987
Al-Mustafa Beynəlxalq Tədqiqat Mərkəzi
Yaghobof, Mail ، ليام ،فا بوقعي
:هسانشرس
Din Fəlsəfəsi / Mail YaghobOf. :روآديدپ مان و ناونع
Qum : Al-Mustafa International Translation and Publi-
:رشن تاصخشم
cation Center , 2015 = 1394.
978-964-195-694-5
:کباش
اپيف :يسيون تسرهف تيعضو
.يرذآ يکرت
:تشادداي
هفسلف -- نيد
:عوضوم
يملاسا هفسلف
:عوضوم
|يفطصملا رشن و همجرت يللملا نيب زکرم .ةيملاعلا يفطصملا ةعماج
:هدوزفا هسانش
Almustafa International University Almustafa Interna-
:هدوزفا هسانش
tional Translation and Publication center
BL51 /ي7د9 1۳94 :هرگنک يدنب هدر
۲1۰ :ييويد يدنب هدر
۳74۳7۳8 :يلم يسانشباتک هرامش
DİNİN FƏLSƏFƏSİ
Mail İsmayıloğlu
Al-Mustafa Beynəlxalq
Tərcümə və Nəşr Mərkəzi
pub.miu.ac.ir miup@pub.miu.ac.ir
DİNİN FƏLSƏFƏSİ
Müəllif:
Mail İsmayıloğlu
Cap tarixi:
1436AH/ 1394 Sh/ 2015
Nəşriyyat: Al-Mustafa International Translation and Publication Center
Çapxana: Narenjestan, Tehran
Tiraj:
300
ISBN
:
978-964-195-694-5
IRAN, Blv Moallem Ouest (hujjatiyyeh) – fax : +98 25-37839305-9
IRAN, Blv Mohammad Amin, bifurcation Salariyyeh – Tél.: +98 25-32133106
fax : +98 25-32133146
©Китобнинг барча ҳуқуқлари ношир учун ҳимояланган.
نيد هفسلف
فابوقعيليام
:فلوم
ق1436/م2015/ش1394
:پاچ لاس
لوا
:پاچ تبون
300 :ناگرامش
لاير100000 :تميق
ناتسجنران
:پاچ
We wish to acknowledge the assistance of all for finalization of this book
Naşirdən
Hər bir tədqiqatın əvvəli və sonu tədqiqatçı insan zehnində yaranmış suala
cavab tapmaq yolunda inkişafın bir mərhələsi sayılır, həmçinin, bu gedişat
elm və bilik olan tədqiqat nəticəsinin əldə edilməsi ilə sona çatır.
Əlbəttə, bu sonluq yeni bir başlanğıc üçün müjdə verir, çünki hər bir
tədqiqat yeni iş, inkişaf təravət və bərəkət, həmçinin, yeni sualların meydana
çıxması ilə nəticələnir.
Tədqiqat əsnasında qarşıya çıxan suallar zamanın ehtiyaclarının tənasübü
və tədqiqatçıların bacarığı ilə inkişaf edir və bəşər mədəniyyətini hərəkətə
vadar edir.
Elm və texnikanın inkişafı nəticəsində sualların tez bir zamanda
dünyanın müxtəlif yerlərinə çatması və fasilələrin azalması prosesi yeni bir
mədəniyyəti ərməğan gətirir. Buna görə də, şübhəsiz bu proses barədə
mükəmməl məlumat və düzgün müdiriyyət bu yolda inkaredilməz təsirə
malikdir.
Beynəlxalq əl-Mustafa (s) Universiteti elmi hövzələrdə malik olduğu
xüsusi vəzifəsi, habelə insanların müxtəlifliyinə əsasən, tədqiqat sahəsində
münasib şəraiti yaratmağı özünə vəzifə bilir.
Bu sahədə münbit şərait yaratmaq, imkanlardan faydalı şəkildə istifadə
etmək, həmçinin, din sahəsində tədqiqatçı alimləri himayə etmək Beynəlxalq
əl-Mustafa (s) Universitetinin Tədqiqat şöbəsinin əsas və önəmli
vəzifələrindən sayılır.
Bu qəbildən olan elmi fəaliyyətlərs və mövcud vəziyyətin
möhkəmləndirilməsi ilə dünyanın hər bir yerində dini mədəniyyətin inkişafı
və yayılması ilə nəticələnməsinə ümid edirik.
Beynəlxalq əl-Mustafa (s) Nəşr və Tərcümə Mərkəzi
Mündəricat
Ön söz.....................................................................................................................................11
BİRİNCİ FƏSİL: FƏLSƏFƏ, DİN, DİN FƏLSƏFƏSİ......................................................13
Fəlsəfə haqqında ................................................................................................... 13
Fəlsəfə tarixinin üç mərhələsi, Antik dövr fəlsəfəsi ............................................. 14
Orta əsrlər fəlsəfəsi ............................................................................................... 16
Renessans, Yeni dövr fəlsəfəsi ............................................................................. 17
Frensis Bekon, Rene Dekart, Tomas Hobbs ......................................................... 18
Con Lokk, Benedikt Spinoza, Corc Berkli ........................................................... 20
Volter, Russo, Yum .............................................................................................. 21
Fridrix Nitsşe, Kyerkeqor, Heydegger.................................................................. 23
Şərq fəlsəfəsi haqqında ......................................................................................... 26
Məşşa fəlsəfəsi, Kindi, Farabi .............................................................................. 27
İbn Sina, İbn Rüşd ................................................................................................ 28
İbn Ərəbi, İbn Xəldun........................................................................................... 29
İşraqilik fəlsəfəsi................................................................................................... 31
İsfahan məktəbi və mütaliyə fəlsəfəsi................................................................... 32
Din haqqında......................................................................................................... 33
Dinin tərifi ............................................................................................................ 34
Din fəlsəfəsi.......................................................................................................... 35
Din fəlsəfəsinə verilən təriflər .............................................................................. 36
İKİNCİ FƏSİL: ƏQL VƏ DİN ............................................................................................41
Əql və din münasibətləri....................................................................................... 41
Fideizmdə əql və din............................................................................................. 42
Kyerkeqor və fideizm ........................................................................................... 42
Vitgenşteyn və fideizm ......................................................................................... 44
Rasionalizm .......................................................................................................... 45
Rasionalizmin problemləri.................................................................................... 46
Orta yol - mötədil rasional baxış........................................................................... 47
Din qanunları və əql ............................................................................................. 48
ÜÇÜNCÜ FƏSİL: DİNİN MƏNŞƏSİ .................................................................................53
İki yanaşma........................................................................................................... 53
Ogüst Kontun nəzəriyyəsi..................................................................................... 54
Kont nəzəriyyəsinin tənqidi.................................................................................. 56
Emil Dürkheymin nəzəriyyəsi .............................................................................. 57
Dürkheym nəzəriyyəsinin tənqidi......................................................................... 59
Ziqmund Freydin nəzəriyyəsi ............................................................................... 60
Andre Lonqun dini baxışları................................................................................. 62
Alvin Platinqanın nəzəriyyəsi............................................................................... 64
8 DİNİN FƏLSƏFƏSİ
Müsəlman sxolastları və filosoflarının dinin mənşəyinə münasibəti .................... 65
DÖRDÜNCÜ FƏSİL: DİNİ PLÜRALİZM.........................................................................69
Plüralizmin ilk təzahürü........................................................................................ 69
İnhisarçı baxış, eksklüzivizm................................................................................ 70
Plüralist baxış ....................................................................................................... 71
Tənqid və mülahizələr .......................................................................................... 74
Con Huk, Karl Rayner .......................................................................................... 77
Kamil din .............................................................................................................. 78
BEŞİNCİ FƏSİL:
DİN VƏ ƏXLAQ....................................................................................83
Mövzu ilə bağlı suallar ......................................................................................... 83
Əxlaq və din münasibətlərinin analizi .................................................................. 85
Qərb fəlsəfəsində din və əxlaq münasibətlərinə yanaşmalar ................................ 85
Zəruri məqamlar ................................................................................................... 88
Müsəlman mütəfəkkirlərinin "Din və əxlaq" barədə görüşləri ............................. 89
Əşərilik ................................................................................................................. 90
Misbah Yəzdinin baxışları.................................................................................... 92
ALTINCI FƏSİL: DİN VƏ ELM.........................................................................................99
Zəruri mövzu ........................................................................................................ 99
Elm və din məfhumları ......................................................................................... 99
Din və elm arasındakı münasibətlərin tarixi ....................................................... 100
XVII əsr və Natural fəlsəfənin ərsəyə gəlişi ....................................................... 100
XIX əsrdə elm və din arasında münasibətlər ...................................................... 103
XX əsr, Yeni baxış dövrü ................................................................................... 105
Elm və din ziddiyyətli həqiqətlər kimi ............................................................... 106
Elm və din müstəqil həqiqətlər kimi................................................................... 106
Dialoq münasibəti barədə nə demək olar? .......................................................... 108
Təkmilləşdirici münasibəti nəzərdən keçirək ..................................................... 109
Təbii ilahiyyat (Natural Teology) və təbiət ilahiyyatı (Teology of nature) ........ 109
İslam və İslam fəlsəfəsi baxımından problemin həlli ......................................... 111
Düzgün yaşam tərzi ............................................................................................ 114
YEDDİNCİ FƏSİL: АLLАHIN VАRLIĞININ SÜBUTLАRI .......................................119
Allah gerçəyi....................................................................................................... 119
Qərbdə məsələyə baxış ....................................................................................... 119
Kоsmоlоji sübut.................................................................................................. 120
Оntоlоji sübut ..................................................................................................... 122
Tеleоlоji sübut .................................................................................................... 124
Yumun iradlarına cavab...................................................................................... 127
Darvinin təkamül nəzəriyyəsi və teleoloji sübut................................................. 129
Etikaya əsaslanan sübut ...................................................................................... 130
Məsələnin müsəlman dünyasında şərhi .............................................................. 132
Fitrət dəlili .......................................................................................................... 133
Nəzm dəlili ......................................................................................................... 135
Fəlsəfi sübutlаr ................................................................................................... 139
İbn Sinаnın məsələyə münаsibəti və bu hаqdа mülаhizələri .............................. 139
Tövhid, tövhidin fəlsəfi dəlilləri ......................................................................... 142
Аllаh ən mükəmməl vаrlıqdır ............................................................................. 143
Аllаh mürəkkəb yox, bəsitdir ............................................................................. 143
Kаinаt iki müхtəlif səbəbin nəticəsi оlа bilməz .................................................. 144
SƏKKİZİNCİ FƏSİL: VƏHY............................................................................................149
Mündəricat 9
Vəhyə münasibət ................................................................................................ 149
Sekulyar yanaşmanın səbəbləri........................................................................... 150
Ottonun baxışları ................................................................................................ 152
"İlahi dialoq" kitabından..................................................................................... 153
İslamda vəhy....................................................................................................... 154
Quranın tədricən və ya birdəfəyə nazil olması ................................................... 155
Peyğəmbər günah və səhv etməməlidir .............................................................. 157
İslam sonuncu din, Quran sonuncu vəhydir........................................................ 157
Əhli-beyt............................................................................................................. 159
DOQQUZUNCU FƏSİL: ƏBƏDİ HƏYАT ......................................................................165
Ölümdən sonra.................................................................................................... 165
İnsan mahiyyəti................................................................................................... 165
Duаlizm .............................................................................................................. 166
Fizikаlizm ........................................................................................................... 167
“Ölümdən sonra həyat” dedikdə nəzərdə nə tutulur?.......................................... 169
Qərb fəlsəfəsində ölümdən sonrakı həyatın sübutları ......................................... 170
İslamdа "ölümdən sоnrаkı həyаt" mövzusu........................................................ 172
İslam fəlsəfəsində insan...................................................................................... 174
Quranda insanın mahiyyəti barədə ..................................................................... 175
Ölüm ................................................................................................................... 177
Bərzəх................................................................................................................. 179
Məad və ya axirət həyatı..................................................................................... 181
Məadən fəlsəfi zərurəti və dəlilləri ..................................................................... 181
Quran və məad.................................................................................................... 184
Ön söz
Qloballaşan dünyanın tələbləri və qayğıları da yeniləşməkdədir. Mütərəqqi
texnologiyalarla zəngin çağdaş insan ömrü dərin məzmunlu suallarlın
ağrısını yaşayır. Bu suallar bəzən fəlsəfi, bəzən dini müstəvidə təzahür edir.
Onların cavablandırılması da məhz bu iki sahənin öhdəsinə düşür. Müasir
insanın həyat problemləri əsasən hümanitar sahələrlə, o cümlədən,
psixologiya, sosiologiya və ədəbiyyatla əlaqəli olsa da, fəlsəfə və dində
insanın mənəvi ehtiyacları daha çox nəzərə alınır. İnsan yaşayır, yaradır,
inkişaf edir, müasirləşir, böyük svilizasiya yaradır. Lakin bütün bu
heyrətamiz hadisələrin müəllifi yarandığı gündən hazıradək bir zümrə
əsrarəngiz ehtiyaclardan qurtula bilmir. Bu, onun iç dünyasını əhatə edən
mənəvi duyğuların ehtiyacıdır. Bəzən həmin pak fəza öz tarazlığını itirir.
Səbəb nədir? Zənnimizcə, insan iç dünyasında yaranan dini-fəlsəfi suallar və
tələblərə biganə qaldıqda, onları cavablandırmadıqda daxilindəki
nigarançılıqlar güclənir. Demək, fəlsəfə və din insan həyatı ilə sıx bağlı
sahələrdir. Bu gün ABŞ, Kanada, Almaniya, İngiltərə, Fransa və bir çox
başqa inkişaf etmiş ölkələrdə fəaliyyət göstərən dünya şöhrətli univer-
sitetlərdə və elmi-tədqiqat mərkəzlərində fəlsəfə (philosophy), ilahiyyat
(theology) və din fəlsəfəsi (philosophy of religion) fakultələrininin ciddi
fəaliyyəti və intensiv şəkildə yüksək ixtisaslı tədqiqatçıların hazırlanması bir
daha bu müddəanı təsdiqləyir. Bəli, çağdaş həyat insanları nəinki dini-fəlsəfi
atmosferdən uzaqlaşdırmamış, hətta onları bu sahələrdə daha dərin
araşdırmalara sövq etmişdir.
Qürurla deyə bilərik ki, zəngin elmi-mədəni irsə sahib Azərbaycan xalqı,
xüsusi ilə ziyalı gənclik dünyada gedən bu intellektual tərəqqidən haşiyədə
qalmamışdır. Azərbaycanın istedadlı insanları və zəkalı gəncləri fəlsəfə və
dinə böyük maraq göstərməkdədirlər. Bu gün doğma vətənimizin müxtəlif
universitetlərində və ali təhsil ocaqlarında fəlsəfə və ilahiyyat fakultələri
fəaliyyətdədir. Əlbəttə ki, bunu təsadüfi saymaq olmaz. Tarix boyu dünya
mədəniyyəti xəzinəsinə dahi filosof və ilahiyyatçılar təqdim edən
Azərbaycan bu gün də həmin şərəfli yolu inamla davam etdirir. Biz
Azərbaycan mədəniyyətinə sədaqətlə xidmət edən bütün alimlərimizə dərin
12 DİNİN FƏLSƏFƏSİ
hörmətlə yanaşır, onlara səmimi minnətdarlığımızı bildiririk.
Əziz oxucu! Qarşınızdakı kitab fəlsəfə və ilahiyyat üzrə təhsil almış
azərbaycanlı bir gəncin fəlsəfə və din sahəsindəki marağı nəzərə alaraq
apardığı iki illik tədqiqat işinin nəticəsidir. Bu araşdırma bütün ziyalı
azərbaycanlılara elmi-mənəvi bir töhfədir. Kitabda imkan daxilində çətin
elmi terminlərdən istifadə edilməmiş, oxucu ilə səmimi elmi dialoq
mühiti yaradılmasına səy göstərilmişdir. Hörmətli oxucularımızın tənqid
və mülahizələrini səbirsizliklə gözləyir, növbəti nəşrlərdə bu təklifləri
imkan həddində nəzərə alacağımızı vəd edirik. Sonda kitabın
hazırlanması üçün yardım əli uzatmış bütün müəllimlərə və dostlara
səmimi qəlbdən təşəkkür edirəm.
Dostları ilə paylaş: |