105
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№2
Təbiət elmləri seriyası 2011
UOT 556. 3 (479.24)
BÖYÜK QAFQAZIN MİNERAL SULARININ FORMALAŞMASI
VƏ HİDROKİMYƏVİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
O.M.ƏHMƏDOVA
Bakı Dövlət Universiteti
o.ahmedova@mail.ru
Məqalədə Böyük Qafqaz meqaantiklinoriumun ayrı-ayrı geoloji-struktur və hidrogeo-
loji rayonları daxilində formalaşan, tektonik qırılma və çatlarla əlaqədar olan mineral-termal
sular, həmçinin onların əsas hidrogeokimyəvi xüsusiyyətləri şəhr edilir. Bu suların kimyəvi
tərkibinin əsas ünsürləri- ion-duz tərkibi, qazlar, mikroelementlər, mikroorqanizm və üzvü
maddələr-bakteriyalar haqqında məlumat verilir.
Açar sözləri: Böyük Qafqaz, minaral sular, hidrokimyəvi xüsusiyyətlər.
Azərbaycan Respublikasının şimalında yerləşən Böyük Qafqaz ərazisi
23,5 min km
2
sahəni əhatə edir. O, şimaldan Rusiya Federasiyasının Dağıstan
Respublikası, şərqdən Xəzər dənizi, cənubdan Kür-Araz ovalığı, qərbdən və
şimal qərbdən isə Gürcüstan Respublikası ilə həmsərhəddir.
Tədqiq etdiyimiz Böyük Qafqaz meqaantiklinoriumu geoloji- strukturu-
na görə cənub, cənub-qərb və şimal-şərq yamacları, həmçinin son qurtaracağı
olan Abşeron yarımadası sahəsindən təşkil olunmuşdur. Hidrogeoloji cəhətdən
isə beş hidrogeoloji rayona
− şimal-şərq, cənub hissələrə, Qanıx-Əyriçay va-
disi, Ceyrançöl-Qabırrlı zonası və Abşeron- Qobustan vilayətlərinə ayrılır.
Məqalədə qeyd etdiyimiz geoloji-struktur və hidrogeoloji vilayətlər da-
xilində bu meqaantiklinoriumda formalaşan mineral-termal sular və onların
hidrogeokimyəvi rayonlarının xüsusiyyətləri haqqında məlumat verməyə
çalışacağıq.
Məlumdur ki, mineral-termal sular tərkiblərində çoxlu miqdarda duzlar,
birləşmələr, mikrokomponentlər və qazlar daşıması ilə digər yeraltı sulardan
fərqlənir. Demək olar ki, çox qiymətli təbii sərvətlərdən biri olan mineral-ter-
mal suların öyrənilməsində əsas məqsəd xalq təsərrüfatında, kimya sənayesin-
də, kurort-sanatoriya sahələrində və s. bu kimi sahələrdə onlardan səmərəli və
düzgün istifadə etməkdir.
Məlum həqiqətdir ki, Yer kürəsinin 60%-də mineral-termal sulara rast
gəlinmir. Yalnız 40%-də bu sular mövcuddur ki, onların içərisində də respub-
likamız mineral-termal sularla zənginliyinə görə seçilir. Bu suların fiziki xassə
və kimyəvi tərkibləri müxtəlif olub, bir sıra xəstəliklərin müalicəsində əsas rol
106
oynayır. Odur ki, böyük ehtiyatlara malik olan mineral-termal su mənbələri
üzərində kurort-sanatoriyaların tikilməsi günün hazırkı tələblərindən irəli gəlir.
Belə ki, respublikamız bu sulardan istifadə etmək imkanlarına malikdır.
Ümumiyyətlə, tədqiq edilən ərazinin dağlıq hissəsi əsasən iki dağ: Baş
Qafqaz silsiləsi və ona paralel olan Yan Qafqaz silsilələrindən ibarətdir ki, bu
ərazilərdə də 200-dən artıq mineral-termal su bulaqları formalaşmışdır.
Ümumqafqaz istiqamətində uzanan Böyük Qafqaz daxilində Ön Qafqaz
qalxması, Tfan, Zakatala-Qovdağ və Vəndam kimi tektonik zonalar ayrılır ki,
burada da tektonik pozulma və çatlara rast gəlinir. Ərazinin çoxsaylı mineral-
termal suları da tektonik pozulma xətləri və çatlar boyunca inkişaf tapmışdır.
Bu tektonik zonalar da öz-özlüyündə bir sıra kiçik və böyük strukturların vəh-
dətindən təşkil olunmuşdur.
Bununla yanaşı ərazinin mineral-termal sularının formalaşmasında onla-
rın mənşəyi, geoloji inkişaf tarixi, fiziki coğrafi şərait, geoloji quruluş, stratiq-
rafiya və s. amillər də iştirak edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Böyük
Qafqazın mineral-termal suları ərazinin yeraltı sularının hidrosferasında geniş
yayılması və müxtəlifliyi ilə böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Tədqiqat apardığımız ərazinin geoloji quruluşunda yura, təbaşir yaşlı
qumdaşları, argillit, əhəngdaşı, mergel, konqlomerat, gil, kaynazoy yaşlı bö-
yük qalınlığa malik çökmə suxurlar iştirak edir.
Qeyd etdiyimiz geoloji strukturlar daxilində Tfan, Vəndam, Təngi-Beş-
barmaq antiklinoriumları, Şahdağ-Xızı, Şabran və Zakatala-Qovdağ sinklino-
riumları yerləşir. Demək olar ki, bütün bu strukturlar qırılıb-düşmə, qırılıb-
qalxma və üstəgəlmə tipli qırılma və çatlarla mürəkkəbləşmişdir. Mineral-
termal su bulaqları da burada bir sistem şəklində yayılmışdır. Bu şəbəkə
daxilində sözsüz ki, su saxlayan layların və kollektorların, tektonik qırılma və
çatların kontaktında onların xarakteri dəyişir və yeni kimyəvi tərkibli sular
yaranır. Eyni zamanda mineral-termal suların zonallığı, hidrogeoloji şəraiti və
nəhayət, hidrogeokimyəvi xüsusiyyətləri dəyişərək, hidrogeokimyəvi tiplər ya-
radır. Suda həll olan kimyəvi elementlər, xüsusən də qazlar onun həlletmə
qabiliyyətini artırır. Bu zaman o, süxurları daha intensiv parçalayıb, öz tərkibi-
ni aşınmış maddələrlə zənginləşdirir. Mineraloji tərkibinə gəldikdə isə dərin-
liklərdə bu sulara müxtəlif qrup minerallar, mikroorqanizmlər daxil olur ki, bu
da onların kimyəvi tərkibində öz təsirini göstərir. Deməli, müxtəlif tərkibdə bu
və ya digər miqdarda həll olmuş halda mineral duzlar formalaşır. Duzlar suda
həll olduqda ion şəklinə düşür. Bu suların tərkibində yayılmış ionlar olduqca
müxtəlif vəziyyətdə və münasibətlərdə olur.
Beləliklə, mineral-termal suların kimyəvi tərkibini təşkil edən elementlər
əsas, az miqdarda təsadüf edilən, nadir tapılan, radioaktiv və üzvi maddələrdən
təşkil olunmuşdur. Ərazinin mineral-termal sularının kimyəvi tərkibində əsa-
sən HCO
3
SO
4
- ionları üstünlük təşkil edir ki, bu da karbonatlı, gipsli-karbo-
natlı suxurlardan və sulfatlı birləşmələrdən süzülən su onları özündə həll
edərək, bu anionları əmələ gətirir.
107
Termodinamik və goeokimyəvi şəraitdən asılı olaraq, mineralların bir
çoxu qələviləşmə nəticəsində minerallaşma dərəcəsini artırır, doymuş məhlula
keçir. Duzların həllolma qabiliyyəti suların temperaturundan və tərkibindəki
digər duzların varlığından asılı olaraq dəyişir.
Bununla yanaşı suda həll olmayan, lakin hidroliz yolu ilə parçalanan
minerallar da vardır ki, onlar da aşınma nəticəsində suyun və qazların varlığı
ilə əlaqədar olaraq, ilk növbədə bu suxur və minerallar suya Na
+
, K
+
, Ca
2+
,
Mg
2+
və s. elementlərini keçirib, əvəzində sudan hidrogeni alır. Suya keçən bu
elementlər SO
2
, CL
-
və
−
2
4
SO ilə birləşmələr əmələ gətirir. Hidroliz nəticəsində
gedən parçalanma ilə əlaqədar suxurlar öz tərkiblərindəki Si, Al, Ba, Cu, Mn
və s. elementlərin bir qismini kollid şəklində suya keçirir.
Mineral-termal sularda həll olan maddələrin keyfiyyətcə dəyişməsi onla-
rın təmasda olduğu suxurlar arasında baş verən kation mübadiləsi nəticəsində
yaranır. Bu, əsasən qələvi (Na
+
, K
+
) və qələvi torpaq (Ca
2+
, Mg
2+
) gilli suxur-
lardakı kationlarla mübadilə reaksiyası nəticəsində meydana gəlir. Bu mü-
badilə reaksiyası, adətən, dönən reaksiyadır. Başqa sözlə, suxurlardan suya ke-
çən kationlar başqa fiziki-kimyəvi şəraitdə gilli suxurlar tərəfindən udula bilər.
Demək olar ki, ərazidə sulfatlı-hidrokarbonatlı, hidrokarbonatlı sulara
(Çuxuryurd) yura və təbaşir dövrünün üst hissələrində flişli suxurlarda aktiv su
mübadiləsi olan zonalarda rast gəlinir. Xəzəryanı düzənliyin cənub-şərq hissə-
sində isə (Xaçmaz, Diyallı, Qəndab) mineral sular daş duz (halit) suxurları ilə
əlaqədardır.
Bir sözlə, Böyük Qafqazın mineral sularının formalaşmasının hidrogeo-
kimyəvi xüsusiyyətlərinin xarakteristikası mikroelementlərin toplanması, kon-
sentrasiyası, miqrasiyası, onda həll olan qazlar, mikroorqonizmlər, üzvi mad-
dələr və digər müxtəlif geoloji-hidrogeoloji göstəricilərin hesabına əmələ
gəldiyindən bunlara diqqət yetirmək lazımdır.
Belə ki, dağlıq-qırışıqlıq zonada azotlu qələvi hidrotermlər qrupu 1,5-2 km
dərinliklərdə əsasən mezozoy dövrünün çöküntülərində formalaşmışdır. Mall və
qoteriv mərtəbələrində termal sularla zəngin olan su kompleks və sulu horizont-
lara rast gəlinir. (Xaltan, Xaşi və Cimi termal su qrupu şəklində) titan və alt
valanjinin qızıl-kazımlı mərtəbəsinin qumdaşı, əhəngdaşı süxurları ilə də mineral
su bulaqları əlaqədardır (Yelisu). Üst təbaşirin qumdaşları ilə əlaqədar olan Xalxal
mineral su qrupu da çox maraqlıdır. Belə ki, ərazidə bu sular əsasən Malkamud
qırılmaları və onların ikinci dərəcəli çatları boyu inkişaf tapmışlar. Bu əyalətin
bütün mineral su bulaqlarının kimyəvi tərkibi (HCO
3-
Na) eyni olmaqla, az
minerallaşma dərəcəsi ilə fərqlənir. (1,2q/l-ə qədər). Bu hidrotermlərdə qazın
formalaşması əsasən azot hesabına yaranır. Kükürdün miqdarı 20, 8 mq/l, pH-8-
8,3, əksər hallarda isə silisium və onun turşusu da iştirak edir ki, onların miqdarı
da 80 mq/l olur. Temperatur isə 30-50
0
C arasında dəyişir.
Soyuq mineral sular kimyəvi tərkibcə hidrokarbonatlı, hidrokarbonatlı-
sulfatlı, sulfatlı-hidrokarbonatlı, xlorlu-hidrokarbonatlı, xlorlu-sulfatlı olub,
108
tərkibində müxtəlif miqdarda kükürd saxlayırlar ki, buna da Siyəzən, Qarabu-
laq sahələrində rast gəlinir. Bu mineral suların kimyəvi tərkibi yura, təbaşir və
paleogen dövrünün müxtəlif çökmə suxur komplekslərində baş verən proses-
lərlə əlaqədardır. Kimyəvi tərkibi hidrokarbonatlı-sulfatlı tipə malik olan (Gü-
lax, Qonaqkənd, Laçın, Namazyax) mineral sular piritli-qumdaşı, gilli süxur-
larda sulfatın yuyulması nəticəsində formalaşmışdır. Sulfatlı-hidrokarbonatlı
sular (Soyub, Yerfi) müxtəlif dərinliklərdə, bəzən isə yer səhtinə yaxın sərbəst
su mübadiləsi zonalarında təbaşir yaxın sərbəst su mübadiləsi zonalarında
təbaşir dövrünün gipsli süxurlarında duzlu sular formalaşır. Burada SO
4
ionla-
rının olması gipisli məhlulların (CaSO-2H
2
O), həm də turş sulfidli mineral-
ların və oksigenin təsirindən yarana bilər. Bu sularda Ca/Sr elementlərinin
əmsalının olması da bu suların yer səthinə yaxınlığı ilə izah edilir.
Dağlıq-qırışıqlıq zonanın şimal-qərb, cənub və cənub-şərq hissələrində
kükürd qazı və onun yüksək konsentrasiyası mineral sularda geniş yayılmışdır.
Onların lokal şəkildə və arabir yayılmasında antiklinal strukturun və bir sıra mü-
rəkkəb xarakterli qırılıb-düşmələrin rolu böyükdür. Belə ki, hidrokarbonatlı-Ço-
bani, hidrokarbonatlı-xlorlu-Kleybuqurd, Zərgəran, xlorlu-sulfatlı-Zeyvə, xlor-
lu-hidrokarbonatlı-Altıağac, Qazvin, Cim-cimax kimi mineral su bulaqları kar-
bonatlı-gipsli və gipsin əhəmiyyətli dərəcədə olduğu süxurlarda formalaşmışdır.
Dağlıq-qırışıqlıq, zonadan Xəzəryanı düzənliyə doğru su mübadiləsinin
çətin getdiyi bağlı struktur fərqlənir. Burada paleohidrogeoloji şəraitin əlverişli
saxlandığı sahələrdə Yalama, Xudat, Çandahar, Zorat və s. kimi mineral sular
formalaşmışdır ki, onların da kimyəvi tərkibi xlorlu-natriumludur. Bu sular
mezozoy və paleogen dövrünün müxtəlif dərinliklərindəki (1000-3000m)
suxurlarında inkişaf tapmışdır. Bu suların debiti 0,5-1,5 l / san-dır.
Ərazinin termal sularında ( 90
0
C-yə qədər) bir sıra xüsusiyyətləri: mineral-
laşma dərəcəsi -30-94q/l olub, kimyəvi tərkibcə xlorlu-natriumlu və tərkibində
böyük miqdarda Y, Br, B, Sr və s. mikroelementlərin olması ilə xarekterizə edilir.
Onların qaz tərkibi isə əksərən metan qazının üstünlüyü ilə səciyyələnir.
Böyük Qafqaz mineral-termal suları qaz tərkibinə görə azot, metan, kükürd
və oksigen qazlı olub, aktiv biokimyəvi proseslər nəticəsində əmələ gəlmişdir və
altı paragenetik tipə ayrılır: 1) azotlu, 2) azotlu-kükürdlü, 3) azotlu-hidrogen-sulfidli,
4) azotlu-kükürdlü-metanlı, 5) metanlı-kükürdlü və nəhayət, 6) metanlı.
Ərazinin mineral sularında qazların da həll olması çox dəyişkəndir. Belə
ki, o, suyun temperaturundan, təzyiqindən və başqa həll olunmuş maddələrlə
zənginliyindən asılıdır.
Bütün bu qazlar mineral sularda həll olunmuş və ya sərbəst halda az və
ya çox miqdarda iştirak edir. Onlar atmosfer, biokimyəvi, kimyəvi və meta-
morfizim mənşəli olması ilə xarakterizə olunur.
Böyük Qafqazın mineral termal sularının tərkibində kompleks şəkildə
mikroelementlər də iştirak edir ki, onların çoxu da sənaye və müalicəvi əhə-
miyyətə malikdir. Həmçinin onlardan faydalı qazıntı yataqlarının və mineral
suların axtarışında istifadə etmək olar. Br
− əsasən xlorlu-natriumlu mineral
109
sularda iştirak edir və onun konsentrasiyası Xəzəryanı düzənlikdə orqanik
maddələrin çox olduğu şəraitdə 210mq/l-ə çatır. Ümumiyyətlə, mineral suların
minerallaşma dərəcəsinin artması ilə əlaqədar olaraq, brom və onun konsentra-
siyasının da yüksəlməsi də müəyyənləşdirilmişdir. Bu qanunauyğunluq bütün
sulu komplekslərdə qeydə alınmışdır.
Tədqiqat aparılan ərazidə və xüsusən də Xəzəryanı düzənlikdə bromun
konsentrasiyasının yüksək olması dərinlik metamorfizm prosesi ilə əlaqədar
olması göstərilir.
J
− ərazinin mineral sularında onun izlərinə 40mq/l-ə qədər rast gəlinir.
Onun çox miqdarına yüksək minerallaşmış sularda Yalama və Xaçmaz
sahələrində rast gəlinir. Bunlarla yanaşı minerallaşma dərəcəsi 3,8-4,7q/l olan
sularda yoda 33,8-32,3mq/l miqdarında rast gəlinmişdir. Altıağac və Giləzi
sahələrində minerallaşma dərəcəsi 7,0-8,7q/l olan mineral sularda onun miq-
darı 4,8-24mq/l arasında öyrənilmişdir.
B
− bu mikroelementə 5mq/l-dən çox əsasən xlorlu-natriumlu və xlorlu
hidrokarbonatın, həmçinin azotlu-qələvi hidrotermlərdə-Xalxan, Xaşi, Oğlan-
bulaq, Qəmərvan kimi mineral su bulaqlarında rast gəlinir. Bor mikroelemen-
tin yayılması bəzi hallarda bu suların minerallaşma dərəcəsi şəraitinin dərin-
ləşməsi ilə əlaqədardır.
Sr
− ərazinin mineral sularında bu element “bələdçi” rolunu oynayır.
Mineral sularda onun cəmlənməsini əhəngdaşlı – qumdaşı suxurları yaradır.
Xlorlu-natriumlu və xlorlu-hidrokarbonatlı mineral sularda onun maksimum
konsentrasyasına Xəzəryanı düzənliyin bağlı geoloji-strukturlarında təsadüf
edilir. Demək olar ki, ərazinin mineral sularında onun miqrasiyası və miqdarı-
nın artmasında suların minerallaşma dərəcəsi əsas rol oynayır.
Rb
− dağliq-qırışıqlıq zonanın mineral sularının tərkibində onun miqdarı
0,09 mq/l-ə qədər olur və xlorlu-natriumlu sularda daha çox olub, yura və
təbaşir yaşlı gilli-qumdaşı süxurları ilə əlaqədardır.
Cs
− bu mikroelementin daha yüksək konsentrasiyasına və miqdarına
Yalama və Xudat ərazilərində orta yura yaşlı çöküntülərə də rast gəlinir.
K
− bu mikroelement və onun konsentrasiyasının maksimum miqdarına
(238mq/l) Xəzəryanı düzənliyin yüksək minerallaşmış sularında rast gəlinir. Mi-
neral sularda minerallaşma dərəcəsi artıqca onun da konsentrasiyası yüksəlir.
Ba
− bu element və onun konsentrasiyalarının tərkibində SO
4
2
ionları az
olan sularda (0,011-0,95mq/l) rast gəlinir. Onun maksimal miqdarı isə SO
4
2-
ionlarının minimal iştirak etdiyi sularda müəyyənləşdirilmişdir.
Mn
− ərazinin yeraltı hidrosferasında geniş yayılmış və onun konsentra-
siyası 901-4,35mq/l-ə qədər olur. Bu elementdə onun konsentrasiyası digərləri
kimi minerallaşma dərəcəsinin artmaslı ilə müntənasib olub, gilli-qumdaşları
çöküntülərinin qələvi sularında rast gəlinir.
Zn
− mineral sularda çox qeyri-bərabər miqdarda paylanmışdır. Hətta
çox da böyük olmayan sahələrdə belə sulu horizontlarda onun miqdarı 10-100
110
dəfə dəyişə bilir. Maksimum mirdarına sulfatlı-hidrokarbonatlı, hidrokarbonat-
lı-sulfatlı sularda (3 mq/l) təsadüf edilir.
Cu - ərazidə geniş yayılmış və onun miqdarı böyük diapozonda 0,0009-
dan 2,8mq/l arasında dəyişir. Əsasən sulfid minerallaşması ilə sıx əlaqədardır.
Belə sulara Xanarx, Soyuq, Laçın kimi mineral su bulaqları misal ola bilər.
Bütün bu mikroelementlərin paylanma qanunauyğunluqlarını nəzərə
alaraq, onu qeyd etmək olar ki, Böyük Qafqazın mineral sularını mikroele-
mentlərin münasibətinə görə əyalətlərə ayırmaq olar. Bu əyalətlər də bir-birin-
dən hidrogeoloji şəraitə, hidrogeokimyəvi tipə, minerallaşma dərəcəsinə, lito-
loji tərkibin xüsusiyyətlərinə, suxurların sululuğuna, sulu komplekslər və s.
görə fərqlənir. Həmçinin mikroelementlərin qanunauyğun şəkildə paylanması-
na görə onların tiplərini iki genetik qrupa ayırmaq olar:
I qrupa (J, Br, B, Si, Sr, K, Rb, Cs) daxil olan elementlər əsasən böyük
konsentrasiya və miqrasiyalı olub, eyni kimyəvi tərkibli mineral sulara aiddir.
Ancaq mineral sular müxtəlif hidrogeokimyəvi əlamətlərdə, xüsusən də
Xəzəryanı düzənlikdə geniş yayılmışdır.
II qrupun elementlərinə (Ba, Mn, Zn, Cu, Ag və s.) ərazinin mineral
sularında tez-tez rast gəlinir. Əsasən mezozoy dövrünün flizli süxurlarında
inkişaf tapmış sulfidli sularda rast gəlinir. Bu suların kimyəvi tərkibi çox
müxtəlif olub, hətta dağlıq-qırışıqlıq zona daxilində dəyişir. Buna isə səbəb
sulfatın reduksiyası nəticəsində həll olmuş qazların rejiminin, turşuluq xassəsi-
nin və pH göstəricisinin artmasıdır.
Orqanik maddələrdən ərazinin mineral sularının tərkibində əsasən Corq,
humus, uçucu maddələr, yağlar, fenollar iştirak edir. Corq və Norq-un miqdarı
dağlıq-qırışıqlıq zonadan Xəzəryanı düzənliyə qədər dəyişir. Belə ki, Corq-
0,70-29,4mq/l və Norq-0,11-1,40mq/l, manqan-0,64-23mq/l, fenolun qiyməti
isə 5mq/l-dən çox olur.
Əldə edilmiş faktiki materiallara əsasən, demək olar ki, ərazinin ayrı-
ayrı açıq və bağlı hidrogeoloji strukturlarında formalaşan mineral suların tərki-
bində orqanizmlərin miqdarı (Corq) müxtəlifdir və 2-4 dəfəyə qədər dəyişə
bilər. Belə ki, bu miqdar Corq və Norq müvafiq olaraq 2,5-21-dək və 10-33-ə
qədər dəyişir. Minerallaşma dərəcəsindən asılı olaraq, Corq maksimum
qiymətinə Xudat, Yalama və Xaçmaz ərazilərinin yüksək minerallaşmış termal
sularında (Corq-12-29mq/l) rast gəlinir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, dağlıq –qırışıqlığının aktiv su mübadilə-
si zonalarında Corq miqdarı azalır. Ümumiyyətlə, mineral suların müalicəvi
əhəmiyyətində orqanik maddələrin geokimyəvi rolu inkar edilməzdir. Belə ki,
hidrokarbonatlı, hidrokarbonatlı-xlorlu (Çoban), xlorlu-sulfatlı (Zeyvə), xlor-
lu-hidrokarbonatlı (Altıağaç, Cim-cimax, Nabran) hidrokartonatlı-sulfatlı (Qo-
naqkənd). Laçın, Düz-Bilici, Gülqax) tərkiblə yanaşı sulfat ionlarının reduksi-
yasında kükürdün də rolu böyükdür.
Tədqiqat zonasının yeraltı hidrosferasında mikroorqanizm və bitkilər
hidrogeokimyəvi proseslər və onların dinamikasında xüsusi yer tutur. Belə ki,
111
sularda mikro-flora və bitkilərin kəmiyyət və keyfiyyət etibarı ilə öyrənilməsi
hesabına bakteriyalar 4 qrupda təyin edilmiş (sulfat reduksiyaedici, saprapellər,
metan əmələ gətirmə və nitritləşmə) və intensiv inkişaf etmişdir. Mikrobioloji
biosenozların göstəriciləri zonalar daxilində biogeokimyəvi proseslərin inten-
sivliyinin dəyişməsini göstərir. Belə ki, dağlıq-qırışıqlıq zonanın açıq hidro-
geoloji-strukturlarında alt təbaşir və üst yura yaşlı qumlu və gipsli suxurlar-
dakı mineral sular oksigenli rejimi və onların sirkulyasiyasının aktiv biokim-
yəvi proseslərini yaradır. Mikroorqanizmlərin, xüsusən də bakteriyaların
iştirakı sulfat reduksiyasını yaxşılaşdırır və onun toplanmasına şərait yaradır.
Eyni zamanda mineral sularda tempraturun artması nəticəsində təzyiq azalır və
metan qazı həll olur. Buna misal olaraq, Gülyax, Altıağac, Yerfi, Çaqan və s.
mineral su bulaqlarını göstərmək olar.
Üzvü maddələrdə sulfatın reduksiyası isə xlorlu-natriumlu su tipinin ya-
ranmasına səbəb olur.
Cənub-şərq hissədə isə mineral su bulaqlarında (Diyallı, Zərgəran, Zey-
və və s.) bakteriyaların miqdarı dəyişmir. Bu sularda desulfatlaşma prosesi za-
manı metan qazı əmələ gətirən bakteriyalar yaranır ki, bu sularda da metanın
miqdarı çox olur.
Yuxarıda qeyd etdiklərimizdən məlum olur ki, Böyük Qafqaz dağlıq-
qırışıqlıq zonasının mineral suları qaz, kimyəvi tərkib, mikroorqanizm və üzvi
maddələr faktorlarına görə müxtəlif olduğu kimi tempraturuna görə də fərqlə-
nir. Həmçinin ərazidə yayılmış mineral-termal sular müxtəlif yaşlı (mezo-kay-
nazoy) suxurlarda aşkar edilmişdir. Əksər hallarda onların təbii çıxışları tek-
tonik qırılma və çatlarla əlaqədardır.
Ərazidə mineral-termal suların çox olması xarici ölkələrdən Bolqarıstan,
Macarıstan, Yuqoslaviya, Rumıniya, Şimali Koreya və başqa ölkələrdən geri
qalmayan olmasına baxmayaraq, onlardan tam səmərəli istifadə edilmir. Bu
suların istismar ehtiyatlarının daima bərpa olunması onlardan maksimum isti-
fadəyə imkan yaradır.
Aydındır ki, mineral-termal sular öz istismar ehtiyatlarına və müalicə
əhəmiyyətinə görə böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Belə ki, əhalinin sağlamlığında və ölkəmizin iqtisadiyyatının irəli getməsin-
də mühüm yerlərdən birini tuta bilər. Çox əfsuslar olsun ki, respublikamızda on-
ların çox olmasına baxmayaraq, onlardan tam və səmərəli istifadə edilmir. Yaxın
gələcəkdə onlardan düzgün və tam şəkildə istifadəyə başlanacağını arzu edərdik.
Aparılmış hidrogeoloji tədqiqatlar nəticəsində tədqiqat sahəsinin mine-
ral-termal sularının tipləri, növləri və sinifləri öyrənilmişdir ki, bu da onların
səmərəli istifadəsi üçün təklif və layihələr verməyə imkan yaratmışdır. Gələ-
cəkdə kompleks tədqiqatlar sayəsində bu mineral-termal su bulaqları üzərində
müvafiq yerlərdə kurort-sanatoriya şəbəkəsinin yaradılması məqsədəuyğundur.
112
ƏDƏBİYYAT
1. Гaджиев C.M., Kaшkaй Ч.M. Геохимия и формирование минеральных вод Большого
Кавказа / Тезисы докл. Международного симпозиума. Баку, 1982, с.204-217.
2. Тагиев И.И., Ибрагимова И.М., Бабаев А.М. Ресурсы минеральных и термальных
вод Азербайджана. Баку: Чашыоглу, 2001, 166 с.
3. Овчинников А.М. Минеральные воды. М.: Недра, 1963, 374 с.
4. Иванов В.В., Невраев Г.А. Классификация подземных минеральных вод. М.: Недра,
1964, 243 с.
5. Бабаев А.М. Минеральные воды горно-складчатых областей Азербайджана. Баку:
Чашыоглу, 2000, 384 с.
6. Aslanov A.D., Axundov V.C., Əhmədova O.M. Mineral və termal sular. Bakı: BDU, 1997, 107 s.
7. Əliyev F.Ş. Azərbaycan Respublikasının yeraltı suları, ehtiyatlarından istifadə və
geoekoloji problemləri. Bakı: Çaşoğlu, 2000, 217 s.
8. Гаджиев С.М. Геохимические особенности и формирование минеральных вод Юго-
Восточного Кавказа / Тезисы Международного симпозиума по геохимии природ-
ных вод. Ростов, 1982, с.19-20.
9. Кашкай М.А., Гаджиев С.М. Условия формирования минеральных вод северо-вос-
точного склона Большого Кавказа // Известия АН Азерб. ССР, серия наук о Земле.
Баку, 1975, № 3, с.69-74.
ФОРМИРОВАНИЕ И ГИДРОХИМИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ
МИНЕРАЛЬНЫХ ВОД БОЛЬШОГО КАВКАЗА
О.М.АХМЕДОВА
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются формирование и гидрогеохимические особенности
минерально-термальных вод, связанные тектоническими разрывами и трещинами фор-
мировавшихся в различных геолого-структурных и гидрогеологических районах меган-
тиклинория Большого Кавказа. Дается информация об особенностях химического, ион-
но-солевого, газового микроэлементного состава, микроорганизмов и органических ве-
ществ-бактериях, минеральных вод.
Ключевые слова: Большой Кавказ, минеральные воды, гидрохимические осо-
бенности.
FORMATION AND HYDROCHEMICAL FEATURES OF MINERAL
WATERS OF GREATER CAUCASUS
O.M.AHMADOVA
SUMMARY
The article deals with the formation and hydrogeochemical features of the mineral -
thermal water-related tectonic fractures and cracks formed in the different geological-
structural and hydrogeological areas in the meganticlinoriun of Greater Caucasus. The author
provides information about the features of the chemical, ion-salt, gas and trace element
compositions, microorganisms and organic matter- bacteria, mineral waters.
Key words: Greater Caucasus, mineral waters, hydrochemical features.
Redaksiyaya daxil oldu: 29.05.2011-ci il.
Çapa imzalandı: 18.07.2011-ci il.
Dostları ilə paylaş: |