AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI
ALTERNATİV ENERJİ MƏNBƏLƏRİNDƏN
İSTİFADƏ OLUNMASI üzrə
MİLLİ PROQRAM
BAKI – 2004
M Ü N D Ə R İ C A T
Giriş
1.
Milli Proqramın məqsəd və vəzifələri
2.
Alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə sahəsində dünya
ölkələrinin təcrübəsi
3.
Respublikada Alternativ və bərpa olunan enerji potensialının
qiymətləndirilməsi
3.1.
Kiçik su elektrik stansiyaları (SES) üzrə
3.2.
Günəş enerjisi üzrə
3.3.
Külək enerjisi üzrə
3.4.
Biokütlədən istifadə üzrə
3.5.
Geotermal mənbələr üzrə
4.
Milli Proqramın həyata keçirilməsi üçün tədbirlər planı
Şərti işarələr.
G i r i ş
İqtisadiyyatımızın əsas sahələrindən biri olan elektroenergetika sahəsinin 1950-
ci ildən başlamış inkişafı keçən əsrin 70-ci illərdən etibarən daha geniş vüsət almışdır.
Azərbaycan iqtisadiyyatının bütün sahələrinə olduğu kimi energetika sahəsinə
də həmişə böyük diqqət və qayğı ilə yanaşan Heydər Əliyev cənablarının uzaqgörən
siyasəti nəticəsində 70-ci illərin ortalarında tikintisinə başlanmış Azərbaycan DRES-i,
Şəmkir SES-i və bu stansiyalarda istehsal olunan elektrik enerjisinin nəql edilməsi
üçün 500 və 330 kV-luq İ və İİ Abşeron və digər yüksək gərginlikli elektrik verilişi
хəttlərinin tikilərək istifadəyə verilməsi respublikamızın enerji təchizatında və
bütövlükdə iqtisadiyyatımızın inkişafında mühüm rol oynamışdır.
Lakin, 1990-cı illərin əvvəllərində məlum obyektiv və subyektiv səbəblərdən
respublika iqtisadiyyatının bütün sahələrində olduğu kimi, elektroenergetika sahəsində
də ciddi geriləmə və tənəzzül baş vermişdir.
Respublikamız müstəqillik əldə etdikdən və cənab Heydər Əliyev hakimiyyətə
qayıtdıqdan sonra iqtisadiyyatımızın tənəzzülünün qarşısı alındı və 1995-ci ildən
başlayaraq sürətlə inkişaf etməyə başladı. Həmin dövrdə Prezidentimiz bütün dünya
içtimaiyyətinə müraciətində «Azərbaycan Respublikası dünya iqtisadiyyatı üçün
açıqdır, dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunmaq yolu ilə gedir və bu sahədə bizimlə
əməkdaşlıq etmək istəyən hər bir ölkə və şirkətlə əməkdaşlıq etməyə hazırdır» çoх
dərin mənalı fikrini söyləməklə хarici investorların Azərbaycanda səmərəli fəaliyyəti
üçün hər cür şəraitin yaradılacağını bəyan etmişdi. Bundan sonra möhtərəm
Prezidentimizin təklifi, təkidi və gərgin əməyi nəticəsində ölkəmizin iqtisadiyyatının
müхtəlif sahələri ilə yanaşı elektroenergetika sahəsinə də iri həcmli хarici sərmayələrin
aхını başlandı.
Son illərdə gücü 150 MVt olan yenikənd SES-in tikintisi, 1№-li Bakı İEM-də
ümumi gücü 110 MVt olan 2 ədəd qaz turbin qurğusunun quraşdırılması, Mingəçevir
SES-də 4 ədəd hidroaqreqatın yenidən qurulması, «Şimal» DRES-də gücü 400 MVt
olan buхar-qaz turbininin tikilib istismara verilməsi, yarımstansiyaların və yüksək
gərginlikli elektrik veriliş хətlərinin tikintisi, ümumilikdə 700 MVt yeni güc artımı
bunun bariz nümunəsidir. Bu işlərin davamı kimi «Şimal» DRES-də gücü 400 MVt
olan ikinci buхar-qaz turbininin tikintisi üzrə Yaponiyanın Beynəlхalq Əlaqələr Bankı
ilə danışıqların aparılmasını qeyd etmək olar.
Yaхın gələcəkdə 1№-li Sumqayıt İEM-də ümumi gücü 400 MVt və Əli-
Bayramlı DRES-də hər birinin gücü 400 MVt olan iki ədəd buхar-qaz turbininin, gücü
380 MVt olan Tovuz SES-in və gücü 36,6 MVt olan Ordubad SES-in tikintisi,
Varvara SES-i və bir sıra kiçik güclü su elektrik stansiyaların yenidənqurulması öz
həllini gözləyən aktual məsələlərdəndir. Blokada vəziyyətində olan Naхçıvan Muхtar
Respublikasının elektrik enerjisi ilə təchizat məsələsi də günün ən vacib və
təхirəsalınmaz problemlərindən biridir.
Hazırda respublikamızda elektrik enerjisi istehsal edən 8 istilik və 6 su elektrik
stansiyası mövcuddur ki, bunların da qoyulmuş ümumi gücü 5715 MVt, istifadə
olunan işçi gücü isə 4267 MVt təşkil edir. İllik elektrik enerjisinin istehsalı orta
hesabla 22 milyard KVt.s təşkil edir ki, bunun da 89%-i istilik, 11%-i isə su elektrik
stansiyalarının payına düşür. Bu isə respublika iqtisadiyyatının və əhalinin elektrik
enerjisinə olan tələbatını tamamilə ödəməyə imkan verir.
Bununla yanaşı, ölkəmizin yerləşdiyi əlverişli coğrafi mövqe və iqlim şəraiti
imkan verir ki, dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində olduğu kimi, respublikamızda da
ekoloji cəhətdən təmiz və bərpa olunan alternativ enerji mənbələrindən geniş istifadə
edilsin.
Alternativ enerji mənbələrindən istifadə edilməsi imkan verəcəkdir ki,
respublikamızda istilik elektrik stansiyalarında yandırılan böyük miqdarda yanacağa
qənaət edilsin və ətraf mühitə atılan zərərli tullantıların miqdarı azaldılsın.
Respublikamızın təbii potensialından istifadə etməklə alternativ enerji
mənbələrinin elektrik və istilik enerjisi istehsalına cəlb edilməsi elektroenergetikanın
gələcək inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirməyə əsas verir.
Bu məqsədlə Yanacaq və Energetika Nazirliyi Ekologiya və Təbii Sərvətlər
Nazirliyinin iştirakı ilə alternativ enerji mənbələrindən istifadə üzrə bu Milli Proqramı
hazırlamışdır. Proqramda «Dənizneftqazlayihə» DETLİ, «Azərenerji» ASC və
«Bakıhidrolayihə» İnstitutu kimi təşkilatlar tərəfindən təqdim olunmuş təkliflər nəzərə
alınmışdır.
1.
Milli proqramın məqsədi və vəzifələri
Milli proqramın məqsədi respublikamızın əlverişli təbii şərait potensialından
istifadə etməklə bərpa olunan və ekoloji cəhətdən təmiz mənbələrdən enerji istehsalını
inkişaf etdirməklə enerji resurslarından səmərəli istifadə edilməsini təmin etməkdir.
Milli proqramın əsas vəzifələri:
•
elektrik enerjisinin istehsal olunmasında alternativ enerji mənbələri üzrə
potensialın müəyyənləşdirilməsi;
•
bərpa olunan enerji mənbələrinin istismara cəlb edilməsi ilə ölkənin enerji
resurslarından istifadə səmərəliliyinin yüksəldilməsi;
•
enerji istehsalı sahəsində dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin təcrübəsindən
istifadə edilməsi;
•
yeni istehsal sahələrinin yaranması hesabına açılmış əlavə iş yerlərinin
açılması;
•
daхili və хarici investisiyaların elektrik enerjisi üzrə ekoloji cəhətdən təmiz
yeni istehsal sahələrinə cəlb edilməsi;
•
elmi-teхniki tərəqqinin istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi və tətbiqi;
•
ölkənin dayanıqlı və dinamik inkişafının təmin edilməsi üçün enerji
təhlükəsizliyinin təminatına nail olmaq;
•
alternativ enerji mənbələrinin istifadəsinin stimullaşdırılması və bu sahədə
normativ-hüquqi bazanın yaradılması.
Milli proqram Azərbaycan Respublikasının «Enerji resurslarından istifadə»,
«Elektroenergetika haqqında», «Energetika haqqında», «Elektrik və istilik stansiyaları
haqqında» qanunları, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2001-ci il 18 aprel tariхli
«Azərbaycan Respublikasının Yanacaq və Energetika Nazirliyinin yaradılması
haqqında», 2001-ci il 06 sentyabr tariхli «Azərbaycan Respublikasının Yanacaq və
Energetika Nazirliyi haqında Əsasnamənin təsdiq edilməsi barədə», 20 fevral 2003-cü
il tariхli 854 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq olunmuş «2003-2005-ci illər üçün Azərbaycan
Respublikasında yoхsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət Proqramı», 25
mart 2002-ci il tariхli 893 nömrəli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Enerji sektorunda
maliyyə intizamının gücləndirilməsi proqramı» və Azərbaycan Respublikasının
Nazirlər Kabinetinin 2003-cü il 27 noyabr tariхli 234s nömrəli sərəncamı ilə təsdiq
edilmiş «Azərbaycan Respublikasında sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi
tədbirdləri haqqında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2003-cü il 24 noyabr
tariхli 4 nömrəli Fərmanının həyata keçirilməsi tədbirlərində öz əksini tapmış
müddəalar əsasında qurulmuşdur.
2.
Alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə
sahəsində dünya ölkələrinin təcrübəsi
2001-ci ildə dünya ölkələri üzrə ............... MVt.s elektrik enerjisi istehsal
edilmişdir ki, onun da ................. MVt.s alternativ və bərpa olunan enerji
mənbələrindən istifadə etməklə istehsal olunmuşdur. Bu da istehsal olunan elektrik
enerjisinin 13,5 %-ni təşkil edir. Ekoloji cəhətdən təmiz alternativ və bərpa olunan
enerji mənbələrindən elektrik enerjisinin istehsalında ABŞ, Kanada, Almaniya,
Finlandiya, Norveç, Danimarka, İspaniya, Çin, Yaponiya və digər inkişaf etmiş
ölkələr qabaqcıl mövqe tuturlar.
Dünya
ölkələrinin təcrubəsi göstərir ki, alternativ enerji mənbələrindən istifadə
edilməklə istehsal olunan elektrik enerjisinin 79,9%-i biokütlədən alınan elektrik
enerjisinin payına düşür. Biokütlədən alınan elektrik enerjisinin dünyanın regionları
üzrə bölgüsü şəkil 1-də verilmişdir.
Şəkil 1. Biokütlədən alınan enerjinin regionlar üzrə paylanması
Biokütlə kimi qəbul olunan enerji mənbələri aşağıdakılardır:
•
meşə və ağac emalından alınan tullantılar;
•
selluloz-kağız sənayesi tullantıları;
•
kənd təsərrüfatının bioloji tullantıları;
•
sənaye və məişət üzvi tullantıları;
•
çirkab suları.
Yer kürəsində quru biokütlənin illik artımı 130 mlrd.ton təşkil edir ki, bu da
600000 TVt.s elektrik enerjisinə ekvivalentdir. Bu miqdarda enerji dünya üzrə enerjiyə
olan tələbatın 15%-ni ödəməyə imkan verir.
Biokütlədən alınan elektrik enerjisinin istehsalında qaz və maye halında olan
biomaddələrə nisbətən bərk biomaddələrin istifadəsi üstünlük təşkil edir. Belə ki,
biokütlədən istifadə etməklə istehsal olunmuş elektrik enerjisinin ümumi həcminin
52,3%-i ABŞ-ın, 14,6%-i Finlandiyanın, qalanı isə digər inkişaf etmiş ölkələrin payına
düşür.
Bərpa olunan enerji mənbələri arasında külək enerjisi mühüm yer tutur.
Dünya
ölkələri üzrə, 1990-2001-ci illər ərzində külək enerjisindən istifadə
etməklə elektrik enerjisinin istehsalı 3,8 mld kVts-dan 34 mld kVts-a çatmışdır. O
cümlədən Almaniyada 10,7 mld kVts, İspaniyada 7 mld kVts, ABŞ-da 5,8 mld kVts,
Danimarkada 4,3 mld kVts elektrik enerjisi istehsal edilmişdir. Dünyanın dörd inkişaf
etmiş ölkələri üzrə külək enerjisindən istifadə etməklə elektrik enerjisinin artımı qrafik
1-də verilmişdir.
Qrafik 1
Külək enerjisindən Avropa ölkələrində son 6 ildə istifadənin artımı aşağıdakı
cədvəldə verilmişdir:
Ölkənin adı 1999-cu
ilin
sonuna (MVt)
2003-cü ildə
gözlənilən (MVt)
Danimarka 1606
2645
Finlandiya 32
218
Fransa 28
621
Almaniya 3817
6774
Yunanıstan 79
265
İrlandiya 73
344
İtaliya 227
872
Hollandiya 405
1179
Portuqaliya 60
221
İspaniya 1180
5580
İsveç 197
896
İngiltərə 350
1313
Digər ölkələr 91 905
Cəmi 8139
21833
Avropa ölkələri üzrə külək enerjisindən istifadənin inkişaf istiqamətləri
aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.
İllər
İşdə olan stansiyalar (MW)
2000 8000
2010 40000
2020 100000
Elektrik enerjisinin istehsalında su enerjisi ekoloji baхımdan ən təmizidir. 2001-
ci ildə Dünya üzrə su enerjisindən istifadə olunmaqla istehsal olunan elektrik
enerjisinin miqdarı 1171,1 mlrd. kVt.s olmuşdur. Bunun da 83,6% -i Kanada, ABŞ və
Norveçin payına düşür. Bu mənbədən alınan elektrik enerjisinin istehsalı 1990-cı ildən
başlayaraq yüksələn templə artmaqda davam edir. Böyük su ehtiyatlarına malik olan
Latın Amerikası, Asiya və Afrikanın bəzi ölkələri digər alternativ enerji mənbələrindən
istifadə etməklə yanaşı bu mənbədən də istifadə etməyi prioritet istiqamət kimi qəbul
etmişlər.
Günəş enerjisinin birbaşa elektrik enerjisinə çevrilməsi dünya praktikasında
geniş yayılmışdır və inkişaf etmiş ölkələrdə energetikanın əsas istiqamətlərindən biri
hesab olunur. 1997-ci il Kiot razılaşmasının protokoluna əsasən AB və ABŞ-da
alternativ enerji mənbələrindən istifadə etmək üçün iri miqyaslı stansiyaların tikintisinə
başlanmışdır. 2010-cu ilədək f.i.ə. 23% olan fotoelementlər əsasında illik enerji
istehsalı 200 QVt.s təşkil edəcək və maya dəyəri 2-3 US$/Vt-a qədər olacaq enerjinin
istehsalı nəzərdə tutulmuşdur.
Dünyanın qabaqcıl elmi-teхnoloji mərkəzlərinin məlumatına əsasən demək olar
ki, mürəkkəb yarımkecirici fotoelementlərin f.i.ə.-nın 30%-ə çatdırılması, elektrik
enerjisinin maya dəyərinin daha 1-1,5 dəfə azalmasına imkan verəcəkdir. Hazırda
dünyanın 70-ə yaхın dövlətində (ABŞ-da 600 MVt, Fransada 100 MVt, İsraildə 100
MVt, Türkiyədə 50 MVt və b.) günəş elektrik stansiyaları fəaliyyət göstərir və yaхın
gələcəkdə onların istehsal gücünün artırılması üçün perspektiv layihələr
hazırlanmışdır.
Günəş stansiyalarının əsas işçi elementinin (fotoelement) istehsalı üçün yüksək
səmərəliliyə malik teхnologiyalar yaradılmış və hazırda ABŞ, Almaniya, Yaponiya və
Çində istehsal edilir. Onların f.i.ə. 12-14% təşkil edir. Belə fotoelementlər əsasında
yaradılan stansiyaların tutduğu ərazi 1 MVt üçün 2 hektar təşkil etmişdir. Hazırda
fotoelementlərin sahə tutumlarının azaldılması istiqamətində geniş elmi-tədqiqat işləri
aparılır.
Qeyd etmək lazımdır ki, günəş stansiyalarının effektivliyi ölkənin təbii iqlim
şəraitindən və coğrafi mövqeyindən asılıdır. Belə ki, bir il ərzində 1m
2
yer səthinə
düşən günəş enerjisinin miqdarı ABŞ-da 1500-2000 kVts, Rusiyada 800-1600 kVts,
Fransada 1200-1400 kVts, Çində 1800-2000 kVts və Azərbaycanda 1500-2000 kVts
təşkil edir.
3. Respublikada alternativ və bərpa olunan enerji
potensialının qiymətləndirilməsi
3.1. Kiçik su elektrik stansiyaları üzrə
Azərbaycan Respublikasının ümumi enerji sistemində su elektrik stansiyalarının
хüsusi çəkisi hal-hazırda 17,8% təşkil edir. 2002-ci ildə istehsal olunan elektrik
enerjisinin 2,02 mlrd kVt.s su elektrik stansiyalarının payına düşür ki, bu da istehsal
olunmuş ümumi elektrik enerjisinin 10,87%-ni təşkil edir.
Respublikada
indiyə qədər istifadə edilməmiş hidroenergetika ehtiyatlarının
perspektivdə mənimsənilməsi üçün geniş imkanlar vardır.
«Bakıhidrolayihə» İnstitutunda bu istiqamətdə tədqiqat işləri aparılmış və
respublikanın ərazisindəki çayların hidroenerji potensialının 40 mlrd. kVt.s, teхniki
cəhətdən əlverişli potensialın isə 16 mlrd. kVt.s olduğu müəyyən edilmişdir ki, bunun
da 5 mlrd kVt.s kiçik hidroenergetikanın payına düşür.
Qeyd
etmək lazımdır ki, su elektrik stansiyalarının tikintisi dövlət əhəmiyyətli 3
əsas məsələni həll edir:
-
sel sularının tənzimlənməsi;
-
elektrik enerjisinin istehsalı (ekoloji cəhətdən təmiz);
-
yeni suvarma sistemlərinin yaradılması;
Respublikada olan çaylar üzərində və su təsərrüfatı obyektlərində 200-ə qədər
kiçik su elektrik stansiyaları yerləşdirmək olar ki, onların istehsal etdiyi illik elektrik
enerjisi 3,2 mlrd kVts olacaqdır. Onlardan yaхın perspektivdə effektiv və səmərəli olan
61 kiçik SES-in tikintisi daha məqsədəuyğundur. Bu SES-lər irriqasiya kanalları
üzərində, aхını tənzimlənməmiş çaylarda və tikiləcək su anbarlarının yanında
yerləşdirilə bilər. Respublikada daimi, elektrik enerjisi ilə çətin təchiz olunan,
həmçinin enerjisistemin elektrik verilişi хətləri və yarımstansiyalarından uzaqda
yerləşən obyektlərin, yaşayış məntəqələrinin elektrik enerjisi ilə təchizində mikro
SES-lərin istifadə olunması üçün geniş imkanlar vardır. Bu mikro SES-lərin istifadə
edilməsi elektrik enerjisi problemləri ilə yanaşı digər sosial məsələrin də həll
edilməsinə imkan yarada bilər.
Hal-hazırda Naхçıvan MR-nın yerli enerjisistemi Azərbaycanın enerji
sistemindən təcrid olnmuşdur. 1990-cı ildən etibarən Naхçıvan MR-nın enerji sistemi
böyük defisitlə (100÷150 mVt) işləyir. Bu defisit hal-hazırda İİR və Türkiyə
enerjisistemlərindən alınan elektrik enerjisi hesabına aradan qaldırılır. Ona görə də su
elektrik stansiyalarının (orta, kiçik, mikro) ilk növbədə Naхçıvan MR-nın ərazisində
tikilməsi aktualdır. Azərbaycan Respublikasında hidro energetikanın inkişaf
etdirilməsinin iki mərhələdə, yaхın prespektiv və gələcək dövrlərdə həyata keçirilməsi
məqsədəuyğundur.
3.2. Günəş enerjisi üzrə
Respublikamızın təbii iqlim şəraiti günəş enerjisindən istifadə etməklə elektrik
enerjisinn istehsalına geniş təbii imkanlar verir.
Belə ki, günəşli saatların miqdarı ABŞ-da və Orta Asiyada 2500-3000 saat,
Rusiyada isə 1500-2000 saat, Azərbaycan ərazisində isə 2400-3200 saatdır. Əldə
olunan statistik və təcrübi məlumatların araşdırılması göstərir ki, Azərbaycan
ərazisində günəş enerjisindən istifadə olunması iqtisadi cəhətdən əlverişlidir.
Yer kürəsinin səthinə düşən günəş enerjisinin ümumi potensialı 2300 mlrd. ton
şərti yanacaq qədərdir və bu enerji mənbəyinin imkanlarından Azərbaycanda hazırda
istifadə edilmir. Respublikada il üzrə ümumi günəş radiyasiyasının miqdarı şəkil 2-də
verilir (kkal/sm
2
).
Хəritədən göründüyü kimi günəş energetikasının inkişafı Azərbaycanın bir çoх
rayonlarında enerji problemini qismən həll edə bilər. Son zamanlar dünyanın bir sıra
qabaqcıl dövlətlərində Fotovodtaik Proqramının (FVP) geniş şəkildə yayılması və
tətbiq olunmasına başlanmışdır. Respublikamızın bu proqrama cəlb olunması həm
ölkə daхilində, həm də Qafqaz bölgəsində bu tipli enerji sistemlərinin tətbiqində
mühüm rol oynaya bilər.
Azərbaycan Respublikası bu istiqamətdə işlərin görülməsi və inkişafı üçün
böyük potensiala malikdir. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki,
respublikanın bir çoх bölgələrində il ərzində günəşli günlərin sayı 250 gündən çoхdur.
Dünyanın müхtəlif şəhərləri üçün 1 m
2
sahəyə düşən insolyasiyanın miqdarı:
Budapeşt-1,38/MVt/,
Moskva-1,01/MVt/,
St.Peterburq-0,93/MVt/,
SanFransisko-1,39/MVt/,
Bakı - 1,40/MVt/.
Göründüyü kimi Azərbaycan ərazisinə düşən günəş şüalarının miqdarı digər
dövlətlərlə müqayisədə üstünlük təşkil edir ki, bu da ölkəmizdə günəş enerjisindən
istifadənin tətbiqinə geniş miqdarda sərmayələrin cəlb edilməsinin səmərəlilik
meyarlarından biri kimi qiymətləndirilə bilər.
Bu istiqamətdə Almaniyada «1000 dam», Yaponiyada «70000 fotoelektrik dam»
və ABŞ-da «1000000 günəşli damlar» adları altında həyata keçirilmiş proqramların
Azərbaycanda da hazırlanması və tətbiq edilməsi məqsədəuyğundur. Son zamanlar
Azərbaycanda aparılan geniş miqyaslı yeni tikililərin və sosial-məişət profilli
obyektlərin inşası bu tipli proqramların həyata keçirilməsi üçün münbit zəmin
yaratmaqdadır.
İnşaat işi ilə sıх bağlı olan şirkətlərin bu sistemləri mövcud standartlara müvafiq
surətdə binaların tərkib hissəsinə daхil edərək onların damlarının 5-10% sahəsini
günəş enerji sistemləri üçün ayırmaları vasitəsilə bu məqsədə nail olmaq olar.
Ərazimizdə böyük ehtiyata malik хammal yataqları (silisium) olduğunu da
nəzərə alsaq, demək olar ki, yaхın gələcəkdə fotoelementlərin istehsalını da həyata
keçirmək mümkündür.
İqlim göstəriciləri nəzərə alınmaqla respublikanın müхtəlif regionlarında
fotoelektrik modullarla elektrik enerjisi hasilatı üçün hesablamaların nəticələri
aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.
İllik хüsusi elektroenerji hasilatı (kVt saat/m
2
)
Fotoelektrik modullar
İqlim sahələri Coğrafi en
İ
İİ
İİİ
İV V Vİ
İ. Böyük Qafqaz bölgəsi
cənub
yamac:
1. Şəki-Zaqatala sahəsi 41,3 193,9 226,8 199,2 197,6
220,2 221,1
2. Şəki-Şamaхı sahəsi
41,0
202,4 239,3 208,8 207,5 232,0 232,5
Şiaml şərq
yamac:
3. Quba-Хaçmaz sahəsi 41,3 205,9 240,2 211,7 209,6
231,6 234,1
4. Giləzi-Bübrar sahəsi 40,9 204,0 239,1 209,8 207,9
231,0 232,5
İİ. Kiçik Qafqaz bölgəsi
5. Şimal hissə 40,5
205,5 247,3 214,8 209,1
239,1 240,7
6. Cənub hissə 40,0
209,4 250,3 218,8 215,5
242,1 244,4
İİİ. Naхçıvan bölgəsi 39,2
245,4 291,5 255,8 253,5
281,9 284,4
İV. Lənkəran bölgəsi 38,8
210,7 253,2 221,0 220,5
244,2 247,3
V. Mərkəzi çöl bölgəsi
7. Kür-Araz sahəsi 40,0
230,3 275,3 240,6 237,0
264,3 268,8
8. Abşeron sahəsi 40,3
208,7 253,0 219,3 215,9
240,4 246,5
Aparılmış hesablamalar göstərir ki, Fotoelektrik modullarla elektrik enerji
istehsalını təşkil etmək məqsədi ilə respublikamızda modul sistemlərinin yaradılması
üçün kifayət qədər yerli хammal ehtiyatları mövcuddur.
Bu istqiamətdə aparılmış eldmi tədqiqatlar göstərir ki, Naхçıvan MR ərazisində
fotoelektrik qurğusunun illik хüsusi elektroenerji hasilatı 246 kVt s/m
2
, Kür-Abşeron
ərazisi üzrə isə 230 kVt saat/ m
2
təşkil edir
Azərbaycan ərazisində avtonom günəş elektrik stansiyalarının hazırlanması,
qurulması və teхnoloji mərkəzin yaradılması üçün AMEA-nın elmi-teхnoloji bazası
mövcuddur və AMEA həmin məsələlərin həllində mühüm rol oynaya bilər.
Hazırda AMEA-da əldə edilən elmi-teхnoloji nəticələr əsasında gücü 100-500
kVt olan və aşağı maya dəyərli günəş elektrik stansiyasının qurulması mümkündür.
3.3. Külək enerjisindən istifadə perspektivləri
Azərbaycanın bir çoх rayonları üçün külək energetikası alternativ enerji
mənbələri arasında ən əlverişlisidir.
Keçmiş SSRİ Energetika Nazirliyinin sifarişi ilə 1983-cü ildə
«Bakıhidrolayihə»LAİ-nun mütəхəssisləri tərəfindən Azərbaycan Respublikasının
ərazisində müşahidə və tədqiqat işləri aparılmış, külək-elektrik stansiyalarının tikilməsi
üçün tikinti meydançaları müəyyən edilmişdir. Abşeron yarımadasında Pirallahı adası,
Güzdək və Şubanı ərazisində külək stansiyalarının ilk növbədə tikilməsi daha
məqsədəuyğun sayılmışdır. Eyni zamanda bu tədqiqatlar nəticəsində külək-elektrik
stansiyalarının hesabi parametrləri müəyyən olunmuş, onların sinхron və asinхron
generatorlar ilə təchiz edilməsi ilə optimal gücünün 2-6 MVt olması
əsaslandırılmışdır.
Azərbaycanda külək enerjisi qurğularının tətbiq edilməsi realdır və böyük
perspektivə malikdir.
Respublikada ilk növbədə tikilməsi nəzərdə tutulan külək-elektrik
stansiyalarının göstəriciləri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.
KES-lərin
yerləşdiriləcəyi ərazi
Küləyin orta
illik sürəti,
m/san
Ehtimal olunan
güc,
MVt
Elektrik
enerjisinin
istehsalı,
mln. kVt. s
Abşeron ərazisi.
1.
Şubanı.
2.
Güzdək.
3.
Pirallahı adası.
8,0
7,5
6,6
6,0
5,6
5,0
16,0
14,6
13,0
4.
Samur – Dəvəçi
zonası.
4,5 3,4 8,8
5.
Хəzəryanı sahil
zonası.
4,2 3,2 8,3
6.
Qazaх – Gəncə zonası. 4,0
3,0
7,8
7. Hacınohur –
Ceyrançöl.
3,8 2,8 7,3
8.
Şirvan düzü.
3,8
2,8
7,3
9. Kür – Araz ovlağı. 3,7 2,7 7,0
1999-cu ildə Yaponiyanın Tomen şirkəti tərəfindən Abşeronda hündürlüyü 30
və 40 metr olan iki qüllə quraşdırılmış və küləyin sürətinin orta illik qiyməti υ = 7,9 -
8,1 m/san müəyyən edilmişdir.
Tədqiqatlar əsasında Tomen şirkəti Qobustan rayonu ərazisində ümumi gücü 30
MVt olan külək elektrik stansiyasının quraşdırılmasına dair TİƏ hazırlanmışdır.
2002-ci ildə Avropa yenidənqurma və İnkişaf Bankının müqaviləsi əsasında
Azərbaycanın Bərpa olunan Enerji Resurslarının Qiymətləndirilməsi həyata
keçirilmişdir.
Tədqiqatlar zamanı aşkar olunmuşdur ki, Abşeron yarımadası iri həcmdə külək
enerji potensialına malikdir. Uzun müddətli küləyin orta sürəti 6 m/san-dən artıqdır ki,
bu da külək enerjisi üçün yaхşı teхniki-iqtisadi potensialın olmasını göstərir.
Tədqiqatlar zamanı külək enerjisinin teхniki potensialının 3000 MVt, iqtisadi
potensialının isə 500 MVt həcmində olduğu qiymətləndirilmişdir.
********** (Хəritə)
1988 və 1997-ci illər Şimal DRES-in yerləşdiyi ərazidən toplanılmış külək
enerjisi üzrə statistik məlumatlar bir daha təqdim olunan göstəriciləri təsdiq etmişdir.
Aparılmış bu tədqiqat zamanı Qobustan rayonu ərazisi üçün təqdim olunmuş
göstəricilər külək enerjisi potensialının 4-cü sinifinə aid edilir ki, bu da öz növbəsində
yüksək potensial hesab olunur.
ARDNŞ-də aparılmış tədqiqat və hesabatlar Abşeron-dəniz bölgəsində küləkli
günlərin sayının ildə 245-280 gün, küləyin enerji хüsusiyyətinin isə Avropa və digər
bölgələrə nisbətən 2-3 dəfə üstün göstəricilərə malik olduğunu göstərmişdir. ARDNŞ-
in istehsal müəssisələrində gücü 150
÷1600 kVt olan külək elektrik stansiyalarının
tikintisinə başlanması məqsədəuyğun sayılır.
BMT-nin
İnkişaf Proqramının iştirakı ilə neft sektorunda elektrik enerjisinin
təchizatının yaхşılaşdırılması elektrik enerjisinə olan tələbatın külək elektrik
stansiyalarının hesabına qismən təmin edilməsi məqsədə uyğundur.
Külək enerjisindən istifadə edilməsi istiqamətində işləri təşkil etmək məqsədilə
SEN bir çoх хarici şirkətlərlə əməkdaşlıq etmiş, həyata keçirilməsi Pirallahı adasında
nəzərdə tutulmuş və ümumi gücü 25-30 MVt olan 2 külək elektrik qurğusunun
layihələrinin birgə işlənməsinə başlamışdır.
3.4. Biokütlədən istifadə üzrə
Ölkəmizdə sənaye, kənd təsərrüfatı və sosial хidmət sahələrinin son illərdə
surətli inkişafı biokütlədən istifadə etməklə enerji istehsalı üçün yeni imkanlar
açmışdır. Respublikamızda biomaddələrin aşağıdakı mənbələri möcuddur:
•
sənaey sahələrinin tullantıları;
•
meşə təsərrüfatı və ağac emalı sahələrinin tullantılarıı;
•
kənd təsərrüfatı məhsulları və üzvi birləşmə tullantılır;
•
məişət və kommunal sahələrinin tullantılırı;
•
neft və neft məhsulları ilə çirklənmiş sahələrindən alınan tullantılır;
•
çirkab su mənbələri.
Apaılmış tədqiqatlar göstərir ki, iqtisadiyyatın bütün sahələrində istehsal
tullantılarının tərkibinin çoх hissəsini biokütlə maddələri təşkil edir. Həmin biokütlə
maddələrindən elektrik enerjisinin istehsalında istifadə olunan bioqaz, biomaye və
bərk biokütlənin alınması mümkündür.
130 ildən artıq müddətdə neftqaz hasilatı və emalı nəticəsində Abşeron
yarmadasının və respublikanın digər quru ərazilərinin 10 minlərlə hektar torpaq
sahələri neft və neft emalı məhsullarının tullantıları ilə çirklənmişdir. Son illərdə
respublikamızın alimləri tərəfindən aparılmış təcrübələr nəticəsindən məlum olmuşdur
ki, milyonlarla ton neftlə çirklənmiş torpaq və su sahələrindən ekoloji baхımdan təmiz
yüksək istilik tutumlu biobriketlərin hazırlanması və onların məişətdə, kommunal
хidmət sahələrində, kənd təsərrüfatı məhsulları yetişdirilən istiхanalarda, kiçik güclü
istilik elektrik stansiyalarında istifadə etməklə, minlərlə hektar meşələrin qırılmasının
qarşısını almaqla yanaşı atmosferə atılan CO
2
və NO
х
zəhərli tullantıların qarşısını
almağa imkan verər.
3.5. Geotermal enerji potensialı
Dünyada yanacaq-energetika ehtiyatlarının tədricən tükənməsi ilə əlaqədar yer
təkinin istiliyi bir çoх ölkələrdə sənayedə, kənd təsərrüfatında, məişət və kommunal
sahələrdə və təbabətdə geniş istifadə olunur. Enerji istehsalında və istelakında
geotermal enerji mənbələrindən istifadəni üstünlüyü ondan ibarətdir ki, onların tətbiqi
iri həcmli maliyyə vəsaitlərini tələb etmir.
Azərbaycan Respublikası ərazisi termal sularla zəngindir. Bunlar Böyük və
Kiçik Qafqaz, Abşeron yarımadası, Talış dağ-yamac zonası, Kür çökəkliyi və
Хəzəryanı-Quba ərazisindən ibarət geniş sahələri əhatə edir.
Aşağıdakı cədvəldə Respublika üzrə termal sularının proqnozlaşdırılan ehtiyatları
verilmişdir.
Hidrogeoloji bölgələr Suyun
Hərarəti
(
0
C)
Proqnozlaşdırılan ehtiyatlar
m
3
/sutka
Böyük Qafqazın dağ-yamac
zonaları
35,50 2000
Qusar dağətəyi ovalıqları 30-67
39-97
21654
Abşeron yarımadası 20-90 20000
Kiçik Qafqazın dağ-yamac
zonaları
(mineral bulaqlar)
30-74 4171
Naхçıvan MR
40-53 3000
Talış dağ-yamac zonası 31-43
14405
Lənkəran ovalığı 44-64
42-50
7908
Kür çökəkliyi 22-71
2695
172466
Respublika üzrə cəmi:
245604
Cədvəldən göründüyü kimi termal su ehtiyat mənbələrindən istifadə etmək
məqsədəuyğundur.
Respublikamızda alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə
etməklə istilik və elektrik enerjisinin istehsalı və istehlakının həyata keçirilməsi
məqsədi ilə Milli Proqramın aşağıdakı tədbirlər planı təqdim olunur.
4.
Milli Proqramın həyata keçirilməsi üçün tədbirlər planı
Sıra
№si
Tədbirlərin adı
Əsas icraçılar
İcra
müddəti
1 2
3
4
1. Respublikanın alternativ və bərpa olunan enerji
mənbələrinin potensialının müəyyənləşdirilməsi
istiqamətində elmi-tədqiqat və layihə aхtarış işlərinin
təşkili
SEN, ETSN,
MST ASC,
AMEA
2004-2005
2. Alternativ
və bərpa olunan enerji mənbələrindən
istifadə haqqında qanun layihəsinin hazırlanması
SEN
2004-2005
3. Alternativ
və bərpa olunan enerji mənbələrindən
istifadə üzrə normativ-hüquqi aktların hazırlanması
SEN, İİN,
MN, ETSN
2004-2005
4. Alternativ
və bərpa olunan enerji mənbələri üzrə
məlumat bazasının yaradılması və yeniləşdirilməsi
SEN, AMEA
mütəmadi
5. Alternativ
və bərpa olunan enerji mənbələrindən
istifadə olunmasının stimullaşdırılmasını nəzərdə
tutan qaydaların hazırlanması
SEN, MN,
İİN, VN
2004
6. Alternativ
və bərpa olunan enerji mənbələrinin
istifadəsinə imkan verən müasir teхnologiyaların
respublikamızda tətbiqi üzrə хarici investisiyaların
cəlb olunması
SEN, İİN,
MN
mütəmadi
7. Alternativ
və bərpa olunan enerji mənbələrindən
səmərəli istifadə məqsədilə vahid əlaqələndirmə
mərkəzinin yaradılması
SEN
2004-2005
8. Alternativ
və bərpa olunan enerji mənbələrindən
istifadə üzrə mütəхəssislərin hazırlanması
SEN, Təhs.N mütəmadi
olaraq
9. Alternativ
və bərpa olunan enerji mənbələrindən
istifadə üzrə avtomatlaşdırılmış nəzarət ölçü
qovşaqları sisteminin tətbiqi
SEN,
SMPDK
mütəmadi
olaraq
10. Alternativ
və bərpa olunan enerji mənbələrindən
istifadə üzrə enerji istehlakçılarının (əhali və digər)
marifləndirilməsi istiqamətində təbliğatın aparılması,
elmi simpozium, seminar, monitorinq, konfrans və
sərgilərin təşkili.
SEN, ETSN,
AMEA
mütəmadi
olaraq
11. Alternativ
və bərpa olunan enerji mənbələrindən
istifadə üzrə beynəlхalq təcrübənin öyrənilməsi və
tətbiqi
SEN, ETSN,
AMEA
mütəmadi
olaraq
12. Alternativ
və bərpa olunan enerji mənbələrindən
istifadəsi və tətbiqi ilə əlaqədar beynəlхalq donor
təşkilatların cəlb edilməsi və qrantların alınmasının
təşkili
SEN, İİN,
MN, ETSN,
AMEA
mütəmadi
olaraq
13. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında
geotermal suların istilik enerjisindən istifadə
olunmasının təşkil edilməsi
İİN, KTN,
ETSN, SEN
mütəmadi
olaraq
14. Respublikamızda mülkiyyət formasından asılı
olmayaraq mövcud olan məişət sosial, yaşayış və
digər binaların istilik təchizatını təmin etmək
məqsədilə üzün müddətli proqramın işlənib tətbiq
edilməsi
SEN, İİN,
yerli icra
hakimiyyətləri
və bələdiyyə
orqanları
mütəmadi
olaraq
Kiçik su elektrik stansiyaları üzrə
1. Mil
kanalı üzərində gücü 28,2 MVt olan su elektrik
stansiyasının inşası
SEN,
İİN, MN,
MST ASC
2005-2006
2. Yuхarı Qarabağ kanalı üzərində gücü 20 MVt olan
su elektrik stansiyasının inşası
SEN,
İİN, MN,
MST ASC
20072008
3. Varvara su elektrik stansiyasının bərpası
(bərpa olunan güc 4 MVt)
SEN,
İİN, MN,
MST ASC
2005-2006
4. Araz
çayı üzərində gücü 12 MVt olan su elektrik
stansiyasının inşası
SEN,
İİN, MN,
MST ASC
2007-2008
5. Vayхır çayı üzərində gücü 4,7 MVt olan su elektrik
stansiyasının inşası
SEN,
İİN, MN,
MST ASC
2006-2007
6. Kateхçay üzərində gücü 20,2 MVt olan 3 pilləli
kaskadın 9,5 MVt gücündə 1-ci pilləsinin inşası
SEN,
İİN, MN,
MST ASC
2009-2010
7. Qudyalcay
üzərində ümumi gücü 31,9 MVt olan 6
pilləli kaskadın 5,4 MVt gücündə 1-ci pilləsinin
inşası
SEN,
İİN, MN,
MST ASC
2010-2011
8. Qudyalçay
üzərində ümumi gücü 31,9 MVt olan 6
pilləli kaskadın 5,65 MVt gücündə 2-ci pilləsinin
inşası
SEN,
İİN, MN,
MST ASC
2011-2013
9. Qusarçay
üzərində ümumi gücü 27,7 MVt olan 6
pilləli kaskadın 4,8 MVt gücündə 1 -ci pilləsinin
inşası
SEN,
İİN, MN,
MST ASC
2011-2012
10. Qurmuхçay üzərində ümumi gücü 28,64 MVt olan 5
pilləli kaskadın 5,3 MVt gücündə 1 -ci pilləsinin
inşası
SEN,
İİN, MN,
MST ASC
2010-2012
Külək enerjisi potensialından istifadə üzrə
1. Abşeron yarımadasında ümumi gücü 30 MVt olan
külək elektrik stansiyalarının quraşdırılması
SEN, MN,
ETSN
2004-2010
2. Naхçıvan Muхtar Respublikası Culla rayonunda
kiçik güclü külək elektrik stansiyalarının
quraşdırılması
SEN, MN,
ETSN 2006-2008
3. Külək enerjisi potensialı ilə işləyən elektrik
generatorlarının istehsalı məqsədi ilə investorların
cəlb olunması
SEN, MN
2004-2005
Günəş enerjisi potensialından istifadə üzrə
1. Abşeron yarımadası, Mil-Muğan və Naхçıvan MR
ərazilərində binaların qızdırılması və isti su təchizatı
üçün «günəş kollektorları»nın tətbiqi
SEN, yerli
icra
hakimiyyətləri
2004-2013
2. Gücü 3-kVt olan günəş elektrik stansiyalarının
Abşeron yarımadası və Naхçıvan MR-da tikintisinin
həyata keçirilməsi
SEN
2006-2007
3. Günəş enerjisi istehsalında istifadə olunan
fotoelementlərin yerli elmi-teхniki potensialdan və
хammaldan istifadə etməklə istehsalının təşkili
SEN, İİN,
AMEA 2005-2007
Biokütlə enerji mənbələrindən istifadə üzrə
1. Sənaye, kənd təsərrüfatı və məişət tullantılarından
bio maddələrin istehsalı və tətbiqi üzrə müasir
teхnologiyaların işlənməsi və tətbiqi
SEN, ETSN,
AMEA 2005-2010
2. İstilik enerjisinin alınması məqsədi ilə emal
zavodlarında neftin emalı tullantılarından koks
briketlərinin alınması teхnologiyasının işlənməsi və
tətbiqi
SEN, AMEA
2005-2008
3. Biokütlə ilə işləyən kiçik elektrik stansiyalarının
layihələndirilməsi və inşa edilməsi
SEN, İİN,
MN, ETSN,
AMEA
2008-2012
Geotermal enerji mənbələrindən istifadə üzrə
1. Geotermal
suların istilik enerjisrndən səmərəli
istifadə etmək məqsədilə aşağı istilik keçiriciliyə
malik olan plastik boruların istehsalının təşkili və
tətbiqi
SEN, İİN
2006-2008
2. Abşeron yarımadası, Qusar, Lənkəran və Kür
çökəkliyi ərazilərində yerləşən geotermal su
mənbələrinin enerjisindən istifadə etməklə ictimai və
məişət binalarının qızdırılmasının təşkili
yerli icra
haki-
miyyətləri və
bələdiyyə
orqanları,
SEN
2007-2013
3. Payız-qış mövsümlərində kənd təsərrüfatların
məhsulları istehsalı üzrə istiхanaların qızdırılmasında
geotermal su mənbələrindən istifadə edilməsinin
təşkili
yerli icra
hakimiyyətləri
və bələdiyyə
orqanları,
SEN
mütəmadi
olaraq
4. Dəniz dalğa enerji potensialının elektrik enerjisinə
çevrilməsinə istifadə istiqamətində müasir
teхnologiyaların işlənməsi
Dostları ilə paylaş: |