Microsoft Word Elmi mecmue 16
Yüklə 61,49 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KİTABUL İDRAK Fİ LİSANİL ƏTRAK” Tərlan Paşa oğlu MƏLİKOV
- İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI Azərbaycan dilində
- Türk dilində
- İngilis dilində
- Açar sözlər
- РЕЗЮМЕ Китабул идрак фи лисанил атрак
- Ключевое слово
|
БАКЫ ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТЕТИ ИЛАЩИЙЙАТ ФАКЦЛТЯСИНИН
ELMИ МЯЪМУЯСИ
№ 16
● DEKABR (ARALIK) 2011 “Kitabul idrak fi lisanil ətrak”
253
“KİTABUL İDRAK Fİ LİSANİL ƏTRAK” Tərlan Paşa oğlu MƏLİKOV Bakı Dövlət Universiteti Şərqşünaslıq fakültəsi, müəllim Bakı / Azərbaycan terlan_malikov@mail.ru tel: (051) 850 09 99 ev: (012) 596 85 89
Məşhur Ərəb filoloqu Əbu Həyyan 1312-ci ildə yazdığı əhəmiyyətli əsəri “Kitabu l-Idrak fi Lisani'l-ətrak”da zəngin və orijinal bir dil vəsaiti ortaya çıxarmışdır. Onun əsərinin söz varlığında iştirak edən müxtəlif türk boy və qövm adlarıyla əlaqədar əhəmiyyətli qeydlər onun türk dünyası haqqındakı zəngin məlumatını göstərməkdədir 5,254. Əbu Həyyan Əl-Qərnəti əl-Əndəlusinin “Kitabul idrak fi lisanil ətrak” adlı mühüm əsəri ümumi türkçülüyə aid məlumatın sahib olduğu yüksək elmi intellektual səviyyəyə layiq şəkildə, olduqca geniş olduğunu da sübut etməkdədir. Əbu Həyyanın məlumatı daxilindəki Türk dünyasının yaşadığı məmlük-qıpçaq sahəsindəki varlıqla məhdud qalmadığını göstərən, geniş bir coğrafi sahəyə yayılan müxtəlif Türk boylarına aid qeydlər əsərin daxilində diqqəti cəlb etməkdədir. Bu məlumatda, 14-cü əsrdə Əbu Həyyanın məlumat süzgəcindən keçərək şəkillənən Kitabu'l-İdrak' əsərindəki Türk dünyasının sərhədləri, Türk boy və qövm adları ilə əlaqədar qeydlər əsasında, dövrün siyasi, ictimai və coğrafi dünyasındakı mövqeləri təməlində, dil və tarixi dərinliklər verilərək araşdırılmağa çalışılmışdır 23.62. Əbu Həyyan 1312-ci ildə Misirdə tamamladığı “Kitabu'l-İdrak” əsərin ön sözündə "Bu kitabı yazmaqda məqsədim Türk dilinin böyük bir qismini lüğət, sərf və nəhv baxımından qeyd etməkdir"' deyərək bölgənin daha əvvəl bir çox müəllif tərəfindən fərqli terminlərlə adlandırılan dil vəziyyətini standart şəkliylə, yalnız 'Türkü' (Türk dili) olaraq ortaya çıxarmışdır. Qarışıq dil quruluşu əks etdirən bir bölgədə, inkişaf etməkdə olan dilə standart bir quruluş qazandırmağa istiqamətli bir rəftar olaraq qiymətləndirə biləcəyimiz bu ifadə, Əbu Həyyanın Türklüyə və Türk
Tərlan Paşa oğlu MƏLİKOV
254 dilinə elmi dünyagörüşünü də ortaya qoymaqdadır. Əbu Həyyan əsərində Misirdə danışılan ədəbi Türk dilini vermə səyində olmuş, bölgədəki dialektoloji fərqlilikləri bəzən qrammatika və lüğət qisimində 'Qıpçaq' və 'Türkmən' qeydləri düşərək ortaya qoymuşdur 8,5-6. Dövrünün ən böyük qrammatika alimlərindən biri olan Əbu Həyyanın Türk dili üçün yazdığı bu əsər ümumi Ərəb qrammatika nəzəriyyələrindən fərqli bir xəttdə dayanmaqdadır. Əsər yalnız Misirdəki idarəçi sinifin dilinin başa düşülməsi üçün praktik məqsədlərlə yazılmış bir kitab olmaqdan çox, elmi bir yanaşma ilə nəzəri məqsədlərlə qələmə alınmış bir əsərdir. İtalyan Arabist Giuliano Lancioni Əbu Həyyan kimi məşhur bir dilçinin Türkcəyə bu cür maraq duyub, belə bir əsər ortaya qoymasında, dövrün hakimi Türklərin dilinə olan marağın kafi bir səbəb ola bilməyəcəyini, bunun daha başqa səbəbləri olduğunu ifadə etməkdədir. Ön Asiyada köklü bir mədəniyyət quran və bölgənin İslam dünyasında parlaq bir yer tutmasını təmin edən məmlük türkləri, ərəb cəmiyyəti içində böyük miqyasda təqdir edilmişdir 34,288. Əbu Həyyan əsərinin xüsusilə qrammatika qismində türk dili üçün etdiyi bütün tərifləri incə bir şəkildə ərəb dilinin nəhv və təsrif qaydalarına uyğunlaşdırmış, bu iki dilin olduqca fərqli olan quruluşuna baxmayaraq yeni kateqoriyalar yaratmışdır. Ayrıca əsərin lüğət qismində olan sözlərinin bu sahədə yazılmış digər məmlük lüğətlərindən fərqli olaraq, türklüyə aid zəngin mədəniyyət sözlərini saxlaması da bu fikri dəstəkləyən dəlillərdəndir. Əsərin arxa planında yatan bu ideologiya və Əbu Həyyanın türklüyə baxış və dəyərləndirmə meyarlarını da şəkilləndirmiş, təbii olaraq orijinal bir uğura çatmasını da təmin etmişdir 25,143-159. 14-cü əsrdə Məmlük dövlətinin siyasi coğrafiyasını Misir, Şam (Suriya), Ərəbistanın bir hissəsi ilə Anadolunun cənub bölgəsi əmələ gətirməkdə idi. Dövlətin paytaxtı Qahirə, Bağdaddan sonra dövrün ən mühüm mədəniyyət və elm mərkəzlərindən biri idi. Əbu Həyyanın Misirə Şimali Afrika yolu ilə gəlişi (1281) bu dövrə təsadüf edir. Misir sahəsi etnik baxımdan yerli xalq ərəblər xaricində türklər, çərkəzlər, rumlar, moğollar, yəhudilər və ruslardan ibarət olan qarışıq bir quruluşa sahib idi. Məmlüklərin bu qarışıq ictimai quruluşu içində zirvədə oturanlar türklər idi 24,7. Məmlüklər dövründəki türk əhalisinin çoxunu türkmən qıpçaq boyları təşkil edirdi. Bu etnik quruluş, bölgədə danışılan türkcəyə çox təsir etmişdir, Suriyada çox daha əvvəldən bir mövqeyə sahib türkmən dili bu sahədə müəyyən bir vaxtdan sonra hakim dil vəziyyətinə keçən qıpçaq türkcəsi içində alt lay olaraq qalmışdır. Burada türkməncəyə qarşı qıpçaq türkcəsinin ön plana çıxması, bir anlamda qıpçaqların “Kitabul idrak fi lisanil ətrak”
255 sosial və siyasi nüfuzunun ağırlıq təşkil etməsi nəticəsində olmuşdur. Xüsusilə əsl məskənləri olan Dəşti-Qıpçaq ilə davam etdirilən ticari, ictimai və mədəni əlaqələr və bu sahəyə verilən dəstək də bu inkişafda əhəmiyyətli rol oynamışdır. Bununla birlikdə Qıpçaq və Türkmənlər o dövrdə bir yerdə yaşayır və dil kontaktı təməlində bölgənin standart dil quruluşunu əmələ gətirirdilər 41.
Bu əsərdəki feil vəsaiti təməlini hazırladığımız müqayisəli qrammatik işimizdə biz bölgədəki Qıpçaq türkmən qarşılığını istər leksik istərsə də qrammatik cəhədən araşdırmış, dil nöqteyi nəzərindən əsaslı sübutlara söykənən hər iki boyun o mühitdəki ictimai və mədəni qarşılığını ortaya qoymağa və o bölgənin standart türkcə dil quruluşunu müəyyən etməyə çalışmışıq. Digər Məmlük-qıpçaq lüğətlərində olmayan türk boylarına və uzaq türk coğrafiyalarına aid qeydlər Əbu Həyyanın ümumi türklük ilə bağlı olan çox istiqamətli təmasının ölçülərini əks etdirməkdədir. Həmin bu qeydlər, o vaxtdan türk coğrafiyasının ana xətlərini və terminologiyasını 14-cü əsrdə müəyyən etmək baxımından mühüm bir sübutdur. Kitabul İdrakda olan türk etnonim və toponimləri ilə əlaqədar qeydlər əsərdə iki şəkildə qarşımıza çıxmaqdadır. Birinci növ qeydlər əsərin lüğət bölməsində verilmişdir. Misal üçün “toksoba” sözü “qıpçaqlardan bir qəbilə, boy” mənasını verir. Əsərdə boy adları “qəbilə” sözü ilə qarşılaşdırılmışdır. Ikinci növ qeydlər isə əsərin lüğət və qrammatika qismindəki leksik və qrammatik vahidlərə, aid olduğu ləhcə quruluşunun müəyyən edilməsi üçün edilən qeydlərdir. Misal üçün “qavut” sözünün mənası “qıpçaqlarda qovrulmuş buğda” kimidir. Ümumiyyətlə sözlərə edilən qeydlər bölgənin dialektik quruluşunu göstərən “qıpçaq” və “türkmən” qeydləridir. Lüğətdə qeyd olunan digər bir etnonim, məmlük ərazisinin qıpçaqlardan əvvəl əhali sıxlığını təşkil edən türkmən və türkmən altboy qrupları ilə əlaqədar qeydlərdir. “türk qövmlərindən birisi kimi” qeyd edilən türkmən etnonimi ilə yanaşı, tarix ədəbiyyatında bir müddətdən sonra bir yerdə, eyni mənada qeyd edilməyə başlanan oğuz etnonimi də “Kitabul İdrak”da maddəbaşı olaraq qeyd olunmaqdadır. Ümumiyyətlə oğuzlar türkmən adı ilə mənbələrdə yazılmış və tarixi sahədə bu adla tanınmışdırlar. Əsərdə oğuzların müsəlman olan qruplarına türkmən adının verildiyi fikri qəbul edilmişdir. Əbu Həyyanın Oğuz boyu adı üçün lüğətdə verdiyi “Yafəsdən sonra türklərin babasıdır” tərifi diqqəti cəlb edir. Burada türk soyu ilə bağlı əfsanələrə meyl edilmişdir. Tövratda mövcud rəvayətlərlə türk soyunun Nuh peyğəmbərin oğlu Yafəsdən gəldiyi qeyd edilir 44.
Tərlan Paşa oğlu MƏLİKOV
256 “Kitabul İdrak” əsərində türkmən (oğuz) boyuna aid iki etnonim yazılmışdı. Bunlardan birincisi “qınıq” türkmən qəbiləsindən bir addır. Lüğətdə oğuz-türkmən boy təşkilatında olan ikinci qeyd “türklərdən bir qəbilə” qarşılığı ilə verilən “çəpni”dir. Əbu Həyyanın “Kitabul İdrak” əsərində verdiyi bir türkmən boylarının hər iki qolunun da Ön Asiyada, xüsusilə Suriya bölgəsində yerləşmiş, ayrıca məmlüklər ilə əlaqəsi olan türkmən birlikləri olduğu diqqəti cəlb edir. Lüğətdə sadəcə bu iki türkmən boyunun qeyd olunması, Qınıq və Çəpnilərin Misir-Suriya bölgəsindəki türkmən əhalisi içində sayca sıx bir bölük əmələ gətirməsi ilə ayrıca Anadolu və Ön Asiya tarixindəki əhəmiyyətli rolları ilə əlaqəli olmalıdır. Bunun xaricində “Kitabul İdrak”da sıx-sıx türkməncə qeydlər edilmişdir. Misirdəki ümumi türkcənin dialektik quruluşu içindəki türkməncə ünsürlər əsərin həm lüğətçilik, həm də qrammatika qismində böyük ölçüdə verilmişdir 46.
Əbu Həyyanın məlumatı daxilindəki digər oğuz türkmən ərazisi olan Anadolu ilə əlaqəli qeydlər vardır. Siyasi anlamda Anadolu Səlcuqları xüsusilə Moğol təhlükəsinə qarşı, məmlüklər ilə həmrəylik içində idilər. Anadolu ayrıca bəzi qul ticarət yollarının mühüm kəsişmə nöqtələrindən idi. Krım sahillərindən satın alınan qullar Sinop və Samsun limanlarına gətirilib, oradan da Anadolu da Sivas, Kayseri, Suriyadakı Hələb və digər şəhərlərdə satılırdı. Anadolu o dövrdəki adı Rum kimi qeyd olunmşdur. Misal üçün “qıy” (rum üslubunda tikiş tikmək) ilə “yubunlu bazarı” (rumların yubunlu adlı yerdə çöldə qurulan yarmarka, qırx gün çəkər) sözlərində Anadolunun köhnə adı Rum qeyd edilmişdir. Xususilə “Kitabul İdrak” əsərində yubunlu şəklində keçən bu bazar haqqındakı ilk bilgiləri 13-cü əsrdə Əl-Qəzvini vermişdir. Tarixi mənbələrdə Yubunlu - beynəlxalq bir ticarət sərgisi olan bu təşkilat, Anadoluda hər il baharın əvvəlində qurular və qırx gün davam edərdi. Beynəlxalq xüsusiyyətdəki bu bazara qərbdən və şərqdən gələn bir çox tacir qatılırdı. Türk və rum qulların da olduğu bu bazar qul ticarətinin ən işlək nöqtələrindən biri idi. Anadoluda Sivasda və Yubunlu bazarında satılan qıpçaq əsilli qullar Bağdad xəlifəliyinin, Əyyubilərin və bölgədəki digər dövlətlərin xüsusi əsgərlərini təşkil etmişdirlər. Orta Asiyada Moğollar ilə dəyişən siyasi və idari nizam səbəbiylə, qıpçaq türklərinin böyük qisminin daha yaxşı maddi şərtlər üçün Misir-Suriya ərazilərinə pullu əsgər olaraq gəldikləri və ya gətirildikləri hiss olunur. Qıpçaqlar məmlük ərazisində istər siyasi, istərsə də dil baxımından ən təsirli və nüfuzlu türk boyu olmaqla yanaşı bu dövrdəki dilin adlandırılmasında, “qıpçaq” birbaşa dil termini olaraq istifadə edilməmişdir. Məmlük-qıpçaq lüğətləri içində sadəcə “bulğatul
“Kitabul idrak fi lisanil ətrak”
257 muştaq fi luğatit türk vəl qıpçaq” adlı əsərin adında qıpçaq termini yazılmışdır. Bununla belə məmlük ərazisinin türk şəxsiyyəti içində ən ön planda gələn türk boyu qıpçaqlar idi. Tarixi qıpçaq coğrafiyasının Ön Asiyadakı qolunu təşkil edən məmlük qıpçaqları dövrə siyasi və mədəni baxımdan damğasını vurmuşdur 45. Uyğur Xaqanlığı dövründə Bilgə Xaqan kitabəsində Runik hərfli bir kitabədə təsbit edilən qıpçaq adı 11-ci əsrdən etibarən Kumanlarla birlikdə qıpçaq-kuman olmaqla böyük bir qövmü birlik təşkil edərək, orta dövr türk və dünya siyasətində və mədəniyyətində mühüm rol oynadı. Böyük bir birlik olan qıpçaq-kuman boy təşkilatının etnik mənşəyi olaraq hansı boylardan əmələ gəlməsi məsələsi hələ də mübahisəli bir sahədir. Boy adlarının etimologiyası da problemlidir. Tarixi mənbələr qıpçaq boy birliyinə girən etnonimləri fərqli-fərqli saymaqdadır. Bu nöqteyi nəzərdən “Kitabul İdrak fi lisanil Ətrak” əsərindəki qıpçaq boy adlarına dair qeydlər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Kitabul İdrak əsərindəki qıpçaq boy adlarının əvvəlində “Ki toksoba” (qıpçaqlardan bir qəbilə) gəlməkdədir. “Ki”nin hər iki nüsxəsində (qəbiylətun minəl qıpçaq və qəbiylətun minət tatarəl qıpçaq) sözün imlasında və verilən ərəbcə qarşılığında fərqlilik olduğu diqqəti cəlb edir. “Ki”nin D nüsxəsində “toksoba” şəklində verilən boy adı üçün “qıpçaq tatarlarından bir boydur” kimi şərh edilmişdir. Əsərdə verilən digər sözlərdən biri də “Ki barlı” (qıpçaq qəbilələrindən biri) qeyd edilmişdir. Ancaq “Ki”nin hər iki nüsxəsində də sözün ərəb hərfli imlası barlı şəklindədir 44. “Ki yatba – yatba” qıpçaqlardan bir qəbilə olan ən köhnə tarixi mənbələrdə bu boy adının da imlasıyla əlaqəli fərqli yazılışlar vardır. Yatba - yetba – yeti oba şəklində bir birləşmədən təşkil olmuşdur. Əbu Həyyanın lüğətində Bolqar etnonimi də “izi” (tanrı) sözündəki bu (z) səsinin köhnə türk sözlərində olmadığını və buna yalnız bolqar sözlərində rast gəlindiyi qeyd edilmişdir. “Ki”də sözün içi və sözün sonu (z) səsinin bolqarlarda olduğunun vurğulanması diqqəti cəlb edən və əhəmiyyətlidir. “Ki” sözünün yazıldığı vaxtlarda “bolqar” adı Qızıl Orda Xanlığı içində bir xalq olaraq mövcud idi. Bir türk qövmü olaraq tarix içində qurduqları dövlətlər ilə yer alan bolqarların, xüsusilə idil- ural bolqarlarının dilləri ilə bağlı məlumatları 13-14-cü əsrlərdən qalma Bolqar məzar daşları verməkdədir. Kitabələr Qızıl Orda Xanlığı zamanında və eyni bölgədə yazıldığı üçün Qızıl Orda türkcəsinin də təsirini daşımaqdadır. Əbu Həyyanın verdiyi bu türkcənin səs tarixinə aid məlumat onun türk dilinin digər bölgələrdəki tarixi inkişaflarını bilərək türk dilinə hakim olduğunu, türkcənin səs dəyişimlərini doğru bir
Tərlan Paşa oğlu MƏLİKOV
258 şəkildə ayırd edə bildiyini göstərməkdədir. “Ki”də təsbit edilən bolqar etnonimi bu sahəyə Qızıl Orda vasitəsilə keçmişdir. Çünki bolqar bölgəsi, onunla birlikdə Krım, Anadolu və İstanbula və oradan da Suriya və Misirə gedən yolların tranzit mərkəzi vəziyyətində idi. Bolqar ərazisi isə Qızıl Ordanın ən mühüm kənd təsərüfatı bölgəsi olması baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Habelə əsərdə qeyd olunur ki, “Ki” mənşə etibarilə Xarəzm sözü olub “yaxşı” deməkdir. Məmlük türk mühitinin Xarəzm ilə münasibətləri olduqca qədim zamanlara söykənmişdir. Məmlük sahəsindəki türkcəyə Xarəzm ərazisinin böyük təsiri olmuşdur. “Ki”də türkmən və qıpçaq xaricində müəyyən sözlər üçün qeyd olaraq yazılmış Uyğur, Türküstan, Bolqar, Xarəzm kimi yer və boy adlarından, “Ki”nin müəllifi Əbu Həyyanın türk dünyasında danışılan ləhcələr, mədəniyyətlər haqqında dərin bir biliyə sahib olduğu anlaşılır 8,3-5. Xüsusilə yer, qövm və boy adlarının tarixi qaynaqlarda araşdırılmasının bir çox mədəniyyət məsələsinin, tarixi hadisələrin və yerləşmə tarixinin işıqlandırılmasında böyük fayda təmin edəcəyi şübhəsizdir. Eyni şəkildə tarixi və ədəbi mətnlərdə yazılan bu qeydlərin bir dil elementi olaraq filoloji işlərdə mühüm bir vəsait olacağı bilinməlidir.
Azərbaycan dilində 1.
Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, Dördüncü cild, C.B. Quliyevin redaktəsi ilə, Bakı, 1980, 608 s. 2.
Türk dilində 3.
Caferoğlu Ahmet, Abu Hayyan, Kitabul İdrak fi lisanil etrak, İstanbul, 1931, 123 s.
Rus dilində 4.
Баранов Х.К. Большой Арабско-русский словарь, том 1, 10-е издание, Москва 2002, 926 с. 5.
1977, 148 с.
“Kitabul idrak fi lisanil ətrak”
259 İngilis dilində 6.
Filstinsky İ.M, Arabic literature. Moscow 1966, 233 p.
7.
.رشنلاو ةمج ١٣٥٩
. ٣٥٦
ص
8.
فيض ىقوش روتكدلا قيقحت .ةاحنلا ىلع درلا .ىبطرقلا ءاضم نبا . ١٩٦٨
. ٣٠٤
ص
9.
.ةرھاقلا .ةّيوحنلا سرادملا .فيض ىقوش ١٩٦٨ . ٣٧٥ ص
İnternet saytları 10.
www.alandalis.com 11.
12.
www.q-andalus.com 13.
www.al-andalos.com XÜLASƏ
Məşhur Ərəb filoloqu Əbu Həyyan 1312-ci ildə yazdığı əhəmiyyətli əsəri “Kitabu l-Idrak fi Lisani'l-ətrak”da zəngin və orijinal bir dil vəsaiti ortaya çıxarmışdır. Onun əsərinin söz varlığında iştirak edən müxtəlif türk boy və qövm adlarıyla əlaqədar əhəmiyyətli qeydlər onun türk dünyası haqqındakı zəngin məlumatını göstərməkdədir. Açar sözlər: Əbu Həyyan, Kitabul İdrak fi Lisanil Ətrak, Qıpçaq, Türkmən.
Kitābu'l-ldrāk fi Lisāni'l-Etrāk The famous Arab filolog Ebū Hayyān, brought up a rich and original Turkish Language material in his important work Kitābu 'l-ldrāk li Lisāni'l-Etrāk which was written in 1312. İmportant informations concern with the names of Turkish tribes and groups in the vocabulary of his work, shows his deep knowledge about Turkish world.
Keywords: Ebū Hayyān, Kitābu'l-ldrāk fi Lisāni'l-Etrāk, Qipchaq, Tıırkmen. Tərlan Paşa oğlu MƏLİKOV
260 РЕЗЮМЕ Китабул идрак фи лисанил атрак Известный арабский филолог Абу Хаййан написал в 1312 году «Китабул идрак фи лисанил атрак» - весьма оригинальное и богатое материалами языковое пособие. Существенные примечания, связанные с привлечением в работу различных названий тюриских иммен и народностей свидетельствуют общирных значениях автора в области тюркского мира. Ключевое слово: Абу Хаййан, Китабул идрак фи лисанил атрак, Кыпчак, Тюркмен. Çapa tövsiyə etdi: Akad. V.M.Məmmədəliyev Yüklə 61,49 Kb. Dostları ilə paylaş:
|