmışlar. Təsvir edilən

torpaqların çox geniş sahələri suvarma əkinçiliyində istifadə olunur.

Çəmən-boz torpaqlarının profilində müşahidə olunan hidromorfizm

lamətləri (qleyləşmə, şorlaşma və s.) bu torpaqların vaxtilə subasar (vadi) – delta

rejimində inkişaf etdiyini etdiyini göstərir. Sonrakı dövrlərdə Xəzərin geri

çəkilməsi ilə əlaqədar olaraq bu torpaqların yayıldığı ərazilərdə qrunt sularının

səviyyəsi aşağı düşmüş, ərazi təbii drenləşməyə məruz qalmış və beləliklə,

torpaqların bozqırlaşması prosesi getmişdir. Efemerlərin, mayer yovşanı, soğanaqlı

qırtıc və s. bitkilərin yayılması, karbonatlı horizontun səviyyəsinin qalxması,

çürüntülü horizontun rəngininin bir qədər açıqlaşması, lövhəvari struktur, bir sıra

hallarda səthdə “bozqırkeçəsinin” inkişaf etməsi vəs kimi əlamətlər zun müddət

davan etmiş bozqırlaşma prosesinin nəticəsi kimi qeyd edilməlidir. Çəmən-boz

torpaqların yayıldığı ərazilər üçün isti və şaxtasız qışı, quru və isti yayı olan

subtropik yarımsəhra iqlimi səciyyəvidir. Havanın orta illik temperaturu 12,5-

14,6˚, yağıntılarınmiqdarı isə 215-310 mm arasında tərəddüd edir.

Təsvir edilən torpaqların genesezində hidroloji rejim və səviyyəsi mühüm

rol oynayır. Qrunt sularının səviyyəsinə torpaqəmələgətirici süxurların xarakteri,

relyef şəraiti, insanın təsərrüfat fəaliyyəti əhəmiyyətli təsir göstərir və 3-5 m

arsında dəyişir. Kür-Araz ovalığının daha çox mənimsənilən şərq hissəsində qrunt

sularının səviyyəsi qərb hissəsinə nisbətən yüksək olur.

Çəmən-boz torpaqlar qrunt sularının rejimi və yerləşmə səviyyəsindən asılı

olaraq aşağıdakı yarımtiplərə ayrılır:çəmənləşmiş-boz və çəmən-boz

Çəmənləşmiş-boz torpaqlar yarımtipi. Bu yarımtipə daxil olan

torpaqların yayılma arealı nisbətən məhduddur. Çəmənləşmiş-boz torpaqların

formalaşmasında səth suları başlıca rol oynayır, qrunt sularının rolu isə çox

məhduddur. Suvarma mövsümündə qrunt sularının səviyyəsinin müəyyən qədər

qalxması müşahidə olunur.

Humus profilinin qısa olması, çürüntü maddələrinin əsas hissəsini A1

horizontunda toplanması, xam sahələrdə çim qatının müşahidə olunması bu

torpaqların səciyyəvi xüsusiyyətlərindəndir.

Çəmənləşmiş çəmən-boz torpaqlar demək olarki şoranlaşmamışdır, profil

boyu duzlar demək olar ki, bərabər şəkildə paylanmışdır.

Çəmən-boz torpaqlar yarımtipi. Yuxarıda təsvir edilən yarımtipdən fərqli

olaraq çəmən-boz torpaqlar yarımtipi qrunt sularının səviyyəsinin dah yüksək

olduğu və həmin sularla rürubətlənmənin daha intensiv çəraitdə formalaşırlar. Bu

razilərdə yaaz-payız aylarında qrunt sularının səviyyəsi daha yüksək (2,5-3,5 m)

olur.

Çəmən-boz torpaqlar. əlverişli rütubətlənmə şəraitində xüsusilə yovşan-

efemer senozları altında inkişaf edirlər. Maddələrin bioloji dövranı kifayət qədər

intensiv gedir. Təsvir edilən yorpaqların morfoloji quruluşu əvvəlki yarımtipdə

www.behruzmelikov.com

olduğundan fərqlənir. Beləki bu torpaqlarda humus profili bir qədər (30-60sm).

Həmin profil humusla nisbətən bərabər rənglənmiş olur. Aşağı horizontlara doğru

karbonatların iştirakı ilə əlaqədər olaraq profilin rəngi açılır.

Çəmən-boz torpaqların şoranvari, şorakətvari, mergelləşmiş qleyləşmiş,

suvarılan cinsləri ayrılır.(Salayev.1991) yüksək bonitetli torpaqlar sırasına daxil

edilən bu torpaqlardan əsasən pambıq, taxıl və bostan bitkiləri üçün istifadə olunur.

Boz torpaqlar

Azərbaycanb respublikası ərazisində boz torpaqların Kür-Araz, Xəzərsahili

ovalıqlarda, Arazsahili və Naxçıvan düzənliklərində yayılması haqqında xeyli

miqdarda torpaq tədqiqatları və torpaq-xəritə materialları vardır. Lakin Kür-Araz

ovalığının yarımsəhra zonasında boz torpaqların ayrılması, onların genesizi və

sistematikası nisbətən zəif öyrənilmiş və bir sıra elmi mübahisələri mövzüsuna

çevrilmişdir. A.N. Rozanov (1955) öz tədqiqatlarında bu torpaqların yayılma

arealını Kür-Araz ovalığı üçün səciyyəvi olmadığını göstərir. M.E. Salayev (1991)

bu torpaqların arealını ayrılmasında əsaslə dəlillər irəli sürülmüşdür. O, boz

torpaqların yayılma arealını Abşeron yarımadasının arid yarımsəhra hissəsi və

Cənuböşərqi Şirvan ilə boz torpaqların inkiçafı üçün tam avtomorf şəraitin və

yuyucu rejimin olduğu ərazilərlə məhdudlaşdırır.

Boz torpaqların yayıldığı ərazilər öçön xostək, xotək-yovşan və yovçan

efemer bitki qruplaşmaları səciyyəvidir. Kök sistemi çox dərinə işləyən bitkilərdən

fərqli olaraq əksər efemer bitkilər öz inkişafını quraq dövr başlayana qədər başa

vurur. Bitki örtüyü seyrək olub çim təbəqəsi yaratmır, ümumi fitokütlə az (5-6t/ha)

olub humusun əmələ gəlməsi üçün kifayət qədər üzvi maddə vermir. Bu səbəbdən

də torpaqda humusun toplanması çox zəif gedir. Bu torpaqlar allüvial, prolüvial və

qədim Xəzər duzlu çöküntüləri (dördüncü dövr gilləri, əhəngdaşlı qumlucalar,

brekçiyalar və s) kimi əsas torpaqəmələgətirici süxurlar üzərində formalaşır.

Yüngül süxurlar üzərində adətən şoranlaşmamış yüngül torpaqlar, duzlu ağır gilli

süxurlar üzərində boz torpaqların şoranvari və şorakətvari növləri əmələ gəlir.

Aşınma prosesləri intensiv şəkildə gedir.

Respublikamızın boz torpaqlar zonasının bioiqlim şəritinin yuxarıda

göstərilən səciyyəvi xüsusiyyətləri bu şəraitin çox sərt olduğunu göstərir. Bu

torpaqların morfoloji quruluşu, tərkib və xassələrində öz əksini tapır. Belə ki, boz

torpaqlar üçün profilin zəif diferensasiyası və monoton quruluşlu, humusun və

udma tutumunun aşağı olaması, mineral hissəciklərin dərindən parçalanması,

yüksək karbonatlılıq və s. səciyyəvidir.

Azərbaycanın boz torpaqları humusla çox zəif təmin olunmuşdur.

Torpaqların üst qatında onun miqdarı 1,4±0,1% təşkil edir. bir sıra növlərində

humusun miqdarı 1,5-2,0% arasında tərəddüd edir.

Boz torpaqlar tipinin tərkibində açıq-boz, adi-boz, qədimdən suvarılan boz

və ibtidai boz torpaqlar yarımtipləri fərqləndirilir.

Açıq-boz torpaqlar yarımtipi. Bu yarımtipə daxil olan torpaqlar relyefin

nisbətən cavan elementlərində yayılmışdır. Açıq-boz torpaqlar əsasən yovşan-

efemer bitkiləri altında formalaşırlarş yerli iqlim şəraiti ilə əlaqədar olaraq

torpaqəmələgəlmə prosesi yuyucu olmayan su rejimi şəraitində gedir. Rəng fonu

etibarı ilə açıq boz torpaqların genetik horizontlarının aydın ifadə olunan

www.behruzmelikov.com

fərqlənməsi (diferensasiyası) müşahidə olunmur və profil üçün monotonluq

səciyyəvidir. Boz torpaqlar tipi üçün səciyyəvi olan yüksək karbonatlılıq bu

yarımtip üçündə səciyyəvidir. Turşunun təsiri ilə torpaqlar səthdən etibarən

qaynamağa başlayırlar. Karbonatlar nisbətən bərabər paylanmışdır, illüvial-

karbonatlı horizont zəif inkişaf etmişdir. Bu torpaqlar üçün əsəs səciyəvi

xüsusiyyət profilin aşağı hissəsində (60-80 sm) asan həll olunan duz və

mineralların müşahdə edilməsidir.

Adi boz torpaqlar yarımtipi. Bu torpaqlar açıq-boz torpaqlardakına yaxın

bioiqlim şəraitində formalaşırlar. Adi-boz torpaqlar açıq-boz torpaqlarla

müqayisədə profilin daha yaxşı ifadə olunması ilə fərqlənir. Üst çürüntülü horizont

dogər horizontlardan rənginin bir qədər tünd olması ilə fərqlənir. Təsvir edilən

torpaqların üst horizontları bioloji cəhətdən yaxşı işlənmişdir. Karbonatlar yüksək

miqdarda olmaqla prifildə qeyri bərabər paylanmışdır. Profilin orta hissəsində (B1)

onin maksimum toplanması müşahidə olunur. Həmin horizont özünün bərkiməsi

ilə seçilir. Karbonatlar profildə özünü müxtəlif konkresiyalar, xüsusilə ağ

gözcüklər şəklində biruzə verir. Adi boz torpaqlarda humusun miqdarı açıq-boz

torpaqlarda olduğundan bir qədər yüksək olub 1,5-2,0 % təşkil edir. Udulmuş

sasların miqdarı hər 100 q torpaqda 18-20 mq-ekv təşkil edir.

Qədimdən suvarılan (oazis) boz torpaqlar. Bu torpaqlar ilk dəfə Ş.G.

Həsənov, M.P.Babayev tərəfindən təsvir edilmişdir. Qədimdən suvarılan boz

torpaqlar formalaşmasında suvarma sularının (xüsusilə bulanıqlıq) gətirdiyi əsaslı

gətirmələr çox böyük rol oynayır. Asılı materiallar uzun müddət torpağın üst

qatında toplanır və daha yaxşı torpaqlarda aqroirriqasiya qatı (Ai) ayrılır. Bəzi

hallarda bu qatın qalınlığı 1,0-0,5 m-ə çatır. Bu torpaqların üst qatı üçün bozumtul-

qonur (qonur-qəhvəyimtil) rəng, topavari, topavari-kəltənvari struktur səciyyəvidir.

Profilin monoton boz rəngdə olması bu torpaqların əsas dioqnostik

göstəricilərindəndir.

Ibtidai (takırşəkilli) boz torpaqlar yarımtipi. Ibtidai torpaqlar relyefin

daha az parçalanmış sahələrində, bəzi hallarda isə çökəkliklərdə formalaşərlar. Bu

torpaqlara Sumqayıt-Siyəzən massivində daha geniş sahələrdə rast gəlmək

mümkündür.

Təsvir edilən torpaqların yayıldığı ərazilərdə bitki örtüyü zəif inkişaf

etməklə bütöv örtük əmələ gətirmir. Bitki örtüyü isə yovşan bitkisinin dı inkişaf

etdiyi taxılkimilərdən ibarət efemerlərdən, duzlu sahələrdə şoranotu qruplarından

ibarətdir. Isti yay mövsümündə bitki örtüyü quruyaraq məhv olur.

Bataqlıq torpaqları.

Azonal (zonadaxili) törəmə kimi bataqlıq torpaqları genetik cəhətdən zonal

torpaqlarla bağlıdır və müxtəlif torpaq-iqlim zonalarında rast gəlmək mümkündür.

Bu torpaqlar lokal şəkildə respublikamızın ustər dağlıq, istərsədə düzənlik

razilərində təmsil olunmuşlar. Bataqlıq torpaqlar respublikamızda çəmən-bataqlıq

torpaqlarla birlikdə düzənlik rayonlarında 137 min hektar sahəni əhatə edir. Bu

torpaqlar əsasən Lənkəran və Kür-Araz ovalıqlarında, Naxçıvan düzənliyində,

Alazan-Əyriçay vadisinin quru çöllərində, Dəvəçi rayonunun Ağzıbirçala gölü

hövzəsində və s. səth və qrunt suları ilə izafi rütubətlənmənin yüksək olduğu

razilərdə nisbətən geniş yayılmışdır. Təsvir edilən torpaqlar relyefin çökək

www.behruzmelikov.com

elementlırində ətrafdan axan səth sularının və ya qrunt sularının uzunmüddətli

təsiri nəticəsində təşəkkül tapır. Bu cür şəraitdə bataqlıq bitkilərinin inkişafı üçün

şə

rait yaranır və onlar sürətlə inkişaf edir. Bataqlıq torpaqların inkişaf etdikləri

razilər üçün halofitlər (qamış, ciyən, cil, sirkən, duzlaq çoqanı və s.) iştirak etdiyi

su-bataqlıq bitki qruplaşmaları səciyyəvidir. Qeyd olunan bitkilər hər il torpağa

böyük miqdarda (orta hesabla 200-250s/ha) fitokütlə verir.

Bataqlıq torpaqlarda humusun miqdarı yüksık olub, 5,5%-dən 17,8%-dək

dəyişir. O, humusu horizontunda bərabər paylansada, dərinliyə doğru kəskin

şə

kildə azalır. Üzvi maddələrin zəif humifikasiyası və humusun tərkibində azotun

az olamsı ilə əlaqədar C/N nisbəti çox genişdir. Humusun tərkibi fulvat tiplidir.

Bataqlıq torpaqlar tipinin hidroloji rejimindən, sualtı torpaqəmələgəlmənin

davamiyyət müddətindən və torflaşmanın xarakterindən asılı olaraq 2 yarımtipi

ayrılır: çürüntülü-bataqlıq və lilli-bataqlıq.

Çürüntülü-bataqlıq torpaqları yarımtipi.

Göstərilən yarımtipə daxil olan bataqlıq torpaqları daha uzun müddətli sualtı

torpaqəmələgəlmənin məhsuludur. Bu torpaqlarda bitki qalıqlarının çürüməsi

prosesi çox yavaş gedir, torf qatının qalınlığı isə nisbətən az olur. Profilin orya

hissəsinin yükəsk dərəcədə qleyləşməsi çürüntülü-bataqlıq torpaqları üçün

səciyyəvi əlamətidir.

Lilli-bataqlıq torpaqları yarımtipi. Bu yarımtipə daxil olan bataqlıq

torpaqları üçün bütün profilin qleyləşməsi, səthində lil hissəciklərinin xeyli

toplanması səciyyəvidir. Çürüntülü-bataqlıq torpaqlarla müqayisədə lilli bataqlıq

torpaqlarda humusun miqdarı nisbətən az olur.

Bataqlıq torpaqların yuyulmuş karbonatlı və şoranvari cinsləri fərqləndirilir.

Izafi rütubətlənmə və su-fiziki xassələrinin əlverişli olması ilə əlaqədar olaraq

bataqlıq torpaqları əsas hissəsi biçənək və örüşlər altındadır.

Çəmən-bataqlıq torpaqları

Çəmən bataqlıq torpaqları respublika ərazisində nisbətən məhdud sahədə

yayılmışdır. Bu torpaqlar adətən relyefin alçaq və çökək elementlərində formalaşır.

Çəmən bataqlıq torpaqları Mil–Qarabağ, Lənkəran, Quba–Xaçmaz, Salyan və

Naxçıvan düzənliklərində kiçik massivlərlə təmsil olunmuşlar. Bu torpaqların

mələ gəlməsi və inkişafı izafi rütubətlənmə ilə sıx əlaqədardır. Torpaqəmələ

gəlmə çəmən bitkilərindən çiyən, çil, kərmək (dəvəayağı), çığ, duzlaq şoğanı

sirkən və s. əhəmiyyətli rol oynayır. Izafi rütubətlənmə şəraiti daşqın və tullantı

suları, nəzarətsiz buraxılan suvarma sularının, eləcədə qrut sularının təsiri altında

mələ gəlir. Bu prosesdə qrunt sularının təsiri daha böyükdür. Çəmən–bataqlıq

torpaqlarının yayıldığı rayonlarda qrunt suları müxtəlif dərinliklərdə yerləşir -40

sm–dən 80 sm–ə dək. Naxçıvan MR–də relyefin ən alçaq elementlərində yayılmış

bu torpaqların əhatə etdiyi ərazilədə qrunt suları adətən 20–25 sm dərinlikdə

yerləşir. Ilin rütubətli mövsümündə qrunt sularının səviyyəsi bir çox hallarda

torpaq səthinə qədər qalxır, quraq mövsümündə isə 1,5m–dək dərinliyə düşür.

Çəmən–bataqlıq torpaqların yayıldığı ərazilərin əsas hissələrində qrunt suları zəif

dərəcədə minerallaşmışdır. Bəzi sahələrdə isə nisbətən cod tərkibli qrunt suları

yayılır və onlar torpaqların sahələrinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Allüvial,

www.behruzmelikov.com

bəzi yerlərdə karbonatlı allüvial–prolüvial, duzlu gillicəli, yaxud gillicəliçınqıllı

çöküntülər əsas torpaqəmləgətirici süxuralar rolunu oynayır.

Çəmən–bataqlıq torpaqları bir sıra xarakterik morfoloji əlamətlərə malikdir.

Belə ki, çəmən bataqlıq torpaqlarının inkişaf etdiyi xam sahələrdə torpaq sıthindı

qalınlığı 5–8 sm–ə çatan çim qatı formalaşır. Profilin üst hissəsini əhatə edən

humus horizontu yaxşı rənglənir, çox vaxt qara və qara–qonur rəngə malik olur. Bu

horizont adətən rütubətli, suvaşqa və pis ifadə olunmuş struktura ilə seçilir.

Quruduqda bozarır, çox bərkiyir və çatlayır. Humus horizontunun altında

bozumtumtul –qonur, oxra və pas ləkəli, bir qədər qleyləşmiş keçid qatı yerləşir.

Çəmən bataqlıq torpaqları humusla yaşı təmin olunmuşdur. Naxçıvan MR–

də karbonatlı çimli–bataqlıq torpaqlarında humusun miqdarı 4,15–5,77% arasında

dəyişir və 85 sm dərinliyə kimi onun miqdarı cüzi şəkildə azalır. Anaerob bitki

qalıqları tədricən parçalanır və parçalanmanın sonuncu məhsullarına kimi

minerallaşır.

Duzlu ana süxurlar üzərində formalaşan və minerallaşmış qrunt sularının

təsiri altında formalaşmış çəmən–bataqlıq torpaqlarında şoranlaşma əlmətləri üzə

çıxır göstərilə torpaqların şorlaşmış variantlarına Kür–Araz ovalığının və Naxçıvan

düzənliyinin quru rayonlarında və qismən Qanıx–Əyriçay vadisində rast gəlmək

mümükündür.

Çəmən–bataqlıq torpaqları tipinin iki yarımtipi fərqləndirilir: çürüntülü

çəmən–bataqlıq və lilli çəmən–bataqlıq torpaqları:

Çürüntülü

çəmən–bataqlıq

torpaqları

yarımtipi.

torpaqlar

müxtəlifotlu çəmən bitkiləri altında formalaşır. Torpaqəmələgəlmə prosesinə

nisbətən qısa dövrü əhatə edən yüksək izafi rütubətlənmə (sualtı rejim) şəraiti

həlledici təsir göstərir. Çürüntülü çəmən–bataqlıq torpaqların profili üçün yaxşı

inkişaf etmiş çəmən çimli və humuslu profilin qalın olmağı səciyyəvidir. Bu

torpaqlar qida maddələri ilə yaşə təmin olunmuşlar və münbitlik səviyyəsi kifayət

qədər yüksəkdir.

Lilli çəmən–bataqlıq torpaqları yarımtipi. Bu torpaqlar çəmən–bataqlıq

altında inkişaf edir. Lilli çəmən–bataqlıq torpaqları uzun müddət səth, yaxud

daşqın sularının təsiri altında formalaşırlar. Suyun tərkibində olan asılı lil

hissəcikləri torpaq səthinə çökür. Torpaqəmələgəlmə şəraiti humufikasiya prosesi

üçün əlverişli deyildir. Bu səbəbdən profildə humus horizontu zəif ifadə

olunmuşdur. Uzun müddət davam edən izafi rütubətlənmənin təsiri altında demək

olarki, bütün profilin qleyləşməsi müşahidə olunur. Çəmən–bataqlıq torpaqlarının

yuyulmuş, karbonatlı, qleyli laylı cinsləri fərqləndirilir.

Ş

oran torpaqlar

Tərkibindəki mədəni bitkilərin normal inkişafına mane ola biləcək miqdarda

suda həll olan duzlar olan torpaqlara şoran torpaqlar deyilir. Üst qatların duzlarla

zəngin olaması bu torpaqların səciyyəvi xüsusiyyətidir. Zonadaxili torpaqlar kimi

oran torpaqlar zonal torpaqlar fonunda Azərbaycanın düzənlik rayonlarında quru–

bozqır və səhra bozqır zonasında daha geniş yayılmışdır. Şoran torpaqlar republika

razisinin 1,3–1,5%-ni əhatə edir. Mil–Qarabağ, Mil–Salyan, Şirvan düzlərində,

Samur–Dəvəçi ovalığı, Naxçıvan düzü və Abşeron yarımadasının suvarılam

www.behruzmelikov.com

zonalarında bu torpaqlar daha geniş yayılmışdır. Bu torpaqların şoranlığı qərbdən

şə

rqə Xəzər dənizi sahillərinə doğru artır.

Kür–Araz ovalığında relyefin nisbətən çökək elementləri, bataqlıq və

laqunların ətrafları, Xəzərin alçaq terraslarının allüvial düzənlikləri üçün allüvial

orlaşforması səciyyəvidir. Kür–Araz ovalığı ərazisinin üçdə iki hissəsində qrunt

sularının səviyyəsi torpaq səthinə nisbətən 5m–dən dayazdır. Yayda suvarma

mövsümündə qrut sularının səviyyəsinin daha da qalxması müşahidə olunur.

Torpaq səthinə yaxın minerallı qrunt suları kapilyar hərəkəti ilə torpağın üst

təbəqəsinə

daxil

olur

və

buxarlanma

nəticəsində

torpağı

orlaşdırır.

Respublikamızın dağətəyi düzənliklərində dağ çaylarının konusları və vadilərində

delüvial və delüvial–prolüvial şorlaşma formalarına təsadüf edilir. Göstərilən

razilərdə suayrıcı və dağ əkinlərinə düşən atmosfer yağıntıları yer səthinə yaxın

duzları həll edərək özü ilə bərabər dağətəyi düzənlik sahələrinə aparır. Burada

toplanan müxtəlif duzlar torpaq və qruntun duzlaşmasına səbəb olur. Dellüvial–

prolüvial şorlaşma formasında çay suları ilə gətirilən duzlar hesabına çay vadisi

torpaqlarının şorlaşması gedir.

Respublikamızın şoran torpaqları duzların anion və kationlarının nisbətinə

və morfoloji xüsusiyyətinə müxtəlif qruplara bölürlər.

Xloridli şoranlar– bu torpaqlarda ionunun miqdarı 40%-dən çox olur.

Xloridli şoranlar Muğan düzündə, cənub–şərqi Şirvanda, Abşeron yarımadasında,

Siyəzən–Sumqayıt massivində və s. geniş yayılmışdır. Sulfatlı şoranlar– bu

oranlarda sulfat ionu üstünlük təşkil edir. ümumi duzların 40%-dən çoxunu

natrim–sulfat duzu təşkil edir. Göstərilən şoranlar cənubi Muğanda, Şirvanda və

Qarabağ düzlərində və s. geniş yayılmışdır. Soda ilə şorlaşmış torpaqlar–bu növ

torpaqlarda əsasən natrium–karbonat və bikorbonat duzları üstünlük təşkil edir.

Sodalı şoranlara Qarabağ düzünün mərkəzi və Naxçıvanda MR Araz sahili

hissələində təsadüf olunur. Qarışıq duzlarla şorlaşmış torpaqlar– bu torpaqlarda

qarışıq tərkibli duzlar yayılmışdır.

Azərbaycanın şoran duz toplama xarakterindən və şəraitindən asılı olaraq iki

genetik tipi fərqləndirilir–avtomorf və hidromorf şoranlar.

Qrunt suyu dərində yerləşən ana süxurlar üzərində əmələ gələn torpaqlara

avtomorf şoranlar deyilir. Qrunt suları kifayət qədər dərində yerləşdiyindən

torpaqəmələgəlmə prosesində iştirak etmirlər. Ana süxurlar əsasən üçüncü və

dördüncü dövrün elüvial və delüvial süxurlardan ibarət olur. Avtomorf şoranlar

yuyucu olmayan və dövrü tərləmə su rejimi şəraitində inkişaf edirlər. Bu tip

oranların üst qatında duzların miqdarı 1–2% olur, bir çox hallarda səthdə duz

“qabığı” əmələ gəlir. Avtomorf şoranlar dağarası çökəkliklərdə Acınohur və

Ceyrançölün meyilli şleyflərində, Qobustan və Gəyən düzlərində təmsil

olunmuşlar. Bu tipik və şoranların takırlaşmış yarımtipləri fərqləndirilir.

Tipik şoranlar yarımtipi. Bu yarımtipə daxil olan şoran toapaqlar

nəlbəkivari mikroçökəkliklərdə yayılmaqla əsas zonal torpaqlar fonunda ləkələr

şə

raitində təmsil olunmuşdur. Tipik şoranların üst qatında duzların miqdarı daha

yüksəkdir.

Takırlaşmış şoranlar yarımtipi. Bitki örtüyündən məhrum olan bu şoranlar

hamar səthə malik olur. Suda asan həll olan duzlar qabıq altı qatda daha çox

www.behruzmelikov.com

toplanmışdır. Qabıq–torpaq səthi adətən çox kövrək və çatvari olur.

Respublikamızın Mil–Qarabağ, Muğan–Salyan düzlərində, cənub–şərqi Şirvanda

həmçinin Xəzər dənnizi sahil zonalarında relyefin nisbətən az parçalanmış

sahələrində suvarılan ərazilərdə hidromorf şoranlar daha geniş yayılmışdır.

Tipik şoranlar yarımtipi. Bu yarımtipə daxil olan şoranlar boz və çəmən–

boz torpaqlar fonunda daha geniş yayılmışdır. Şoranlaşmış və duzların toplanması

yüksək dərəcədə minerallaşmış qrunt sularının təsiri altında baş verir. Göstərilən

oranların üst horizontu duzlarla zəngin (1,8–3,8%), qalınlığı az, yumuşaqolub,

səpələnən (dağılan) yalançı struktura malikdir. Bu torpaqların profili çox vaxt

bütövlükdəqleyləçir, sarı–pas ləkələrlə və gipsli yeni törəmələrlə təsadüf olunur.

Tüksək karbonatlı olan bu torpaqların ağır gilli növmüxtəliflikləri üstünlük təşkil

edir.

Təpəcikli şoranlar yarımtipi. Deflyasion–akkumlyativ formalı bu

oranların əmələ gəlməsi eol prosesləri ilə əlaqədardır. Onlara Abşeronun

dənizsahili zolağında, cənub-şərqi Şirvanda daha çox təsadüf olunur. Bu

rayonlarda küləyin (əsas şimal istiqamətli) təsiri ilə duzlu hissəciklər hərəkət

edilərək ətraf sahələrə yayılır və rast gəldikləri şoran bitkilərinin (kərmək, qara

oran, şorangə və s.) gövdəsi ətrafında toplanaraq hündürlüyü 5-10 sm-ə çatan

kiçik təpəciklər əmlə gətirirlər. Göstərilən şoranların profili çox primitiv quruluşa

malik olur.

Nəm (şor) şoranlar yarımtipi. Bu yarımtipə daxil olan şoranlar Xızıri

müasir terraslarında Abşeronun duzlu gölərinin dibində yayılmışdır. Bu sahələrdə

qrunt suları səthə yaxın (0,8–1,0m) yerləşir. Yağıntılı mövsümdə qrunt suları səthə

çıxır, minerallaşma dərəcəsi çox yüksək (125–95q/l) olan şoran göllər yaranır.

Nəm şoranların profili çox primitivdir. Səthdə duz qabığı (qaysağı) yerləşir. Təsvir

edilən şorların morfoloji quruluşu üçün profilin primitivliyi, onun bütövlükdə

qleyləşməsi, qonur-göyümtül duz və gipslə zəngin gilli kütlədən ibarət olması

səciyyəvidir.

Sodalı şoranlar. Sodalı şoranların tərkibində soda və natrium bikorbinat

üstünlük təşkil edir. bu birləşmələrin təsiri ilə torpağların sukeçirmə qabiliyyəti

tamamilə itir, strukturu zəifləyir. Sodalı şoranların mühitin reaksiyası qələvi və

yüksək qələvidir (pH 8,9-9,9). Udulmuş əsasların 20-30 % udulmuş natriumdan

ibarətdir. Bu torpaqlar yüksək karbonatlıdır. Sodalı şoranlara Qarabağ düzündə,

tərtər çayının gətirmə konusunda, Həkəri və Qarqarçayın aşağı axınlarında –

Arazsahili zolaqda təsadüf olunur. Təsvir edilən torpaqlar Kür-Araz ovalığında

çəmən və çəmən–boz torpaqlar fonunda mürəkkəb kompleks yaradırlar.

Bataqlıq şoranları yarımtipi. Bataqlıq şoranları Kür-Araz ovalığının kasa

şə

killi mikroçökəkliklərdə rast gəlinir. Səthə yaxın (0,8-1,0) yerləşən qrint suları

orlaşmada həlledici rol oynayır. Zonadaxili torpaqlar kimi bu şoranlara çəmən–

bataqlıq torpaqları fonunda çox rast gəlinir.

Təkrar (irriqasiya) şoranları yarımtipi. Bu yarımtipə daxil olan şoralara

sasən Kür-Araz ovalığının suvarılan torpaqlarda rast gəlinir. Suvarmadan törəyən

təkrar şorlaşma nəticəsində başlıca olaraq qrunt sularının səviyyəsinin yüksəlməsi

ilə, suvarma sistemini kanallarında əmələ gələn filtrasiya ilə və çox vaxt

suvarmada həddindən artıq su sərf edilməsi ilə sıx əlaqədardır. Təkrar şoranlar

www.behruzmelikov.com

suda asan həll olunan duzların üst qatlarda daha çox toplanması və gilli tərkibə

malik olması ilə səciyyələnir.

Respublikamızda şoran torpaqların mənimsənilməsi duzların torpaqlardan

yuyulması və mədəniləşmə tədbirlərinin aparılması ilə əlaqədardır. Zəif şorlaşmış

torpaqlarda norma və rejiminə riayət olunmalı, sahələr hamarlanmalı, növbəti əkin

sistemi tətbiq edilməli suvarma arx və kanallar boyunca filtrasiya sularını

buxarlandıran ağaclar əkilməli və s. tədbirlə həyata keçirilməli. Orta və şiddətli

dərəcədə şorlaşmış torpaqlarda isə torpaqları su ilə yumaq tətbiq edilməlidir. Qrunt

sularının səthə yaxın yerləşdiyi sahələrdə kollektor-drenaj şəbəkəsindən istifadə

olunmalıdır.

Qumluqlar.

Respublikamızın ərazisində qumluqlar başlıca olaraq Xəzər sahili ovalıqda

ox da geniş olmayan ərazidə yayılmışdır. Respublikamızın Xəzərsahili zolağı

imalda Samur çayı mənsəbindən başlayaraq, cənubda Astara çayın mənsəbinə

kimi 800-dən artıq uzunluğa malikdir. Sahil boyu qumluqların eni 500–700 m-dən

bəzi yerlərdə isə 5-7 km-ə kimi şatır. Xəzərsahili qumların ümumi sahəsi 8-0 min

hektara yaxın olub zəif istifadə olunur. Son illərdə Xəzəri səviyyəsinin qalxması ilə

laqədar olaraq sahil qumluqlarının müəyyən hissəsi dəniz sularının altında

qalmışdır.

Qumaların genesizi əsasən geoloji proseslərlə izah olunur. Aşənma

məhsullarına və küləyin təsiri ilə hissəciklər daha da xırdalanlr və öz yerini dəyişir.

Respublikamızın ərazisində yayılmış qumluq sahələr genesizinə görə dəniz, eol-göl

və allüvial qruplara bölünür.

Dəniz qumları Abşeron yarımadası sahillərində daha da geniş yayılmışdır.

Dəniz sahili boyu uzanan sahil tirələri də həmin qumlardan təşkil olunmuşlar.

Xəzər sahili bitki örtüyünün təşkil edən cil, yulğun, duzlaq çoğanı, qum yovşanı,

vələmir, ətli qaraşoran, dəvətikanı və s. yarımörtülmüş və örtülmüş qumluqlarla

müqayisədə çəlpaq sahələrdəki qumluqların hərəkəti müşahidə olunur.

Lənkərankəran ovalığının sahilboyu zolağında maqnetit-avqit qumları

yayılmışdır. Balıqqulağı ilə zəngin qulmluqlar Abşeron yarımadası sahillərində

daha geniş təmsil olunmuşlar. Eol-göl mənşəli qumluqlar əsasən Abşeron yarusu

çöküntüləri ilə əlaqədar və lokal şəkildə Binəqədi rayonunda rast gəlinir. Allüvial

qumlar Lənkəran ovalığı və sahilboyu meyilli düzənliklərdə yayılmışdır.

Qumluqlarda üzvi maddələr çox az olub (0,3-0,8%) ümumi azotun, fosforun

və kaliumun miqdarı buna müvafiq olaraq cüzi miqdar təşkil edir. gilli qumlar

istisna olmaqla qumluqlar əsasən şoranlaşmamışdır. Qumluqlardakı karbonatların

miqdarı geniş həddə (3-29 %) dəyişir və başlıca olaraq ana süxurların və

balıqqulağı qırıntılarının miqdarından asılı olur. Bu səbəbdən alt qatlarda toplanan

rütubət toplana bilmir və nəmlik alt qatlarda saxlanır. Qumlarda torpaq əmələ

gəlmə prosesi üçün nisbətən əlverişli şərait yalnız bitkilərlə bərkilmiş sahələrdə

mövcud olur.

Qumların külık tərəfindən sovurulub aparılmasının qarşısını almaq üçün

kompleks tədbirlər həyata keçirilməlidir. Hər şetdən əvvəl bitki örtüyünün

mühavizə edilməsinə, müxtəlif ot kol və ağac bitkilərinin əkilməsinə diqqət

yetirmək tələb olunur. Qumların hərəkətini məhdudlaşdərmaq üçün mexaniki və

www.behruzmelikov.com

canlı çəpərlərin yaradılması, meşə zolaqlarının salınması, müxtəlif polimer və

yapışdırıcı maddələrdən istifadə edilməsi faydalı ola bilər.

www.behruzmelikov.com

Yüklə 164,56 Kb.

Dostları ilə paylaş: