Xəlilzadə F.
Zənginliklərlə dolu ömür
Onun hər əsəri bir yaradıcılıq zirvəsidir
XX əsr musiqi mədəniyyətimizin ən görkəmli nümayəndəsi Qara
Qarayev zəngin yaradıcılığı və möhtəşəm sənət dünyası ilə bəşəriyyətin
diqqət mərkəzində dayanmış şəxsiyyətlərdən biri olub. Böyük Üzeyir
Hacıbəyovdan dərs almış dünya şöhrətli bəstəkarın bütün əsərləri bəşəri
xarakter daşıdığından onun ədəbi irsi yalnız bir xalqın deyil, dünya
mədəniyyətinin incilərindən sayılır. Bu gün hər birimiz fəxarət hissi
keçiririk ki, Qara Qarayev Azərbaycan mədəniyyətinə dünya şöhrəti
gətirən musiqi xadimlərimizdən biridir.
Ölkə başçısı cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə 90 illik yubileyi
dövlət səviyyəsində qeyd olunacaq Qara Qarayev haqqında dünyanın
tanınmış musiqiçilərinin, sənətçi və bəstəkarlarının söylədikləri dəyərli
fikirləri bir yerə toplasaq, böyük bir dastan bağlanar. Görkəmli
Azərbaycan bəstəkarı Fikrət Əmirov öz həmkarı haqqında belə yazırdı:
"Qarayev sənəti - əzəmətli Azərbaycan musiqi məbədinin ən etibarlı
dayaqlarından biridir və bu musiqinin dünya şöhrəti qazanmasında onun
rolu böyükdürE İstedad, üstəgəl əmək - bizim ictimai həyatımızda,
mədəniyyətimizdə Q.Qarayev sənətinin mahiyyəti və pafosu bax,
bundadır". Maestro Niyazi isə Qara Qarayev musiqisini "ürəkdən od
qoparan" sirli bir dünya adlandırmışdır.
Qara Qarayev Azərbaycanın qədim musiqisi ilə Qərbi Avropa və rus
klassik musiqisinin ən yaxşı nümunələrini birləşdirərək yaradıcılıq
üfüqünü çox cəsarətlə genişləndirdi. Onun novatorluğunu bütün dünya
qəbul edirdi. Qara Qarayevin musiqisi bəşəri ideyalarla elə zəngindir ki,
tükənmək bilməyən bədii fantaziyası ecazkar bir aləm yaradıb. Qarayevin
bədii təfəkküründən süzülən hər bir musiqi əsəri təsirli, düşündürücü fikir
və ideyalarla zəngindir. Onun həyat və yaradıcılığının bəzi məqamlarına
diqqət yetirək: 5 fevral 1918-ci ildə Bakıda məşhur həkim Əbülfəz
Qarayevin ailəsində anadan olmuş Qara ilk ali təhsilini Azərbaycan Dövlət
Konservatoriyasında alıb. Qara Qarayevə xoşbəxtlik hələ tələbəlik
illərində nəsib olub. O, xalq musiqisinin əsaslarını dahi Üzeyir
Hacıbəyovdan, kompozisiya qurmağın sirlərini isə professor
L.M.Rudolfdan öyrənib. Onun haqqında tədqiqat aparanlar yazırlar ki,
Qara Qarayev hələ 5 yaşında ikən pianoda xoşuna gələn mahnıları ifa edə
bilirmiş. Qocaman aktyor Hacıməmməd Qafqazlı xatirələrində yazırdı:
"EMən tez-tez Əbülfəz Qarayevgilə qonaq gedərdim. Biz doktorla oturub
söhbət edərək çay içəndə balaca, qıvrımsaç oğlan olan Qara royal
arxasında oturub onun dillərini asta-asta dilləndirərdi".
Qara Qarayevin qeyri-adi istedada malik olduğunu ilk dəfə məhz
Üzeyir Hacıbəyov duymuşdur. Hətta onun haqqında ürəkdən gələn fikirlər
də söyləmişdr. Bir replikası isə uzun illər gənc bəstəkarın yaradıcılıq
yoluna işıq salmışdı: "Qara çox istedadlıdır və filosofluq etməyi xoşlayır".
Hələ tələbə ikən həmkarlarından seçilən Qara Qarayevin bəstələri
müəllifinə şöhrət gətirirdi. Sonralar Moskva Dövlət Konservatoriyasında
oxuyanda 20 yaşlı gəncin xeyli musiqi əsəri var idi. Onu bir bəstəkar kimi
tanıyırdılar. Moskvanın qaynar və cəlbedici həyatı, dünyanın tanıdığı rus
musiqiçiləri ilə ünsiyyət Qara Qarayevin peşəkar bir bəstəkar kimi
yetişməyində böyük rol oynadı.
Qara Qarayev Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının üzvü olanda cəmi
19 yaşı vardı. Bu yaşda o, fortepiano və simfonik orkestr üçün müxtəlif
janrlı əsərlər yazmış, bir sıra sənədli filmlərə musiqi bəstələmişdir. 1938-
ci ildə Qara Qarayev musiqisinin sədaları Moskvanın müxtəlif konsert
salonlarından, incəsənət ongünlüklərindən, Qızıl meydandakı bayram
nümayişlərindən gəlirdi. İkinci dünya müharibəsi illərində Qara Qarayev
məhrumiyyət və çətinliklərə sinə gərərək vətənpərvərlik və ruhlandırıcı
əsərlər üzərində işləməyə başladı. Tələbə yoldaşı Cövdət Hacıyevlə
birlikdə yazdığı "Vətən" operası Azərbaycan musiqisinin inkişafında yeni
bir mərhələ açdı. Bu operadakı simfonik musiqinin əzəməti,
qəhrəmanların ariyalarındakı gözəllik, ifadəlik gənc bəstəkarın gələcəkdə
böyük uğurlar qazanacağından xəbər verirdi. O bu operaya görə Dövlət
mükafatına layiq görüldü.
Müharibə illərində Qara Qarayev Cövdət Hacıyevlə birlikdə "Ayna"
adlı opera üzərində işləyib, amma hansı səbəbdənsə tamamlanmamış
qalıb. Bir neçə simfonik və kamera əsərləri də o dövrdə yazılmışdır.
Azərbaycanın ilk simfoniyalarından olan "Birinci simfoniya"nın da
müəllifi məhz Qara Qarayevdir. Azərbaycan bəstəkarının ilk böyük
müvəffəqiyyəti "Leyli və Məcnun" simfonik poeması oldu. Bu möhtəşəm
əsər bəstəkarın ünvanına ikinci Dövlət mükafatını gətirdi. 1947-ci ildə bu
simfonik poemanı ilk dəfə idarə edən maestro Niyazi olmuşdur. O öz
xatirələrində yazırdı: "Mən bir neçə dəfə xarici ölkədə bu poemanı idarə
etmişəm. Qara Qarayevin qüdrətli, müdrik istedadı dünyanın müxtəlif
ölkələrindən gəlmiş dinləyicilər qarşısında insanlığın qeyri-adi dərinliyini
açaraq bütün zalı bir hiss ilə yaşamağa çağırırdı". Bu da təbii idi.
Tədqiqatçıların təbirincə desək, "Leyli və Məcnun" poeması yüksək bəşəri
obrazlar və duyğuların məbədidir.
Qara Qarayevin musiqisinə dünya maraq kəsilmişdi. 1949-cu ildə
yazdığı "Yeddi gözəl" simfonik orkestr üçün süita, "Gürcüstan təranələri",
"Mən sizi sevirdim", səs və fortepiano üçün musiqiləri bəstəkarın
yorulmaz yaradıcılıq fəaliyyətindən xəbər verirdi. 1951-ci ildə
Çexoslovakiyada keçirilən "Praqa baharı" festivalında "Yeddi gözəl"
simfonik orkestr üçün süita, eləcə də "Leyli və Məcnun" simfonik poeması
Niyazinin dirijorluğu ilə ifa olundu. 34 yaşlı Azərbaycan bəstəkarının
musiqisi Yer kürəsinin hər güşəsində səsləndirilir və sevilirdi.
1952-ci ildə Qara Qarayev yaradıcılığının yeni zirvəsi yarandı.
Nizami Gəncəvinin "Yeddi gözəl" poemasının motivləri əsasında yazdığı
eyni adlı baletin ilk tamaşası Bakıda, Opera və Balet Teatrının səhnəsində
oldu. Əsər cazibədar melodiyaları ilə diqqət çəkirdi. Baletdəki Şərq
musiqisinin koloriti, rəngarəngliyi müəllifə parlaq nailiyyət və sürəkli
alqışlar gətirdi. Balet o dövrdə demək olar ki, keçmiş SSRİ-nin və
dünyanın bir çox teatr səhnəsində tamaşaya qoyuldu. Qarşıdan isə
"İldırımlı yollarla" baletinin nəfəsi duyulurdu. Bu baletə qədər Qara
Qarayevin həyatında və yaradıcılığında zirvələrə qanadlanan müxtəlif
yeniliklər baş verirdi. Onun yorulmadan bəstələdiyi süitalar, simfonik
orkestr üçün xoreoqrafik lövhələr, kinofilmlər, eləcə də tamaşalar üçün
işlədiyi musiqilər və mahnılar ayrı-ayrılıqda bir sənət zirvəsi idi.
1956-cı ildən 1973-cü ilə qədər Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının
birinci katibi vəzifəsində çalışan Qara Qarayev Azərbaycanın xalq artisti
adına layiq görülmüş, bir sıra kinofestivalların laureatı olmuş,
Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında tələbələrə
bəstəkarlıq sənətinin sirlərini öyrətmişdir. Qara Qarayev həm də fəal
ictimai xadim idi. O, dəfələrlə qurultay nümayəndəsi, Ali Sovetə deputat
seçilmişdir. Zəngin biliyə və pedaqoji fəaliyyətə malik bəstəkar
Azərbaycan EA-nın həqiqi üzvü idi.
1960-cı ildə isə Qara Qarayev öz yaradıcılığının növbəti zirvəsinə
imza atdı. Bu, yeddi ildən sonra keçmiş SSRİ-nin ən yüksək mükafatına
layiq görülmüş "İldırımlı yollarla" baleti idi. Bununla Azərbaycan
mədəniyyət tarixinin yeni, parlaq bir səhifəsi yazıldı. Bu əsərə görə Qara
Qarayev Lenin mükafatı laureatı adına layiq görüldü. Baletin taleyi çox
uğurlu oldu. Demək olar ki, dünyanın çox möhtəşəm və məşhur teatrları
onu öz səhnələrində məmnuniyyətlə tamaşaya qoyurdular. Bu, təkcə Qara
Qarayev musiqisinin uğuru deyildi. "İldırımlı yollarla" baleti dünya
musiqisinin incilərindən sayıldı.
Məşhur rus sənətkarı Aleksandra Paxmutova yazırdı: "EQara
Qarayev istedadlı və ustad bəstəkardır. Ancaq bir sənətkar kimi onun
gücü, hər şeydən əvvəl çox nadir təsadüf olunan dərin fəlsəfi idrakla
qızğın, parlaq, həyatsevər temperamentin əlaqələndirilməsindədirE Onun
əsərləri ilə görüş mənə ona görə maraqlıdır ki, bu sənətkar heç vaxt özü-
özünü təkrar etmir, ona görə ki, bəstəkarın yaradıcılığında həmişə yeni,
parlaq və gözlənilməz hadisələrlə rastlaşırsan".
Tamaşaçı və dinləyici marağının geniş dairəsində olan Qara Qarayev
musiqi sənətində şair, dramaturq, rəssam kimi çıxış edərək gözəlliyi ilə
seçilən qeyri-adi əsərlərə imza atırdı. Bunun da nəticəsində onun musiqi
sənəti yeni pillələrə ucalır, Qara Qarayev yaradıcılığına dünya
musiqisevərlərinin məhəbbət və marağını gətirirdi. Bu səbəbdən də
Azərbaycan bəstəkarının əsərləri milli çərçivədən çıxaraq beynəlmiləl
əhəmiyyət kəsb edirdi.
Moskvadakı Böyük Teatrın yaradıcı qrupu uzun illər xarici ölkələrə
qastrol səfərinə məhz Qara Qarayevin "İldırımlı yollarla" baleti ilə gedirdi.
1964-cü ildə Polşada keçirilən "Varşava payızı" adlı müasir musiqi
festivalında məhz "İldırımlı yollarla" baleti nümayiş etdirilmişdi.
Zəmanəmizin böyük yazıçısı Çingiz Aytmatov yazırdı: "Zaman keçir,
ancaq "İldırımlı yollarla" baleti öz aktuallığını itirmir. İndi də onda
əzəmətli qara qitənin ürək döyüntüsü canlı surətdə hiss olunur, Afrikanın
bir çox dövlətlərindəki hadisələrin əks-sədası eşidilir. Böyük sənətkar
Qara Qarayevin ən qiymətli cəhətlərindən biri də həyatı eşitmək bacırığı,
bizi əhatə edən varlığı həssaslıqla əks etdirməsi, insanları xeyirxah
əməllərə qoşmasıdır".
Unudulmaz bəstəkarın özünün də musiqi ilə bağlı maraqlı fikirləri
var: "İncəsənətin heç bir növü musiqi kimi əzəmətli, ilhamlı, fikir və
hissləri yüksəldən qüvvəyə malik deyil. O, bir tərəfdən insanları birliyə,
qəhrəmanlığa, mübarizəyə çağırır, digər tərəfdən isə hər bir fərdin daxili
aləmindən, ən incə hisslərindən xəbər verir.
Həyatı boyu əsasən simfonik janrda yazan bəstəkarımız, eyni
zamanda, kamera musiqisini də unutmurdu. Yaradıcılığının bütün
dövrlərində o, bu janra müraciət etmişdir. Musiqi dəyərinə görə
mükəmməl və gözəl kamera əsərləri bu gün də musiqiçilər tərəfindən
həvəslə ifa edilməkdədir. 1970-ci illərdə Qara Qarayevin təşəbbüsü ilə
konservatoriyanın opera studiyasında tələbə və məzunlardan ibarət kamera
orkestri yaradılmışdır. Təəssüf ki, bu kollektivin uğurlu fəaliyyətini
görmək böyük bəstəkara qismət olmadı. Amma onun arzuları cücərdi.
Kamera orkestri həmişə Qara Qarayev ideyalarına bağlılığını nümayiş
etdirir və böyük bəstəkarın istədiyi kimi fəaliyyət göstərir.
Dünya musiqiçilərinin tanıdığı, sevdiyi və ehtiram göstərdiyi Qara
Qarayev 1978-ci ildə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görülüb.
Azərbaycanlı bəstəkarın belə bir möhtəşəm ad alması təbii ki, o dövrdə elə
də asan deyildi. Bu məsələdə ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin
mühüm xidməti və cəsarətli təqdimatı olmuşdur. Məhz onun fədakarlığı
nəticəsində Azərbaycanın bir neçə görkəmli yazıçı, şair, bəstəkar və
müğənnisi hər cür qadağa səddini aşaraq Sosialist Əməyi Qəhrəmanı kimi
şərəfli ada layiq görülmüşdür.
Bir fərəh doğuran faktı da təkrar xatırlatmaq istəyirik ki, Qara
Qarayevə ilk xeyir-duanı Üzeyir Hacıbəyov vermişdi. 1937-ci ildə
repressiyaların tüğyan etdiyi bir vaxtda öz müəlliminin yolunu ləyaqətlə
davam etdirərək dünyanın tanıdığı nüfuzlu bəstəkara çevrilmək, həqiqətən,
qəhrəmanlıq idi.
"Böyük müəllimi Üzeyir Hacıbəyov kimi Qara Qarayev də özündə
məşhur bəstəkar, görkəmli ictimai xadim, gözəl pedaqoq, publisist və alim
keyfiyyətlərini birləşdirirdi. Əsrarəngiz şedevrlərin müəllifi olan Qara
Qarayev ömrünün 45 ilini musiqi sənətinə xidmətə həsr etmişdir.
Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin sürətli inkişafı Qara Qarayevin adı ilə
bağlıdır. Qara Qarayevin baletləri dünyanın bir çox teatrının səhnəsini
bəzəyir, simfonik əsərləri insanlara mütərəqqi ideyalar və əsl estetik zövq
verməklə meridianlarda səslənir". Bu ürəkdən gələn sözlərin müəllifi Qara
Qarayevin sevimli və istedadlı tələbələrindən biri olmuş, hazırda
Azərbaycan bəstəkarlar İttifaqı İdarə Heyətinin sədri Firəngiz Əlzadədir.
Öz ustadının yolunu ləyaqətlə davam etdirən Firəngiz xanımı indi
Avropada çox yaxşı tanıyır və qiymətləndirirlər. Firəngiz Əlizadənin iri
musiqi əsərləri əksər ölkələrin teatrlarında müəıllifin öz iştirakı ilə ifa
olunur. Ona müxtəlif mövzularda əsər yazmaq da xahiş edilir. Qara
Qarayev ömrü öz tələbələrinin yaradıcılığında beləcə davamlıdır.
Həqiqətən, heç nə unudulmur, heç kim yaddan çıxmır. Əsl sənətin, əsl
sənətkarın ömrü əbədidir.
Ömrünün bir qərinədən çoxunu müəllimlik fəaliyyətinə bağlayan
Qara Qarayev Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında bəstəkarlıq sinfinə
rəhbərlik edirdi. Onun əməyi nəticəsində bir neçə bəstəkar nəsli
yetişmişdi. Tədqiqatlar göstərir ki, cəmi 64 il yaşamış Qara Qarayev 48
bəstəkarın yetişməsində gərgin əmək sərf etmişdir. Bu gün dünyanın çox
yerində Qara Qarayevin məzunlarına rast gəlmək olur. Bu bəstəkarlar
arasında həm Azərbaycanın, həm də dünyanın fəxr etdiyi insanlar var.
Xalq artistləri Rauf Hacıyev, Vasif Adıgözəlov, Arif Məlikov, Hacı
Xanməmmədov, Xəyyam Mirzəzadə, Polad Bülbüloğlu, Firəngiz Əlizadə,
əməkdar incəsənət xadimi Elza İbrahimova, o cümlədən başqa ölkələrdən
olan V.Şakinski (Rusiya), Allahyarov (Türkmənistan) və onlarla başqaları
Qara Qarayevdən dərs almışlar. 1974-cü ildə Qara Qarayev mətbuata
verdiyi müsahibələrinin birində deyirdi: "25 ildir ki, pedaqoji fəaliyyətlə
məşğulam və bu işi çox sevirəm. Bu, çox çətin, böyük fədakarlıq və
müəyyən mənada özünü qurban verməyi tələb edən sahədir. Çünki hərdən
bir layiqli tələbəyə özün üçün qoruyub saxladığından da verməli olursan.
Sinifdə simic olmaq olmaz. Əliaçıqlıq sonradan tələbənin uğurundan
aldığı zövqlə mütləq özünə qayıdacaq. Gənclərlə işləmək mürəkkəb,
məsuliyyətli və hətta mən deyərdim, risk tələb edən işdir. O, müəyyən
dərəcədə həkimlik sənətilə eyniyyət təşkil edir. Əgər onlar insanların fiziki
sağlamlığına cavabdehdirlərsə, biz gələcək sənətkarın mənəvi
sağlamlığına cavabdehik".
Qara Qarayev böyük həvəslə həm Azərbaycan, həm də Moskvada
istehsal olunan kinofilmlər və teatrlarda hazırlanan tamaşalar üçün
musiqilər yazardı. Əgər onların adlarını çəkməli olsaq, uzun br siyahı
əmələ gələr. Bir fərəhli fakt var ki, o musiqilərdəki Qara Qarayev üslubu
aydın duyulur. Eşidən kimi, müəlifin kim olduğunu bilirsən.
Qara Qarayev təkcə musqi əsərləri yazmırdı. Həm də musiqi ilə
bağlı nəzəriyyələrin də müəllifi idi. Onun fikirləri bu gün də mədəniyyət
işçiləri üçün son dərəcə əhəmiyyətli və qiymətlidir. O, hər bir gənci,
xüsusilə də, yaradıcılıqla məşğbul olan insanı tarixini müəkəmməl
bilməyə çağırırdı. Qara Qarayev yazırdı: "Sənətkarları gəmilərə
bənzətmək olar: bəziləri geniş, sahilsiz, fırtınalı və həmişə yeniliklərlə
dolu olan dənizə çıxır. Başqaları isə qasırğa və təhlükədən uzaq, sakit
limanda lövbər salıb dayanırE"
Bu gün özü aramızda olmasa da, musiqilərini müntəzəm
dinlədiyimiz, əsərlərindəki möhtəşəmliyə dönə-dönə heyrət etdiyimiz dahi
bəstəkar Qara Qarayev həqiqətən fırtınalı və yeniliklərlə dolu olan dənizə
çıxdı. "Azərbaycan təranələri"ni Avropa musiqisinin qanadlarında
dünyaya yaydı. Milli musiqimizə beynəlmiləl məzmun gətirdi. Qəlbi ana
torpağına bağlandı, arzuları isə asimana açıldı. Bakıda göz açmış Qara
Qarayev indi bəşər mədəniyyətinin 90 yaşlı nümayəndələrindən biridir.
Bir tarixə sığmayan zirvələri 64 llik ömründə əbədiləşdirən Qara Qarayev
sahilsiz ümmanlarda üzən musiqi adlı gəminin əbədi kapitanına çevrildi.
Sənət zirvələri isə silsilə dağlar kimi bir-birinə söykənərək əzəmətlə
gələcəyə boylanır.
Azərbaycan.- 2008.- 5 fevral.- S. 7.
Dostları ilə paylaş: |