Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi
1
Imom Abu Homid Muhammad ibn Muhammad al-G‘azzoliy
IHYOU ULUMID-DIN
(Din ilmlarini jonlantirish)
Ilm kitobi
Birinchi kitob
Toshkent
«Movarounnahr»
Qalb oynasiga keling
Parvardigorimiz Alloh taologa hamdu sanolar aytamiz, payg‘ambarimiz Muhammad
Mustafoga, u zotning ahliga, sahobalariga va ularga qiyomatgacha go‘zal suratda
ergashganlarga salovot va salomlar yo‘llaymiz.
Assalomu alaykum, aziz O‘quvchi! Sizga taqdim etilayotgan ushbu kitob Islom olamida
mashhur va mo‘’tabar manbalardan sanaladi. Buni o‘zingiz ham yaxshi bilasiz.
Musulmon xalqimiz orasida Imom G‘azzoliyning nomlarini, u zotning «Ihyou ulumid-din»
asarlarini eshitmagan odam bo‘lmasa kerak. Lekin, afsuski, ba’zi bir parcha tarjimalarni,
og‘izlarda
yurgan rivoyatlarni aytmaganda, «Ihyo»dan bexabarmiz.
Alloh taologa yana ming bor hamdu sanolar aytamizki, ana shu mashhur, ammo
notanish asar bugun o‘zbek kitobxoniga o‘zbek tilida taqdim etilayotir. Bu katta ishning
boshida yurtimizning muborak ilm dargohlaridan biri – Imom Buxoriy nomidagi Toshkent
Islom instituti ahli turibdi. Kitobning tarjimonlari – shu dargohning mudarrislaridir.
Imom Abu Homid G‘azzoliy ushbu kitoblarini «Ihyou ulumid-din» (ya’ni, din ilmlarini
jonlantirish) deb nomladilar va u orqali zamonlar o‘tishi bilan tub ma’nosidan o‘zgacha
anglashila boshlagan din ishi, ilmi, yo‘li asli qanaqa ekanini, payg‘ambarlar, salafi
solihlar ularni qanday tushunishganini va hayotlariga qanday
tadbiq etishganini bayon
qilishni xohladilar. O‘zini komil musulmon, ulamo, taqvodor sanaydiganlar qarshisiga bir
pallasi oyat, hadis, hikmat-asarlardan iborat adolat tarozisini qo‘ydilar va har kimga
nafsini tortib ko‘rishni taklif etdilar. Yoki, mazkur muborak manbalar ila qalb holatini aks
ettiruvchi bir oyna sayqallab, uni sirlar yashirinib yotgan qalblarga ro‘para qildilar.
Shuning uchun ham «Ihyo»ni qo‘liga olgan odam o‘zgarib qolsa, ajablanish kerak emas.
Uni o‘qigan kishi, so‘zsiz nafsini hisob-kitob qilishga tushadi, katta bilgan amallarining
tarozida
tosh bosmaganidan, pinhon tutgan sirlarining qalb oynasida oshkor bo‘lganidan
sergak tortadi, fikrlari ostun-ustun bo‘lib ketadi. Favqulodda go‘zal so‘zlar, chuqur
mulohazalar, shafqatsiz haqiqatlar ta’sirida o‘zi bilan, gunohlari bilan ovora bo‘lib qoladi.
Nazarini poklaydi, qalbiga sayqal beradi, niyatini o‘nglaydi. Faqat buguni yoki ertasi
uchun emas, oxirati uchun ham astoydil qayg‘urishga tushadi. «Ihyo»ni o‘qigan va uning
so‘zini uqqan har bir o‘quvchi-uquvchi shu holni boshidan kechiradi. Ammo, oldindan
aytib qo‘yishimiz kerakki, «Ihyo»ni o‘qish ham, uqish ham oson ish emas,
u ravon
o‘qiladigan, tez tushuniladigan kitoblar sirasiga kirmaydi «Ihyo»ni o‘qishga kirishayotgan
o‘quvchi fikrlar sahrosini kezib, bayonlar cho‘qqisini oshib, masalalar ummonidan suzib
o‘tishga o‘zini hozirlashi lozim. Aks holda mutolaa so‘ngiga yetmay to‘xtashi,
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi
2
mashaqqatli mehnat ortidan erishilajak ne’matlar – fikriy, qalbiy, amaliy o‘zgarish va
yuksalishlar qo‘lga kiritilmay qolishi mumkin.
«Ihyo» sabrtalab kitob. Uning mutolaasiga kirishgan kishi hayratomuz fikrlarga yoki
bugun mutlaq haqiqat deya ishonilgan bir so‘zning teskarisiga duch kelib qolsa,
«berdi»siga yetgunicha sabr qilishni, bu gap noto‘g‘ri-ku, deb kitobni yopmasligi kerak.
«Ihyo»ning uslubi shundayki, bir fikr o‘rtaga
tashlansa, uning xulosasi ko‘ngina
kitoblardagi singari o‘sha zahoti yoki bir necha satrdan so‘ng emas, balki keyingi
sahifada, hatto bir necha betlar keyin keladi. Shuning uchun sabr bilan o‘qiganlargina
uning hayrat vodiylarda rohat ila sayr qiladi. Zero, har qanday ilm cho‘qqisiga sabr bilan
yetishiladi.
Shuningdek, «Ihyo»da ayrim mulohazalar borki, ulardan umumlashtiruvchi xulosa
chiqarish lozim bo‘ladi. Masalan, fiqh ilmi va olimlari haqidagi fikrlar (ayni masalada
o‘sha zamondagi holatni ham nazardan qochirmaslik kerak). Ulardan Imom G‘azzoliy
fiqhni va faqihlarni yomon ko‘rar ekan, degan xulosa chiqmaydi. Balki muallif
zamonasining olimlarini tanqid qilar ekan, haqiqiy faqih qanday bo‘lishini
tushuntiradi,
fikrini ulug‘ imomlarning holatlarini bayon qilish ila isbotlaydi.
«Ihyo»ni o‘qiyotgan kishidan yana xolisnazar va sergak bo‘lish talab etiladi. Aks holda
ixtilofli fikrlar uyg‘onishi mumkin. Chunki Imom G‘azzoliy yashagan davr ila bugungi
kunning diniy-dunyoviy hayotida ham, tushunchalarida ham tafovutlar mavjud, u paytda
muhim bo‘lgan ba’zi narsalar bugun eskirgan, u paytda rad qilingan ba’zi narsalar bugun
muhimga aylangan bo‘lishi mumkin.
«Ihyou ulumid-din»
nafaqat din ilmlarini, balki o‘lik, mudroq, g‘ofil dillarni ham
tiriltiruvchi asardir, qalblardagi narsani kashf etuvchi oynadir. Uni o‘qib-tushunganlar
bunga amin bo‘lajaklar.
Endi, bevosita kitob va uning tarjimasi haqida.
Imom Abu Homid G‘azzoliy «Ihyo»da to‘rtta katta mavzuni jamlaganlar: ibodatlar
haqidagi qism, urf-odatlar haqidagi qism, halok qiluvchi va najot beruvchi narsalar
haqidagi qismlar. Har bir qism o‘ntadan, jami qirqta kitobni o‘z ichiga olgan. Bu haqda
Imom hazratlari muqaddimalarida xabar berganlar.
Imom G‘azzoliy biror mavzuni yoritar ekanlar, islomiy odob va an’anaga ko‘ra, dastlab
unga tegishli oyatlarni keltiradilar, so‘ngra Payg‘ambarimizning
hadislariga murojaat
etadilar, keyin esa, sahobalar, tobe’inlar va boshqa ulug‘larimizning so‘zlaridan,
siyratlaridan dalillar keltiradilar, shundan so‘ng fikr-mulohazalarini bayon etadilar, lozim
o‘rinlarda so‘zlarini hujjat bilan quvvatlaydilar. Muallif hadislarning izohini keltirmagan
bo‘lsa-da, keyinchalik alloma Zayniddin Abu Fazl Abdurrahim ibn Husayn Iroqiy (hijriy
806 yilda vafot etganlar) tomonlaridan bu jihat to‘la ishlab chiqilgan, ya’ni har bir
hadisning
asosi keltirilgan, izohi berilgan. Shunga ko‘ra, tarjimada hadislar raqamlandi
va kitobning oxirida ularning izohi ilova qilindi.
«Ihyo»ning ibodatlarga bag‘ishlangan birinchi qismi Ilm kitobi bilan ochiladi. Biz uni
alohida holida chop etayotgan ekanmiz, bunda o‘zimizning ham, bugungi o‘zbek
kitobxonining ham holi-sharoitiga qarab yo‘l tutildi. Keyingi kitoblar qay holatda –