Microsoft Word hesabat2010. dot
Yüklə 101,74 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2010-cu ildә «Radiasiya vә onun әtraf mühitә tәsiri» fakültәlәr arası ETL-in yerinә yetirilmiş elmi-tәdqiqat HESABATI
- ETL-in rәhbәri: f.r.e.n. R.Ә.Musayev BAKI - 2010
- Göstәrilәn zәrәrli tәsirlәrin fәrdi vә kumulyativ tәsirlәri hәlә öyrәnilmәmiş qalır.
- 2.STRUKTUR VӘ ŞTAT CӘDVӘLİ.
- 3.Azәrbaycan Respublikası Prezidenti yanında elmin inkişafı fondu ilә әlaqәlәri.
- 5.ELMİ TӘDQİQAT İŞLӘRİNİN ӘSAS İSTİQAMӘTİ: Elmi istiqamәt
- 6.Dәrc olunmuş elmi işlәrin xarakteriskası.
- A. Qarayevin 90 illik yubileyi – Tezislәr 6.4.
- 7.XARİCİ DÖVLӘTLӘRİN TӘHSİL VӘ ELM MÜӘSSӘLӘRİ İLӘ ӘLAQӘLӘR.
- 8.ELMİ TӘDQİQAT İŞLӘRİNİN NӘTİCLӘRİNİN TӘTBİQİ.
- 11.ETİ, ETM-dә keçirilmiş elmi konfransların , seminarların xarakteriskası.
- 13.Dissertasiya müdafiәsi vә dissertasiya şuralarının fәaliyyәti.
- 15. Әsas nәticәlәr vә tәkliflәr.
- «Radiasiya vә onun әtraf mühitә tәsiri» ETL-in rәhbәri, f.r.e.n R.Ә.Musayev
| AZӘRBAYCA N RESPUBLİKASI TӘHSİL NAZİRLİYİ BAKI DÖVLӘT UNİVERSİTETİ Nanotexnalogiyaların kimyәvi fizakası kafedrası 2010-cu ildә «Radiasiya vә onun әtraf mühitә tәsiri» fakültәlәr arası ETL-in yerinә yetirilmiş elmi-tәdqiqat HESABATI Kafedra müdiri: f.r.e.d. M.Ә.Ramazanlı ETL-in rәhbәri: f.r.e.n. R.Ә.Musayev BAKI - 2010 Giriş Abşeron yarımadasındakı NQÇİ әrazilәrinin xeyli hissәsi tәbii vә antropogen tәsir nәticәsindә yaranmış müxtәlif növ zәrәrli tәsirlәrin güclü ekoloji gәrginliyinә mәruz qalmışdır.Bu yarımadada olan NQÇİ әrazilәrindәki Neft-qaz mәdәnlәrinin geoloji kәşfiyyatı, qazıntısı vә istismarı ilә әlaqәdar, әtraf mühitdә antropogen tәsir nәticәsindә әmәlә gәlmiş uran, torium, radium, kalium , sezium vә onların digәr radioaktiv izotopları ilә bәrabәr hәm dә tәbii uran- torium ailәlәrinin parçalanma mәhsulları ilә birgә, bu radioaktiv maddәlәrin tәbiәtdәki
molekulyar birlәşmәlәri dә özünü güclü radioktiv şüalanma mәnbәlәri qismindә özünü göstәrir.Bu göstәricilәrlә bәrabәr әtraf mühitin flora vә faunası, әtraf mühitә sәpәlәnmiş neft mәhsulları vә onların tullantılarının zәrәrli tәsirinә mәruz qalmışdır.Bu zәrәrli tәsirlәrdәn biri dә Bakı Neftinin 30-60% tәşkil edәn naftendir ki, bu üzvü birlәşmә torpaqda vә suda güclü parçalanmaya mәruz qalaraq, әtrafda olan digәr maddәlәrlә birlәşәrәk hәll olmayan kompleks- kompaund yaradır.Bu göstәricәlәrlә bәrabәr, әtraf mühitә yayılmış neft mәhsullarının әmәlә gәlmiş aromatik birlәşmәlәr-benzol, toluol, ksilol vә alkenlәrin bir hissәsi torpağın tәrkibinә vә bitki alәmini genetik tәsirә mәruz qoyur.Son nәticәdә radioaktiv maddә vә birlәşmәlәri korroziyaya mәruz qalmış metal birlәşmәlәri vә neft tullatıları ilә birgә torpaqda olan qumus vә fulfat turşularına güclü tәsir göstәrәrәk әtraf mühitin flora vә faunasına öz xoşagәlmәz bioloji vә biokimyәvi tәsirini göstәrir.Gәlәcәkdә bu zәrәrli tәsirlәrin hansı yollarla aradan götürülmәsi mexanizminin öyrәnilmәsi zәrurәti dә әmәlә gәlәcәkdir.Әtraf mühitdә bu kanserogen birlәşmәlәrin paylanması, onların miqrasiyasının torpağın relyefindәn asılı olaraq ona daxil olan birlәşmәlәrin sorbaziya etmәk dәrәcәsindәn vә torpaqda axar vә yağıntı suların vasitәsilә hansı istiqamәtdә paylanması prosesinin dә analiz edilmәsi problemi әmәlә gәlәcәkdir.Bu göstәrilәnlәrlә bәrabәr atmosferdә әmәlә gәlmiş bu kansorogen vә radioaktiv birlәşmәlәrinin aerozollarının biosfer vә hidrosfer ilә qarşılıqlı tәsir mexanizminin öyrәnilmәsi vacibdir.Göstәrilәn zәrәrli maddәlәrin әtraf mühitdә paylanma prosesindә müxtәlif fiziki vә coğrafi parametrlәrin tәsirindәn asılılığını da nәzәrә almaq lazımdır.Neft vә qaz çıxarılan әrazilәrdә ,әtraf mühitdә yaranan radioaktiv aerozolların fiziki tәbiәti vә tәsir mexanizminin öyrәnilmәsi vacibdir.Göstәrilәn radioaktiv maddәlәr özünü α,β,γ-
şüalanma mәnbәyi kimi göstәrmәklә hәm dә onların canlı orqanizmә daxil olaraq orqanatrop olması ikitәrәfli yәni sinergetik tәsir edәrәk arzuolunmaz patalogiyaya gәtirib çıxarır.
Göstәrilәn zәrәrli tәsirlәrin fәrdi vә kumulyativ tәsirlәri hәlә öyrәnilmәmiş qalır. Tәbiәtdә yayılmış mәlum dörd radioktiv ailәnin birinin başçısı 238
U vә onun birlәşmәlәri özlәrini xüsusi aparırlar.Tәbii uranın 99,3%-ini 238 U; 0,7%-ni 235 U;0,006%-ni isә 234 U-
radionuklidlәri tәşkil edir.Uran duzlarını ali vә bitkilәr öz köklәri vasitәsilә torpaqdan çox miqdarda qәbul edirlәr.İnsan vә heyvan orqanizminә uran vә onun birlәşmәlәrinin areozolları hava vә qida bitkilәri vasitәsilә daxil olurlar.Uran birlәşmәlәri gün әrzindә insan orqanizminә 1,1%÷1.8% miqdarda çökә bilәr.İlk növbәdә uran birlәşmәlәrinә insan orqanizmindәki – böyrәklәr hәrisdir.İnsan orqanizminә uran içmәli su vә qida bitkilәri vasitәsilә dә daxil olur.Orta hesabla radioaktiv uranın konsentrasiyası müxtәlif su hövzәlәrindә 0,03÷100pki/l-ә qәdәr çatır.Uran radionuklidlәri canlı orqanizmlәrdәki sümük toxumasına (0,3÷0,8) 10 -3 rad. vә yumşaq toxumalara 0,5 10 -4 rad. şüalanma verir.Әtraf mühirdә olan vә orqanizm üçün qorxulu kanserogen tәbiәtli maddәlәrdәn biri radium elementidir.Torpaq radium duzları vә fosfor gübrәlәri ilә doludur.Bitkilәr radium elementini vә onun birlәşmәlәrini köklәri vasitәsilә yaxşı sovururlar.Bu radioaktiv elementin içmәli su hövzәlәrindә konsentrasiyası 0,01÷10pki/l-ә çatır.Dәniz suyunda radiumun konsentrasiyasının (10 -15 ÷10
-14 q/l) olmasına baxmayaraq , dәniz orqanizmlәri-balıqlar midiyalar, malyuskalar vә digәr su heyvanları radiumu öz orqanizminә yığmaq qabiliyyәtinә malikdirlәr.Radium kalium elementi kimi canlı orqanizmә daxil olduqda sümük toxumasında yığılır vә maddәlәr mübadilәsindә iştirak edir. Radium elementi sümük toxumasında 5÷30pki/kq, yumşaq toxumada isә 0,13 pki/kq -a qәdәr yığılır.Beyin sümüyündә isә radiumun şüalanma tәsiri ilә 10-mrad-a çata bilәr.Tәbii vә texnogen çüalanma mәnbәyi kimi
radium radionukleiitidi әtraf mühitә ildә 4÷10 rad.şüalanma buraxır vә şüalanma mәnbәyi kimi orqanizm üçün qorxulu tәzahür yaradır.Radon radionukleidlәrinin parçalanma mәhsulları olan 210
210 Pb elementlәri külәkli vә isti havada aerozol şәklindә hәrәkәt edirlәr. 210 Po,
210 Pb
izotopları yağış vә qar vasitәsilә tәdricәn yer sәthinә otururlar.Adi içmәli suda bu elementlәrin konsentrasiyası 1pki/l , mineral sularda 10pki/l-qәdәr olur.Dәniz vә su hövzәlәrindә yaşayan heyvanların әzәlәlәrindә 210
Po vә 210
Pb konsentrasiyası 500pki/kq qәdәr olur.Canlı orqanizmlәrә nәfәs yolları vasitәsilә daxil olan 210 Po vә
210 Pb radionukleidlәrini konsentrasiyası isә 0,37pki-yә çatır. 210
Pb әsas әn yüksәk enerjili α- şüalamması buraxır ki, bunun illik şüalanması dozası 4.10 -3
rad olur. 210
Po buraxdığı illik şüalanması dozası 10 -4 -10 -5 raddır.Radioaktiv radium elementinin parçalanma mәhsulu olan radon qazı atmosferin, biosferin, hidrosferin çirklәnmәsi әn böyük tәsir göstәrir.Yerin sәthinә yaxın hava qatlarında radon elementi parçalanaraq poloniy, qurğuşun, vismut, elementlәrini yaradır vә onlar atmosferdә olan su vә digәr mayelәrin buxarları ilә birlәçәrәk klyusterlәr yaradır.Bu klyusterlәr öz ölçülәrindәn vә әtraf mühitin parametrlәrindәn asılı olaraq ya çökmәyә vә ya uzaq mәsafәlәrә hәrәkәt etmәyә başlayırlar.Bu birlәşmәlәrdә olan radioaktiv maddәlәr kiçik periodlu olmasına baxmayaraq daim parçalanaraq vә yarananaraq әtraf mühitdә 10÷100pki/l-ә intervalında olan konsentransiyasını saxlamağa çalışırlar.Radon qazı sağlam dәrinin mәsamәlәrinә nüfuz etmәk qabiliyyәtinә malikdir.Rn- elementinin parçalanma mәhsullarının birlәşmәlәri olan 210
PoCL vә 210
PoNH 4 - sağlam dәri toxumalarına keçmәk qabiliyәtinә malik olaraq çox zәhәrlidirirlәr.Belә ki, 210
PoCL vә PoNH 4
birlәşmәlәri sutkada 0,16% sürәtli ilә dәriyә daxil olurlar.Mәlum radioaktiv elementlәrdәn - әtraf mühitdәki 40 K- radionukleridlәri tәbii kaliumun tәrkibinin 0,012% tәşkil etmәsinә bax mayaraq, onun әtraf mühitә verdiyi şüalanmanın tәsiri böyükdür.Digәr tәrәfdәn kalium elementinin canlı orqanizmin normal inkişaf prosesindә rolu inkar edilmәzdir. 40 K radionukleidlәrin bitkilәrdә olan konsentrasiyası heyvan hüceyrәlәrinә nisbәtәn çoxdur.Әsasәn kalium elementinin konsentrasiyası hüceyrәdaxilindә daha çox hüceyrәlәr arası mayelәrdә daha az olur.Biomenbranlarda olan xüsusi mexanizmlәr orqanizmdәki kaliumun paylanma prosesini tәnzimlәyir.Belә ki baş beyindә onun miqdarı 330mq%, sümük iliyindә 50mq%, qanın eritrositlәrindә -460mq%, әzәlәlәrdә 360mq%olur.Kişi cinsindә qadınlara nisbәtәn onun miqdarı az olur.Әgәr orqanizm şüalanmaya mәruz qalarsa 40 K-radionukleidin miqdarı әvvәlki vәziyyәtә nisbәtәn artır.Ümumiyyәtlә tәbii radioaktivlik nәticәsindә orqanizmdә 40 K-radionukledinin buraxdığı şüalanmanın illik miqdarı 19m rad –a yaxın olur.Digәr radioaktiv element isә 137
Cs – dir.Heyvan vә insan orqanizmi Cs radionukleidi 100% sovurma qabiliyyәtinә malikdir.Belәliklә bu raionukleid bağırsaqlarda 80% vә mәdәdә 8% sorbasiya olunur. 137
Cs–radionukleidinin bәdәndә normadan artıq konsentrasiyasının olması sәrty şüalanma xәstәliyinә gәtirir ki, bunların zahiri görünüşü daxili qanaxma, qanda leykositlәrin miqdarının azalması, tük tökülm vә s, tәzahürlәri kimi müşahidә edilir.Analiz nәticәsindә mәlum olur ki, normal şәraitdә yer sәthinin 1m hündürlüyündә tәbii radioaktivliyin -47%-ni kosmik şüalar, 53%-ni yerin radiasiyası verir.Bu kәmiyyәtin (6.03 . 10 rad) dağlıq vә yüksәk radiasiyaya mәruz qalmış rayonlarda daha artıq olacağı aydındır.Әgәr bunu tәbii radioakyivliyә dә әlavә etsәk onda әtraf mühitә bunların kollektiv tәsiri daha çox dönmәyin bioloji proseslәrin yaranmasına imkan verәcәkdir.Göstәrilәn bu amillәrin neft vә qaz istehsal vә emal edәn ölkәlәrdә ABŞ, Meksika, Kanada, Rusiya, Әrәb ölkәlәrindә vә s. özünü göstәrir.Xüsusilә ABŞ – ın bir çox ştatları –Luizana, Florida, Kaliforniya, Pensilvan, Alyaskada qeyd edilәn antropogen tәsirlәrә mәruz qalmışdı.ABŞ-tәkcә bir Luzian ştatında 70 min işlәyәn vә 120 min istismardan dayanmış neft quyuları vardırki bu göstәrilәn konserogen tәsirlәrin yaratdığı problemlәrlә çoxsaylı ixtisasçılar – hәkim,bioloq, genetik, fizik vә digәr zәruri olan ixtisas sahiblәri mәşğul olmaqdadı.Mәlumdur ki, Azәrbaycan Respublikasının xeyli hissәsi – Bakı, Sәlyan, Sumqayıt, Siyәzәn,Әli-Bayramlı, Naftalan әrazilәri Neft-qaz hasilatı
vә geoloji kәşfiyyatla әlaqәdar hәm antropogen hәm dә tәbii radioaktiv çirklәnmәyә mәruz qalmışdır. Abşeron yarımadasının 15% әrazisinin çirklәnmәsinә sәbәb Neft-qaz istehsal vә emal edәn müәssәlәrdir.Vә bu çirklәnmәlәrlә bәrabәr bioloji aktiv vә kimyәvi konserogen tәsirlәri dә nәzәrә alsaq, onda Abşeron yarımadası özünün ekoloji gәrginlik poliqonu kimi apardığı aydın olur. Bu qeyd edilәnlәrlә әlaqәdar müxtәlif tәsirlәrin – şüalanmanın, bioloji aktiv maddәlәrin, kimyәvi kanserogenlәrin tәhlükәsizliyi әlaqәdar kollektiv tәsir normativlәri mәlum olmadığından, yeni kollektiv tәsir normalarının elmi surәtdә işlәnib hazırlanması onun müәyyәnlәşdirilmәsindә ilk elmi tәdqiqat işlәrinin görülmәsindә, Beynәlxalq Ekoloji Tәhlükәsizlik Normativlәri Bankının yaradılması mühüm rol oynadığından vә Dünyada ilk dәfә olaraq, çox faktorlu tәsir növlәri üzrә Beynәlxalq Ekoloji Tәhlükәsizlik Normativlәri Bankı 2001-ci ildә bu ETL-in vә Coğrafiya fakültәsinin tәşәbbüsü ilә BDU-da yaradılmış vә Böyük Elmi Şuranın qәrarına әsaslanaraq , BDU- nun rektorunun 228 saylı (22.03.2001-ci il) әmri ilә tәsdiqlәnmişdir.Bu normativlәr Bankının elmi fәaliyyәtinә Coğrafiya fakültәsinin dekanı professor M.A.Müseyibova, elmi işlәrin aparılması istiqamәtindә rәhbәrlik isә göstәrilәn ETL –in müdiri, f.r.e.n. R.Ә.Musayevә hәvalә edilmişdir.Bu bankın elmi işlәrinin birgә aparılmasında BDU-nun tәbiәt elmlәri üzrә fakültәlәrinin dekanları da iştirak etmәyә razılıq vermişdir. Plana әsasәn Ramana NQÇİ - әrazisindәki radioaktiv mәnbәәlәrin yaratdığı böhran sahәlәrinin aşkarı vә onların analizinә aid elmi tәcrübәlәr aparılmışdır.Әtraf mühitin radioaktiv maddәlәtlә çirklәnmә dәrәcәsinin tәyini üçün göstәrilәn әrazilәrdә radioekoloji ölşmәlәr aparılmış vә bir neçә radioaktiv böhran sahәlәri aşkar edilmişdir.Bu işә aid olan digәr elmi iş isә radioaktiv vә konserogen maddәlәrinin sinergetik effektlәri üzrәdir.Sinergetik effektlәr üzrә elmi iş AMEA –nın bir neçә elmi insitutu ilә birgә müzakirә edilmiş vә bu barәdә AMEA-nın prezidiumunda çıxış üçün materiallar hazırlanır.
“Radioasiya vә onun әtraf mühitә tәsiri” fakültәlәr arası ETL-i Tәhsil Nazirliyi 07.02.1990-cı il tarixli 46-12-54/ №1 vә 12.06.1990-cı il 1-172 saylı Kirov adına ADU-nun rәhbәrliyinin әmri ilә yaranmışdır. 2010-cu ildә ETL aşağıdakı tәrkibә malik olmuşdur. 1.Laborotoriya müdiri-f.r.e.n.Musayev Rövşәn Әli oğlu, 1947-ci il tәvәllüdlü -1 ştat. 2.Baş laborant –Vәliyeva Solmaz Bәşir qızı , 1966-cı il tәvәllüdlü-1 ştat 3.Laborant- Әvәzova Sәadәt Sәxavәt qızı, 1979 –cu il tәvәllüdlü- 1 ştat 4.Vakant-Baş elmi işçi – 1ştat 3.Azәrbaycan Respublikası Prezidenti yanında elmin inkişafı fondu ilә әlaqәlәri. Azәrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında elmin inkişafı fonduna 2010-cu il üçün layihә verilmişdir.
AMEA-nın Radiasiya problemlәri vә Coğrafiya İnsitutları ilә çox faktorlu tәsirlәr üzrә Beynәlxalq Ekoloji Tәhlükәsizlik Normativlәr Bankının tәşkili üzrә birgә elmi işlәri aparılması müzakirә edilmişdir. 5.ELMİ TӘDQİQAT İŞLӘRİNİN ӘSAS İSTİQAMӘTİ: Elmi istiqamәt: Ekoloji sistemlәrin tәşkilindә fiziki-kimyәvi proseslәrlәrin әsasları. Problem: Ekosistemlәrinin pozulmasının әsas amillәri, zәrәrli fiziki –kimyәvi faktorların biogen miqrasiyasından asılı xroniki tәsirlәri . Mövzu: Abşeron yarımadasının (cәnub-qәrb) Ramana, Zirә, Bibiheybәt-zonalarındakı Neft-qaz yataqlarındakı radioekoloji gәrginlik sahәlәrinin aşkarı analizi toksiki birlәşmәlәrin atmosferә tәsiri, xәritәlәşmә, toksiki birlәşmәlәrin klassifikator sisteminin yaradılması.
İş: Abşeron yarımadasının Ramana zonasındakı NQÇİ-dә radioekoloji gәrginlik sahәlәrinin aşkarı, analizi toksik birlәşmәlәrin sinergetik effektivinin II-klassifikatorunun yaradılması. İŞİN QISA A NNOTSİYASI Abşeron yarımadasının 213 min ha sahәsindәn 9 min. ha sәnaye müәssisәlәrinin, 13min ha Neft-qaz mәdәnlәrini, 10 min ha eroziya vә tullantı sahәlәrinin payına düşür.Ümumimiyyәtlә yarımadanın 4%-i müxtәlif sәbәblәrdәn kimyәvi çirklәnmәyә vә 7%-i isә Neft-qaz kәşfiyyatı vә istehsalı ilә әlaqәdar radioaktiv çirklәnmәyә mәruz qalmışdır..Bu göstәrilәn çirklәnmәlәrlә bәrabәr daş karxanalarının, sement zavodlarının vә müxtәlif növ mәnbәәlәrin-әtraf mühitdә yaydığı tüstü aerozolarını ilә çirklәndirilmәsini әlavә etsәk, onda Abşeron yarımadası özünü yüksәk ekoloji gәrginlik malik poliqon kimi apardığı aydın olur. Bu götәrilәn faktorlarlarla bәrabәr müxtәlif biogen tәsirlәrin – şüalanmanın, bioloji aktiv maddәlәrin, kimyәvi kanserogenlәrin kollektiv rәsiri ilә әlaqәdar, bu günә qәdәr sinergetik tәsir normativlәri mәlum olmadığından bu normaların yaradılması işlәnib- hazırlanmasında ilk elmi- tәdqiqat - Pioner işlәrinin görülmәsindә Beynәlxalq Ekoloji Tәhlükәsizlik Normativlәr Bankının yaradılması mühüm rol oynaması faktı da danılmazdır vә Dünyada ilk dәfә olaraq, çox faktorlu tәsir növlәri üzrә Beynәlxalq Ekoloji Normativlәri Bankı 22.03.2001-ci il tarixdә BDU-da yaradılaraq, Elmi Şura tәrәfindәn tәsdiqlәnmişdir.Bu normativlәr bankının ümumi rәhbәrliyi professor M.A.Müseyibova vә elmi rәhbәrlik isә göstәrilәn yaradıcı laboratoriyanın rәhbәri f.r.e.n. P.Ә.Musayevә hәvalә edilmişdir.Yaxşı haldır ki, bu normativlәr Bankının Baza elementlәrinin yaradılmasında AMEA-nın bir neçә institutu birgә işlәmәyә razılıq vermişdir. Plana әsasәn görülәn elmi tәdqiqat işlәri neft çәnlәrinin, avadanlıqlarının komunikasiya xәtlәrindә vә onun qovşaqlarında , neft anbarlarının әtrafında neft “tәlәlәri ” vә gölmәşәlәrindә vә onlara bitişik sahәlәri әhatә etmişdir.Orada ölçmәlәr aparılmış vә stasionar ölçmәlәr üçün çәkisi 0,400÷1200q-a qәdәr nümunәlәr analiz üçün götürülmüşdür.Sәyyar ölçmәlәr PKSB cihazı vasitәsilә aparılmış, göstәrilәn әrazilәrdә qәbul edilmiş normadan xeyli yüksәk bir neçә şüalanma mәnbәәlәri aşkar edilmişdir.Götürülmüş nümunәlәrdә qamma-şüalanma radioaktivlik dәrәcәsi CPП 68-01,RKSB vә betta – şüalnmanın radioaktivliyi ilә RUST-3 tipli cihazlar vasitәsilә ölşülmüşdür.Tәbii radioaktivliyin fonu, Ramana әrazisindә 7÷20MR/h olduğu aydın olmuşdur. Neft kommunikasiya xәtlәrindә, borularında,çәnlәrin vә anbarların әtrafında şüalanma dozasının gücü 200-800 MR/h olmuşdur. Buda B qrupu üçün 80 dәfә çoxdur. Әrazidә şüalanmaya sәbәb olanradioaktiv mәnbәlәr әsasәn bunlardır:Uran, torium,vismut,Radium,sezium,kalium vә onların müxtәlif izotopları vә birlәşmәlәri olmuşdur.Tәdqiqat aparılan nöqtәlәrdә şüalanma mәnbәlәrinin inteqral dozası qәbul edilmiş normadan 12÷30 dәfә çox, intensivliyi isә qәbul edilmiş normadan 8÷12 dәfә. Alfa, betta, qamma –şüalanması yaradan radionukleidlәrin әrazidә paylanması normativi aşağıdakı yarım empirik düsturu ilә hesablanması tәklif edilir.
K 1 K 2 K 3 -(α,β,γ,)-hissәciklәrin yaratdığı şüalanma dozaları üçün tәcrübi mütәnasiblik әmsalları; B γk B βj B αi -( α,β,γ,)-hissәciklәrin illik şüalanma dozasının norması; D γk , D βj,
D αi –ölçülmüş şüalnma dozasının illik orta qiy mәti. I-hal:A 5 ≤1şüalanma dozasının qiy mәti illik normaya uyğundur. II-hal: A 5 >1 şüalanma dozasının qiy mәti normadan artıqdır. Sinergetik effektlәrin klassifikatorun yaradılması mәrhәlәlәr üzrә getdiyindәn , bu mәrhәlәdә aşağıdakı maddәlәrin müxtәlif növ şüalanma növlәri ilә kollektiv tәsirinә baxılmışdır.Qeyri-üzvi birlәşmә + γ-radioaktivlik, ü/birlәşmә+ γ-radioaktivlik, üzvi birlәşmә+yüksәk tezlikli radiodalğalar, üzvi -birlәşmә+infraqırmızı+ultrabәnövşәyi –işıq dozaları: üzvi birlәşmә+qeyri- üzvi birlәşmә+ γ-radioaktivlik.Bu birlәşmәlәrin orqan vә orqanizmdә yaratdığı patoloji xәtәliklәrin siyahısı verilmişdir.Qeyri-üzvi birlәşmәlәr әsasәn: metal birlәşmәlәri, kükürd birlәşmәlәri , dәm qazı, iprit, xlorofos,nitratlar vә azot birlәşmәlәri vә s. daxildirlәr.Bu kollektiv tәsirlәrә turş, qәlәvi, duz, neytral sistemlәrin tәsiri müәyyәn zaman intervalında göstәrilmişdir.İnformasiya vә ekoloji tәhlükәsizlik faktorları ilә birgә korrelyasiya edilәcәkdir.Ekoloji risk faktorunda әn yüksәk bal: ürәk-damar, qara ciyәr. Şiş xәstәliklәri vә s. әn yüksәk korelyasiya faktoru kimi götürülәcәkdir.Çünki kansengenizm insan orqanizmdәki orqanlara tәsirinә görә çox mәrhәlәli prosesdir.Orqanizmin әsasәn 4 sinif orqanik birlәşmәlәrdәn: karbon su birlәşmәlәri, lipidlәr, zülallar vә nukleid turşularından ibarәt olduğundan , arzuolunmaz dәyişikliklәr toxuma, toxumarası, hüceyrә vә hüceyrә daxili quruluşa vә onlar arsındakı mübadilә prosesinә dә güclü tәsir edir.Vә nәticәdә qan vә qan dövranı sistemindә özünü qabarıq göstәrir. Kanserogen faktorların tәsir effektlәri әsasәn bu tәsir faktorların biohәdәfdәki dozasının miqdarından, rezorbasiya müddәtindәn, intoksiyasiya sürәtindәn vә bu intoksiklikdәn sonra biohәdәfә yaranmış daxili vә xarici sindromların qısa vә ya uzun müddәtli olması dinamikasından asılıdır.Dinamika belә verilir: Kanserogenizm hәdәfә ( vә a hәdәflәrә) tәsiri nәticәsindә daxili mexanizm işә düşür→ilk simptomlar yaranır→stress reaksiya→potologiyanın yaranma prosesi→immun sisteminin zәiflәmәsi → orqanizmdә ekstremal vәziyyәtin tәzahürü → ekstremal hala qarşı mübarizә metodların tam zәifliyi → ölüm.Bu tәsirlәr zamanı biohәdәf rolunu-reseptorlar, membranlar, ferment-harmonlar vә onları yaradan sistemlәr, müxtәlif toxuma-hüceyrә sistemlәri vә onları tәşkil edәn orqanellalar oynaya bilәr. Şüalanmanın toxumalara әn güclü tәsiri, DNK – ların sintezi vaxtıdır.Sintezlәr arası intervallar nә qәdәr böyük olarsa bu halda kanserogenlәr nüvәdәki xromotidlәrdә daha az zәdәlәnmә yarada bilәr.Orqanizmә daxil olan virusun hüceyrә membranında reseptoru yoxdursa, onda hüceyrәnin bu virusa yolux ması az ehtimallıdır.Bundan әlavә müәyyәn ferment vә ya hormonlar hәmişә reseptorlarının qarşılıqlı әlaqәsi vasitәsilә tәsir edirlәr.Adәtәn molekulyar birlәşmәlәr bir reseptor üstәgәl zülal vә ya kimyәvi birlәşmә üstәgәl bir hüceyrә vasitәsilә tәsir edirlәr.Bu kimyәvi birlәşmәlәrdәn- katexloamin vә kolxisin xüsusilә fәrqlәnirlәr, onlar eyni zamanda reseptorların bir çoxuna tәsir edirlәr.Bәzi (yodatrop, steroid birlәşmәlәr vә s.) kimyәvi birlәşmәlәr üstәgәl hormonlar hüceyrә xaricinә tәsir edә bilәrlәr.Membran keçiriciliyinә - dinitrifenol, sianid kaliy , xlorofost, purin vә primidin birlәşmәlәri ilә tәsir edәrkәn keçiriciliyi dәyişir vә son nәticәdә enerji yaranmasına sәbәb ATF-azanın düzgün işlәnmәmәsinә sәbәb olur.Antibiotiklәr zülal sintezini ingibitsiya edirlәr.Bu halları – aktinamedsinlәrә,daunametiksinә,pentametsinә,tetrasklinә,tripetomisinә,xloramfenekolә, amin turşularının bir hissәsinә dә aid etmәk olar. Ümumiyyәtlә bir sıra antibiotiklәr (eritromisin, mikomesin, streptomesin vә s.) lizosimin sәthi üzırindә gedәn tanınma vә bölünmә prosesinә mane olurlar.Bioritmlәr zamanı radiasiya effektlәri üstәgәl konserogen birlәşmәlәrlә birlikdә orqanizmә tәsir effekti güclü olur. Bu deyilәnlәrә әsaslanaraq müalicәvi preparatların vә
prosedurların orqanizmә tәtbiqi zamanı individiumun orqanlarının biorimi müddәti nәzәrә alınmalıdır. Bu ETL eyni zamanda atmosferә konserogen maddәlәrin paylanma modellәrinin hazırlanması ilә dә elmi işlәr aparır.Sinergetik effektlәr üzrә Beynәlxalq Ekoloji Tәhlükәsizlik Normativlәri Bankının orqanizm üçün ekoloji risk faktorlarının mәkan üçün statistik qiymәtlәndirilmәsi faktorunun hesablanması nәzәrdә tutulur.Bu yaradılmış informasiya sistemlәri ilә gәlәcәkdә enerji -informasiya tәhlükәsizlik faktorları ilә korrelyasiya edilәrәk Dünya Beynәlxalq Tәhlükәsizlik Bankına bu sahәyә әmәkdaşlığı üçün Pioner işi kimi tәqdim edilәcәkdir. Bu işlәr planauyğun qaydada yerinә yetirilmişdir. 6.Dәrc olunmuş elmi işlәrin xarakteriskası. Dәrc olunmuş elmi işlәr (mәqalә, tezis), monoqrafiya (anotasiyası) dәrslik vә dәrs vәsaitlәri haqqında mәlumatlar (kitab әlavә olunmaqla). Mәqalә vә tezislәr . Cәdvәl: № Mövzunun adı
Jurnalın adı, tarixi, №-si, sәhifәsi Müәlliflәr 1 Mәqalә:Biosferanın kanserogen aerozollarla çirklәndirilmәsinin modellәşdirilmәsi Azәrbaycan vә onunla qonşu ölkәlәrin tәbii tәsәrrüfat sistemlәrindә iqlimin qlobal dәyişilmәsinin tәsirlәrinin qiymәtlәndirilmәsi-Beynәlxalq elmi-praktik konfransı- 25 dekabr 2010 Azәrbaycan Coğrafiya Cәmiyyәtinin BDU filialının әsәrlәri. III cild. sәh 371-374 R.Ә.Musayev № Mövzunun adı
Jurnalın adı, tarixi, №-si, sәhifәsi Müәlliflәr 2 Mәqalә:Qlobal istilәşmә vә aerozollar Azәrbaycan vә onunla qonşu ölkәlәrin tәbii tәsәrrüfat sistemlәrindә iqlimin qlobal dәyişilmәsinin tәsirlәrinin qiymәtlәndirilmәsi-Beynәlxalq elmi-praktik konfransı- 25 dekabr 2010 Azәrbaycan Coğrafiya Cәmiyyәtinin BDU filialının әsәrlәri. III cild. sәh 367-371 R.Ә.Musayev 3 Mәqalә:Abşeron y/a Binәqәdi neft-qaz istehsal edilәn sahәlәrdә radioaktiv şualanmanın әtraf mühitә tәsiri. Azәrbaycan vә onunla qonşu ölkәlәrin tәbii tәsәrrüfat sistemlәrindә iqlimin qlobal dәyişilmәsinin tәsirlәrinin qiymәtlәndirilmәsi-Beynәlxalq elmi-praktik konfransı- 25 dekabr 2010 Azәrbaycan Coğrafiya Cәmiyyәtinin BDU filialının әsәrlәri. III cild. sәh 374-379. R.Ә.Musayev 4 Tezis:Orta dozalı radiasiyanın qandakı mikroelementlәrә tәsiri.
Akademik A.Qarayevin anadan olmasının 100 illik yubileyinә hәsr olunmuş "XXI әsrdә Biologiyanın aktual problemlәri" Respublika elmi- konfransı. 2-3 aprel 2010-cu il. Sәh 218 R.Ә.Musayev 5 Tezis:Abşeron y/a Şıxov әrazisindәki NQÇİ-lәrdә radioekoloji tәhlükәsizlik problemlәri Akademik A.Qarayevin anadan olmasının 100 illik yubileyinә hәsr olunmuş "XXI әsrdә Biologiyanın aktual problemlәri" Respublika elmi- konfransı. 2-3 aprel 2010-cu il. Sәh 218
R.Ә.Musayev
Coğrafiya-2010”. 3 mәqalә verilmişdir. Mәqalәlәr: 1. Biosferanın kanserogen aerozollarla çirklәnmәsinin modellәşdirilmәsi– R.Ә. Musayev Mәqalәdә biosferanın kanserogen aerozollarla çirklәnmә prosesinin modeli verilir. Aerozolların başlanğıc mәnbәllәrinin intensivliyini vә meteroloji proqnozları nәzәrә almaqla, hesalama metodu bu qarışıqların atmosferdә paylanmasını proqnozlaşdırır. Bu model vasitәsilә hesablama dәqiqliyini 60%-ә çatdırmaq mümkündür. 6.2. Qlobal istilәşmә vә aerozollar. – R.Ә. Musayev Göstәrilәn mәqalәdә kimyәvi vә radioaktiv aerozolların qlobal istilәşmәyә vә orqanizmlәrin nuklein turşularına mütagen tәsirinә baxılır. Bu zәrәrli maddә vә birlәşmәlәr radioaktiv radon vә kripton SO, CO, NO aiddir. Bu qeyd olunan zәrәrli maddәlәrin atmosferdә normadan artıq olması, atmosferin şәffaflığının dәyişmәsinә vә nәicәdә qlobal istilәşmәyә sәbәb olan parametrlәrdәn biri kimi özünü göstәrir. 6.3. Abşeron y/a Binәqәdi neft-qaz istehsal edilәn sahәlәrdә radioaktiv şüalanmanın әtraf mühitә tәsiri – R.Ә. Musayev. Mәqalәdә Binәqәdi NQCİ-dәki radio aktiv maddәdnin konsentrasoyasının vә onun şüalanma intensivliyinin bioloji obyektlәrә tәsir modeli analiz edilir.
Tezisdә ağ sicovullar üzәrindә aparılmış tәcrübәlәr analiz edilir. Bu sicovulları – 20 rentgen vә 40 rentgen şüalanma dozüsi ilә şüalandıraraq bir vә beş sutkadan sonra qanın morfoloji quruluşununu baxılmışdır vә әsasәn litium elementinin 5% artdığı qeyd edilmişdir.
6.5. Abşeron y/a Şıxov NQÇİ-nin radioekoloji tәhlükәsizlik problemlәri-R.Ә.Musayev.Bu әrazidә aparılan tәdqiqatlar göstәrmişdir ki,orada şüalanmanın dozasının gücü qәbul edilmiş normadan 50 ÷ 80 dәfә artıqdır.
Bu sahәdә әlaqә yaratmaq üçün AMEA ilә birgә Beynәlxalq Ekoloji Tәhlükәsizlik Normativlәri Bankının yaradılmasının ilk tәşәbbüskarı kimi müxtәlif ölkәlәr üçün müәyyәn tәkliflәr paketi hazırlamaq üçün tәşkilati işlәr görülür.Xaricdә çap edilmәk üçün mәqalәlәr hazırlanır.-Yoxdur
8.1. Dövlәt vә özәl strukturlarda tәtbiq olunmuş elmi nәticәlәr-AMEA-da sinergetik tәsir effektlәri üzrә Beynәlxalq Ekoloji Tәhlükәsizlik Normativlәri Bankının müәyyәn etap vә mәthәlәlәri analiz edilәrәk tәkliflәr paketi müzakirә edilir, dioqnastik cihazlar hazırlamaq üçün müxtәlif yollar axtarılır.-Yoxdur. 8.2. Elmi-tәdqiqat işlәri ekologiya, sәnaye vә tibbi istiqamәt üzrәdir.
9.PATENT VӘ İNFORMASİYA İŞLӘRİ. Yeni patent-dalğadan enerji almaq üçün hazırlanır.-Yoxdur. 10.DÖVLӘT PROQRAMLARININ İCRASI: Göstәrilәn proqramın icrası ilә bağlı elmi-tәdqiqat işlәrinin yeni planı 2010-2015-ci illәr üzrә hazırlanaraq tәqdim edilmişdir. 11.ETİ, ETM-dә keçirilmiş elmi konfransların , seminarların xarakteriskası. 2009-cu ildә hәr ayın I hәftәsinin V günü saat 11.30 – da ETL – dә seminar aşağıdakı qayda üzrә keçirilir. 11.1 Günәş şüalanmasının canlı alәmdә rolu. 11.2 Şüalanma vә DNT. 11.3 Radiasiya vә toksiklik amillәri. 11.4 Radiasiya vә mutagenlik. 11.5 Kanserogenlik vә patologiya 11.6 Qalaktik şüalanmanın vә relektiv radiasiyanın orqanizmә tәsiri. 11.7 Ekoloji qiy mәtlәndirmә modellәri
Kadrların hazırlanması üçün uzun müddәtdir ki, ETL – dә mövcud olan elmi işlәrin nәticәlәri imkan verir. Aspirant vә dissertant hazırlamaq üçün elmi materiallarımız vardır vә bu problemin hәlli ETL çәrçivәsindә deyildir.Yoxdur. 13.Dissertasiya müdafiәsi vә dissertasiya şuralarının fәaliyyәti. Bu hesabat dövründә ETL dissertasiya şurasının fәaliyyәtindә iştirak etmәmişdir.Yoxdur. 14.2011-ci ildә hansı avadanlıqların alınmasına ehtiyac duyulur. - Çox kanallı amplitud analizatoru – 1 әdәd ( on beş min manat ). - Çox kanallı ossiloqraf vә tezlik ölçәnlәr – 2 әdәd ( ikisi on beş min manat). - Kompyuter, elektron mikroskopu ПЭМ-100 Leninqrad zavod “”Elektron.
2010-cu il hesabat dövründә radioekoloji elmi tәdqiqat işlәri Abşeron yarımadasının Ramana әrazisindәki NQÇİ aparılmışdır. Tәdqiqat nәticәsindә bir neçә radiorkoloji böhran nöqtәlәri aşkar edilmiş vә nümunәlәr götürülmüşdür. Ölçmәlәr әsasәn neft çәnlәri vә anbarları, onların kommunikasiya xәttlәri. qovşaqları üzәrindә, neft “tәlәlәri” vә gölmәçәlәrindә,torpaqda vә sulu mәhlullarda aparılmışdır. Ölçmәlәr nәticәsindә mәlum omuşdur ki, şüalanmanın inteqral dozasının gücü Ramana NQÇİ-dә 200-800 MR/h diapazonunu әhatә etmişdir. Belәliklә, şüalanmanın inteqral dozasının gücü qәbul edilmiş normadan 12-30 dәfә çox olmuşdur. Bu şüalanmaya sәbәb olan mәnbәlәr isә bunlardır: uran, torium, vismut, radium, sezium, kalium vә onların müxtәlif izatopları vә bunların birlәşmәlәri olmuşdur.Radioaktiv vә kanserogen birlәşmәlәr üzrә effektlәrin Beynәlxalq Ekaloji Tәhlükәsizlik Normativlәr Bakının müәyyәn etap mәrhәlәlәri analiz edilmişdir. Әtraf mühitin radioaktiv vә kanserogen maddәlәrlә çirklәnmәsinin sinergetik effektlәrinә hәr cür şüalanma növlәri, radioaktiv maddәlәr, sәs dalğaları,üzvü vә qeyri – üzvü birlәşmәlәr, müxtәlif növ aerozollar vә bunlar arasında kommutasiyalar qrup halında verilmişdir vә qrup halında olan kollektiv birlәşmәlәrin müxtәlif fiziki vә bioloji tәsir parametrlәri verilmişdir. Bu modeldә mәkanın ekoloji qiy mәtlәndirilmәsi vә canlılar üçün ekoloji risk parametrinin qiy mәtlәndirilmәsi vә bu parametrlәrin korrelyasion analizinin verilmәsi nәzәrdә tutulur.Beynәlxalq Ekoloji Tәhlükәsizlik normativlәr Bankının mәrhәlәlәrindә AMEA – nın bir neçә institutunun birgә işlәmәsi mәsәlәlәri dә müxtәlif elmi şuralarda müzakirә edilәrәk müsbәt rәy alınmışdır. BDU-da bu Bankın hazırlanması üzrә xeyli işlәr görülәrәk modellәr hazırlanmışdır.Bu Bankda hazırlanan layihә BMT, Avropa şurası, MAQATE vә digәr Beynәlxalq tәşkilatlar üçün әtraf mühitin qorunmasında vә sağlamlaşdırılmasında lazımi BAZA sәnәdi kimi hәyata keçirilә bilәr.Bu BAZA sәnәdinin mükәmmәl olması üçün bir çox elmi materialları analiz edilmәklә, yeni ekoloji risk faktoru da әlavә edilәrәk, әsaslı normativlәr sәnәdinin hazırlanması vacibdir.Bu qlobal problemin hәllindә Dünyanın bir çox ölkәlәrinin elmi-texniki potensialı birlәşәrәk, bugünki lokal vә qlobal ekoloji problemlәri nәzәrә alaraq , sinergetik tәsirlәr üzrә bu Bankın normativlәrinin tam yaradılmasının hәllindә iştirakı mәqsәdәuyğundur. Digәr vacib bir mәsәlә - Dövlәtin inkişafı üçün dövlәtin iqtisadi cәhәtdәn mәnfәәtli , әhalinin sağlamlığı üçün vә sәnaye әhәmiyyәtli olan yeni cihazlar vә tәbii dәrman bitkilәrinin hazırlanması vә tәtbiqi metodlarının yaradılması üçün, Respublikada bu istiqamәtdә çalışan elmi potensialdan istifadә edilmәsi şәrtilә - coğrafiya, biologiya , kimya fakültәlәrinin әmәkdaşlarının iştirakı göstәrilәn ETL-in әtrafında , BDU-da müasir avadınlıqla tәchiz edilmiş Elmi-Texniki Tәrәqqi Mәrkәzi Bazasının yaradılmasının hәr cәhәtdәn daha mәqsәdә uyğun olduğu tәklif edilir.
«Radiasiya vә onun әtraf mühitә tәsiri» ETL-in rәhbәri, f.r.e.n R.Ә.Musayev
Yüklə 101,74 Kb. Dostları ilə paylaş:
|