Azərbaycanın xarici siyasəti ilə bağlı məhv olmuş 10 fərziyyə
Gürcüstanın ardınca Azərbaycan
Ten Shattered Assumptions of Azerbaijani Foreign Policy
Azerbaijan after Georgia
By Paul Goble
17 avqust 2008
Poul Qobl
paul.goble@gmail.com
Blog: Window on Eurasia http://windowoneurasia.blogspot.com/
Çox güman ki, iki antoqonist qüvvə—ABŞ və Rusiya istisna olmaqla, Azərbaycandan daha çox
heç bir ölkə son günlərdə Gürcüstanda baş verən hadisələr nəticəsində xarici siyasəti
dairəsində bu qədər dəyişiklik müşahidə etməmişdir. Münaqişə özü və münaqişəyə ayrı-ayrı
ölkələrin və beynəlxalq ictimaiyyətin münasibəti demək olar ki, Azərbaycanın son on il ərzində
xarici siyasətində əsaslandığı bütün fərziyyələr üzərinə şübhə saldı. Və nəticə etibarilə, həm
Azərbaycan hökuməti, həm də Azərbaycan xalqı ətrafdakı dünyanın yalnız zehni xəritəsini
deyil, həm də ölkənin xarici siyasət gündəliyini yenidən müəyyənləşdirmək kimi çətin və
travmatik bir tapşırıqla üz-üzə qaldı.
Bu dəyişikliklər çox sürətlə baş verdiyi üçün, onların bir-birilə əlaqəli olduğu üçün və bu
fərziyyələrin hər hansı birinə açıq-aydın və ya üzərində asanlıqla fikir birliyinə gəlinəcək cavab
olmadığı üçün indi Bakının nə edəcəyini və ya onun ətrafının və daha geniş beynəlxalq
ictimaiyyətin hansı mövqe tutacağını söyləmək çox tezdir. Lakin, yeni mühitin Azərbaycana
hansı təhlükələr və seçimlər yaratdığını anlamaq üçün Azərbaycan xarici siyasətinin əsaslandığı
10 fərziyyəni qeyd etmək və Gürcüstandakı hadisələrin bu fərziyyələri necə yerlə-yeksan
etdiyinə nəzər salmaqda fayda var.
Mə h v ol m u ş 1- ci fə rziyyə
Azərbaycan və Xəzər dənizi hövzəsi neftinin Rusiyadan yan keçərək ixrac edilməsi üçün
Gürcüstan kifayət qədər sabit bir yoldur.
Gürcüstana müdaxiləsilə Rusiya Azərbaycana nümayiş etdirdi ki, Gürcüstan, Azərbaycan və
Xəzər hövzəsi karbohidrogen ehtiyatlarının Oərbə daşınması üçün etibarlı tranzit yol deyil.
Rusiya həm öz qüvvələrinin həm də müttəfiqlərinin köməyi ilə boru xəttinin bir hissəsini
partlatdı, əsas dəmir yolu körpüsünü dağıtdı və Gürscüstan limanlarına xəsarət yetirdi.
Neftin daşınması rejimi pozuldu və Azərbaycan Rusiya Federasiyasından Novorosiyyskə gedən
neft borularına daha böyük çıxış əldə etmək üçün Moskvaya müraciət etməli oldu.
Azərbaycanın, neftin daşınması üçün Rusiyanı yan keçərək Gürcüstana etibar edə biləcəyi
fərziyyəsi darmadağın oldu, bu, Azərbaycanın özü və dünya ilə bağlı fərziyyələrini də yerlə-
yeksan etdi.
Mə h v ol m u ş 2- ci fə rziyyə
Rusiya 1991-ci il sazişini qəbul etmişdir və öz qonşularına qarşı hərbi qüvvə tətbiq etməz.
Son 15 il ərzində ABŞ başda olmaqla qərb dövlətləri qeyd edirdilər ki, Rusiya 1991-ci ildə
imzalanmış razılaşmanı qəbul etmişdir və yenidən güc tətbiq etməklə bu razılaşmanı
pozmayacaq. Əgər keçmişdə Rusiya bölgədə status-kvo sahibi idisə, o artıq bu hüquqa malik
deyil; Moskva qonşularına qarşı qüvvədən istifadə etməklə bağlı Qərbdə mövcud yanlış fikri iki
cür istismar etmişdir, əvvəla bu təsəvvürü dağıdaraq və sonra da Gürcüstana qarşı yalın hərbi
qüvvədən istifadə edərək.
Vladimir Putinin rəhbərliyi ilə Rusiya—bu ölkənin rəhbərləri öz məqsədlərini həyata keçirmək
və xüsusilə də düşmənlərini cəzalandırmaq üçün qüvvədən istifadə edə biləcəklərini və etməli
olduqlarını düşünürlər—təftişçi bir qüvvəyə çevrildi. Buna görə də Rusiyanın beynəlxalq
ictimaiyyətin bir üzvü kimi qəbul edilməsi və oyunu qaydalarına görə oynayacağı ilə bağlı—
Bakıda da Qərbin təsiri ilə yaranmış və bir çoxlarının əsaslandığı—fərziyyə məhv oldu, yalanlar
da tarixin zibil qutusunda məhv oldu.
Mə h v ol m u ş 3- c ü fə rziy yə
ABŞ, Rusiyanın post-Sovet məkanında törədəcəyi hər hansı bir yanlış hərəkətin etibarlı və
güvənilir bir şəkildə qarşısını alacaq qədər güclüdür.
Sözsüz ki, ABŞ dünyadakı sonuncu super gücdür, lakin Gürcüstan hadisələri ABŞ-ın ki 3
səbəbdən öz gücünü Rusiyanın hərəkətlərini məhdudlaşdıracaq səviyyədə post-Sovet
məkanına gətirmək iqtidarında olmadığını nümayiş etdirdi.
Birincisi və ən narahatlıq doğuranı odur ki, ABŞ son on ili Rusiya ilə strateji əməkdaşlıq
haqqında danışmaqla məşğul olub—özü-özünü aldatmaqdan ibarət olan bu siyasət nəticəsində
Vaşinqtonun xarici siyasət qurumunda heç bir halda Rusiyayayla üzləşməməyə çalışacaq bir
sinif meydana gəlib.
İkinci səbəb ondan ibarətdir ki, Birləşmiş Ştatlar Balkanlarda, İraqda və Əfqanıstada törətdiyi
hərəkətlərdən dolayı nüvə silahına malik olan başqa bir dövlətin öz maraqları üçün gücdən
istifadə etməsinə qarşı çıxmaq Vaşinqton üçün çox çətindir.
Və üçüncüsü, 11 sentyabrdan (2001) etibarən mövcud hazırki administrasiya nəinki yalnız
Yaxın Şərqdə terrorizmlə mübarizə aparmaqla məşğul olmuşdu, həm də Avropada və digər
yerlərdəki müttəfiqlərini diqqətdən kənar qoymuşdur və bu səbəbdən Rusiyaya qarşı koalisiya
təşkil edəcək vəziyyətdə deyil. Bu və Avropanın Rusiyadan neft və qazından asılılığı ilə əlaqədar
olan digər səbəblərdən dolayı Bakının xarici siyasəti ilə bağlı digər fərziyyə—hələ ki—məhv
olmuş vəziyyətdədir.
Mə h v ol m u ş 4- c ü fə rziy yə
Birləşmiş Ştatlar və beynəlxalq ictimaiyyət sərhədlərin toxunulmazlığı prinsipinə o qədər
bağlıdırlar ki, heç bir halda onun pozulmasına, xüsusilə də zor gücünə pozulmasına imkan
verməzlər.
Birləşmiş Ştatlar və beynəlxalq ictimaiyyət sərhəd dəyişikliklərinə prinsip etibarilə qarşı olsalar
da, təcrübədə bunu hər zaman görmək mümkün olmur. ABŞ və onun müttəfiqləri nəinki
Sovet İttifaqının və Yuqoslaviyanın dağılmasını xoş qarşıladılar, onlar həmçinin son zamanlarda
Kosovonun müstəqilliyini də dəstəklədilər. Bir uilsonçu [Vudrou Uilson – ABŞ-ın 24-cü
prezidenti – (1913-1921)] olaraq, müəllif xalqların öz müqəddəratını həll etmək iqtidarını
dəstəkləməyin düzgün olduğuna inanır, lakin o, həm də inanır ki, bu prinsipi dəstəkləməkdə
davamlı olmaq lazımdır. Belə olmazsa, başqaları bundan sui-istifadə edə bilərlər. Və Rusiyanın
Gürcüstanda etdikləri—və yaxud ən azından Putin və onun adamlarının bundan yaxalarını
qurtaraqcaqlarını güman etmələri—hər şeydən əvvəl Balkanlarda baş vermiş son hadisələrin
məhsuludur. Qərbin və xüsusilə Amerikanın orada baş verənlərin törətdiyi nəticələri
anlamaması və post-Sovet məkanında heç bir tədbir görə bilməməsi Azərbaycanın digər
fərziyyəsini də puça çıxardı.
Mə h v e dil miş 5- ci fə rziyyə
Türkiyənin Azərbaycanı Rusiyadan qoruyacağına güvənmək olar.
Azərbaycanlıların ən başlıca fərziyyələrindən biri də odur ki, hər hansı bir qarşıdurma halında
Türkiyə hər zaman Azərbaycanın tərəfində olacaq. Gürcüstanda baş verənlər bunun belə
olmadığını göstərdi. Ankaranın, Amerikaya məxsus iki xəstəxana gəmisinin Gürcüstana kömək
etmək üçün boğazdan keçməsinə icazə verməməsi göstərir ki, Türkiyə—çoxlarının Bakıda
güman etdiyindən daha çox—Rusiyanın təsiri altındadır. Rusiya ilə Türkiyənin Qafqazda
stabilliyin qarantı olması ilə bağlı Türkiyənin təklifi Atatürkün sovetpərəst siyasətindən
qaynaqlanır. Lakin belə bir kondominium Türkiyənin Azərbaycanı müdafiə etməsi yox, Bakıda
rus təzyiqini ört-basdır etməsi demək olacaq.
Mə h v e dil miş 6- cı fə rziyyə
İran—Amerikanın bu ölkəni təcrid etmə siyasəti və öz daxilindəki problemlər səbəbindən,
Azərbaycana hər hası bir fundamental təhlükə yaratmır.
İran Moskvanın Gürcüstandakı hərəkətlərini dəstəkləməklə yanaşı, həm də Ermənistanla
kəşfiyyat, təhlükəsizlik sahələrində əməkdaşlığın səviyyəsini genişləndirib İranın şimalındakı
etnik azərbaycanlılara qarşı daha sərt mövqe nümayiş etdirir. İran Vaşinqtonun da açıq-aydın
istədiyi kimi bəzi məsələlərdə “qutu içərisindədir”, lakin yaxın qonşuluğunda—Azərbaycan da
buraya daxildir—Tehranın Bakıda çətinlik yaratmaq üçün vasitələri, bəhanəsi və hal-hazırda
imkanı vardır. Artıq əminliklə demək olar ki, İran ləzgiləri qızışdıraraq, Azərbaycanın tərkibində
yaşayan digər azlıq olan ermənilərlə birlikdə işləyərək və Azərbaycanda yaşayan böyük sayda
iranlılardan istifadə edərək Bakıya təzyiq etməyə çalışacaq. Azərbacyan ABŞ-a arxalanıb bunun
baş verməyəcəyi fərziyyəsinə inansa da, bu fərziyyə də Gürcüstanda baş verənlərdən sonra
puça çıxdı.
Məhv edilmiş 7-ci fərziyyə
Azərbaycanın inkişafda olan iqtisadiyyatı Ermənistanın Qarabağda yaratdığı hər hansı
təhlükənin qarşısını ala bilər.
Prezident İlham Əliyevdən tutmuş aşağılara qədər Azərbaycan rəsmiləri müntəzəm olaraq
təkid edirlər ki, ölkənin inkişafda olan iqtisadiyyatı onlara elə bir siyasi və hərbi güc təmin
edəcək ki, Bakı gələcəkdə Ermənistanın hər hansı hücumunu dəf edə biləcək. Bu fərziyyənin
də puça çıxdığını göstərən üç səbəb var.
Birincisi—iqtisadi güc tam olaraq hərbi güc demək deyil. Kimsə daha çox silah ala bilər, lakin bu
onun daha güclü olduğu demək deyil.
İkincisi—indi Ermənistan Rusiyanın köməyinə həmişəkindən daha çox arxalana bilər.
Ermənistanla müqayisədə Azərbaycan çox güclü görünür; lakin Ermənistanla və Rusiya ilə birgə
müqayisədə fərqli görünüş yaranır.
Və üçüncüsü—yenə də Gürcüstandakı hadisələrin də göstərdiyi kimi müasir hərb, rəqəmlər
və hərbi və siyasi məqsədlərinə çatmaq üçün qurban verməyə can atan qüvvə tərəfindən
darmadağın edilə bilər. “İqtisadiyyatçılıq” bir əsr öncə yanlış olduğu kimi indi də strateji
cəhətdən yanlış düşüncə tərzidir.
Mə h v e dil miş 8- ci fə rziyyə
Azərbaycanın enerjiyə susamış Avropa üçün yanacaq mənbəyi olması hər hansı bir təhlükə
halında kənardan dəstək alacağına zəmanət verir.
Azərbaycan nefti Bakının dünyaya vizit kartıdır, lakin Azərbaycan neftin yeganə mənbəyi deyil
və Gürcüstandakı son hadisələr bu nefti əvvəlki kimi cazibədar etmir. Nəticə etibarilə, əgər
Azərbaycanda dünyanın ehtiyacı duyduğu bir şey varsa, lakin onu etibarlı şəkildə çatdıra
bilmirsə—Moskva nümayiş etdirdi ki, Rusiyanın tələblərinə cavab verən razılıq əldə edilməzsə
Azərbaycan neftinin etibarlı çatdırılmasından danışmağa dəyməz—Azərbaycan nefti, hər nə
qədər digər dövlətlər onu əldə etmək istəsələr də qiymətdən düşür.
Mə h v e dil miş 9- c u fə rziyyə
Azərbaycanın “balanslaşdırılmış xarici siyasəti” Azərbaycan rəhbərlərinə istədikləri addımı
atmaq təhlükəsizliyi və azadlığı verir.
Beynəlxalq münasibətlər üzrə bir çox mütəxəssislər Azərbaycanın “balanslaşdırılmış xarici
siyasəti”nə və yalnız bir tərəflə deyil, bütün tərəflərlə əlaqələr yaratmaq cəhdlərinə heyran
qalırlar.
Bəziləri mübahisə edə bilər ki, Gürcüstan hadisələri belə yanaşmanı sarsıtmaqdansa onun
düzgünlüyünü göstərir, lakin bu, hər şeyin həqiqət olduğu zaman düzgün yanaşma hesab
edilərdi. Açıq-aydın görünür ki, burada həqiqət yoxdur. Balanslaşdırılmış yanaşma məvhumu
hər iki tərəfin güc baxımından bərabər olmasını tələb edir. Lakin Rusiyanın Gürcüstanla bağlı
siyasəti yaxın gələcəkdəki fərziyyənin də yanlış olduğunu göstərir.
Mə h v e dil miş 10-c u fə rziyyə
Azərbaycanın beynəlxalq mühiti kifayət qədər mülayim olduğu üçün ölkə indi yalnız daxili
problemlər üzərində dayana bilər və dayanmalıdır.
Azərbaycanda səfərdə olan Qərb rəsmilərinin şərhləri bir nəqəratdan ibarətdir: Azərbaycan
dövlətin uzunömürlülüyünü təmin etmək üçün bu qədər narahat olmamalıdır, ölkənin diqqəti
islahatlar keçirməyə cəmlənməlidir, orada demokratiyanın keyfiyyətini artırmağa yönəlməlidir.
Şübhəsiz ki, Azərbaycan daxili işlərini qaydaya salmalıdır lakin bu, Qərb rəsmilərinin göstərdiyi
əsl səbəbin tamamilə əksidir. Azərbaycan təhlükənin getdikcə artdığı bir qonşuluqda yerləşir,
buna görə də ölkənin təhlükəsizliyi zəminində addımlar atması, az çox müstəqillik statusunu
saxlamaq və uzunmüddətli mövcudluğunu təmin etməsi zəruridir. Azərbaycanın mülayim
mühitdə yaşaması heç bir zaman tam reallıq olmamışdır; bu fərziyyə da sadalanan digər
məvhumlar kimi puça çıxmışdır.
Çoxları üçün bu siyahı hədsiz bədbin görünə bilər. Amma Rusiyanın qanunlara meydan
oxuduğu bir dönəmdə və Qərbin Moskvanı geri çəkilməyə təhrik etməsinin bir fayda
vermədiyi və yeni “soyuq müharibə”dən qaçmaq və Şərq-Qərb əməkdaşlığının bütün
“faydaları”nı əldə etmək üçün Rusiyanın etdiklərinə göz yummağa çağırdığı və bu çağırışların
artdığı bir dövrdə Azərbaycan, onun rəhbərləri və Azərbaycan xalqı heç bir vəchlə öz
yanaşmalarını yenidən təyin etmək fikrində olmadıqlarını göstərməklə özlərinə fayda
verməyəcəklər, çünki, onların fəaliyyət göstərməli olduqları mühit, güvənə biləcəklərini fərz
etdikləri mühitdən tamamilə fərqlidir.
Dostları ilə paylaş: |