AZƏ
RBAYCAN RESPUBL KASI TƏ
HS L NAZ RL Y
AZƏ
RBAYCAN DÖVLƏ
T QT SAD UN VERS TET
MAG STRATURA MƏ
RKƏ
Z
Ə
lyazması hüququnda
Ə
SGƏRZADƏ VEYSƏL RÖVŞƏN OĞLU
“ AZƏ
RBAYCANDA SU EHT YATLARININ TƏ
SƏ
RRÜFAT VƏ
EKOLOJ Ə
HƏ
M YYƏ
T ”
mövzusunda
MAG STR D SSERTAS YASI
stiqamə
tin ş
ifri və
adı 060404 qtisadiyyat
xtisasın adı Tə
biə
tdə
n istifadə
nin
iqtisadiyyatı
və
proqnozlaş
dırma
Elmi rə
hbə
r Magistr proqramının rə
hbə
ri
(A.S.A., elmi dərəcə və elmi ad) (A.S.A., elmi dərəcə və elmi ad)
f.r.е.n. dos. F.M.Novruzova
Kafedra müdiri
(A.S.A., elmi dərəcə və elmi ad) c.e.n. dos. Mehdiyeva V.Z.
BAKI – 2016
G R Ş
...............................................................................................................3-5
FƏ
S L I . Su yer üzə
rində
hə
yatın ə
sasıdır................................................. 6-10
FƏ
S L II. Suyun sə
nayedə
və
energetikada istifadə
problemlə
ri............11-13
2.1. Suyun qlobal dövranı və
ə
sas funksiyaları...............................14-17
2.2. Su ehtiyatları,çay axımlarının nizamlanması.......................... 18-26
FƏ
S L III. Azə
rbaycanda su ehtiyatları, onların istifadə
si və
ekoloji
və
ziyyə
ti................................................................................27-50
3.1. Azə
rbaycan Respublikası çaylarının ekoloji problemlə
ri...... 51-60
3.2.Də
niz sahillə
rinin və
daxili də
nizlə
rin ekoloji problemlə
ri..... 61-81
Nə
ticə
və
tə
kliflə
r......................................................................................... 82
Ə
dəbiyyat siyahısı.......................................................................................83
G R Ş
Yerin su örtüyünün 94%-i okeanların,dənizlərin duzlu sularından və bütün
ş
irin suların 75%-ni təşkil edən Arktika və Antarktidada konservləşdirilmiş,
içməli sular təşkil edir.
Qədim antik dövrdə ətraf mühit haqqında təbii elmi anlayışlar irəli
sürərkən yunan filosofu Fales təbiətin bütün hadisələrini suyun hərəkəti və
çevrilməsi ilə aydınlaşdıraraq suyu hər şeyin ilk əsası sayırdı.
Suyun dünyanın müxtəlif regionlarında istifadəsi müxtəlif şəkildə həyata
keçirilir.Məlumata görə dünyada kənd təsərrüfatında hər il 3500-3600 km
3
su
işlədilir, bunun 70% suvarmaya sərf olunur. Kənd təsərrüfatında istifadə olunan
suyun miqdarı sənayedə istifadə olunan suyun miqdarından 3-4 dəfə çoxdur.
Suyun istifadə sahələrindən biri də, kommunal və məişətdə suyun istifadə
olunmasıdır. Yer kürəsi əhalisinin 4%-nin sudan kifayət qədər- yəni adambaşına
sutkada 300-400 litr düşür, bunun da 10%-ni yüksək keyfiyyətli içməli su təşkil
edir.
Beynəlxalq Rio-de-Janeyro konfransının məlumatına görə dünyada
inkişaf etməkdə olan ölkələrin hər üç nəfərindən biri içməli su çatışmazlığından
ə
ziyyət çəkir. Xəstəliklərin 80%-i,ölüm hadisələrinin 1/3-i içməli suyun
çatışmamazlığı və keyfiyyəti ilə bağlıdır. Ona görə də dünya əhalisinin yüksək
keyfiyyətli su ilə təmin olunması mühüm problem kimiqarşıda duran əsas
məsələlərdən biridir.
Sudan sənayedə həlledici kimi istifadə olunduqda o hazır məhsulun
tərkibinə daxil olur,texnoloji prosesdə iştirak edir.Sənayedə sudan qızmış
aqreqat ,mexanizm,alətlərin və s-nin soyudulmasında istifadə olunur.
Alimlərin hesablamalarına görə XXI əsrin 20-ci illərinə qədər inkişaf
etmiş ölkələrdə suqəbuledicilər 10-25% artacaqdır.
XXI əsrin əvvəllərinə dünyada sənaye və energetikada suyun istifadə
olunmasının vəziyyəti aşağıdakı cədvəldə göstərildiyi kimi proqnozlaşdırılır.
Cə
dvə
l 1
Regionlar
2000 ilin sonuna qədər olan
vəziyyət
XXI əsrin əvvəlinə vəziyyət
Su
qəbuledicilər
Qayıtmaz
su sərfi
Çirkab
sular
Su
qəbuledicilər
Qayıtmaz
su sərfi
Çirkab
sular
Avropa
193
19
174
200-210
30-37
160-175
Asiya
118
30
88
320-340
65-70
215-270
Afrika
6,5
2
4,5
30-35
5-10
25
Ş
m.Amerika
294
29
265
363-370
50-60
310
Cn.Amerika
30
6
24
100-110
20-25
60-87
Avstraliya
1,5
0,1
1,5
3,4-4
1
2-3
KeçmişSSR
117
11,9
105
140-150
20-27
120-130
Təbii suların əsas çirklənmə mənbələri sənaye və kommunal çirkab
suları,kənd təsərrüfatında istifadə olunan mineral,üzvi kübrələr və başqa zərərli
kimyəvi maddələr,radioaktiv tullantılar,istilik və atom elektrik stansıyalarının
isti suları və atmosferdir.
Suyu çirkləndirən maddələri və onların indikatorlarını qruplara bölmək
olar:
1)
Mikrobioloji indikatorlar-insanın sağlamlığı ilə bağlı olur
2)
Asılı maddələr – çirklənmənin indikatorları
3)
Üzvi maddələr – çirklənmənin indikatorları
4)
Biogen maddələr- azot və fosfor birləşmələri
5)
Əsas ionlar – həll olunan maddələrin ümumi miqdarı
6)
Qeyri-üzvi mikroçirkləndiricilər və s.