Inflyasiya: görünməz əl
Azərbaycanda inflyasiyanın sürəti idxal, tələb və təklif amilləri ilə yanaşı, həm də subyektiv
səbəblərə bağlıdır. Ölkədə inflyasiya doğuran səbəbləri iki qrupa ayırmaq olar; yuxarıda
sadalalanan iqtisadi amillərdən (idxal, tələb və təklif) savayı, qeyri-iqtisadi, hətta mahiyyətinə
görə qeyri-təbii amillər sayıla biləcək inhisarçılıq, gizli iqtsadiyyat və korrupsiya inflyasiyaya
rəvac verir. “Alternativ inflyasiya layihəsi” çərçivəsində əvvəllər daha çox inflayasiyanın iqtisadi
amillərə söykənən tərəfləri analiz edildiyindən bu dəfə qeyri-təbii yolla yaranan infyasiya prosesi
təhlil ediləcək. İnhisar, gizli iqtisadiyyat və korrupsiya nəinki Azərbaycanda, bütün inkişaf
etməkdə olan ölkələrdə inflyasiya törədən amillər sayılır. Xüsusilə də inhisarçılıq və inflyasiya
arasında korelyasiya itisadi tədqiqatın daim diqqət mərkəzində olub.
Azərbaycan bazarında qiymət formalaşdıran inhisarlar təbii, sahəvi, regional və ya hər hansı
məhsul üzrə hakim mövqeyə malikdirlər. Məsələn, təbii inhisar sahəsi – enerjidaşıyıcılarının
qiymətlərinin bu ilin yanvar ayında qaldırılması nəticə etibarı ilə həmin ay qeyri-monetar amil
olaraq inflyasiya səbətində 12,5 faizlik paya malik oldu.
Rəqabət şəraitində əsas informasiya tələb əyrisində cəmləşir. Əgər bazarda inhisar mövcuddursa,
onda bazar və inhisarçının tələb əyrisi eynidir. İnhisar və bazar tələbi qrafikdə aşağı
istiqamətlənən eyni əyri ilə göstərilib (D). Rəqabət şəraitində inhisarçının mənfəəti marginal (son
hədd) xərclər marginal gəlirlərə bərabər olanda (MC = MR) maksimuma çatır. Rəqabət
şəraitindən fərqli olaraq inhisar qiymətləri marginal gəlirləri üstələyir, çünki inhisarçı satış
həcmini artırmaq üçün qiymətləri aşağı salır. Hər dəfə qiymət aşağı düşdükcə gəlir sonuncu
satılan məhsul vahidinin qiyməti ilə əvvəlki satılan məhsulların azaldılmalı qimyəti arasındakı
fərq qədər artır. Qiymət və satış həcmi arasında bu əlaqə marginal gəlirlərin niyə tələb əyrisi
altında olduğunu göstərir. Beləliklə, inhisarçı rəqabət şəraitində formalaşa biləcək qiymətdən
daha yuxarı məzənnə müəyyənləşdirməklə inflyasiya yaradır.
Qrafik inhisar şəraitində qiymətlətin maksimuma çatmasiını izah edir
(
http://alpha.fdu.edu/~koppl/note19.htm
).
Q
D
200
175
150
125
100
75
50
25
MC
ATC
MR
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
P
Profit
İnhisar şəraitində mənfəətin
maksimumlaşdırılması
Burada: P-qiymət; O-məhsul istehsalı; MR-marjinal gəlir; MC- marjinal xərc; D-tələb;
ATC-orta xərc.
İqisadi İnkişaf Nazirliyi Antiinhisar Xidməti bazarda inhisarçı şirkətlərin reyestrini yaradıb və
bura 100 özəl şirkət daxildir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2005-ci il
31 may tarixində imzaladığı “Antiinflyasiya tədbirlərinin gücləndirilməsi haqqında” fərmanda
inhisarların mövcudluğu və onların inflyasiya yaratama prosesində iştirakı təsbit edilmişdir.
Lakin fərmanda inhisarçı qiymətlərin qarşısını almaq məqsədilə nəzərdə tutulan tədbirlər
(məsələn, qiymət monitorinqlərinin təşkili və s.) tam həyata keçirilməyib. Azərbaycanda
paradoksal və unikal haldır ki, inhisarlar təkcə inflyasiya yaratmır, həm də lazım gələndə bazarda
qiymətləri cilovlamaq üçün hökumətin əlində vasitəyə çevrilir. Bu isə inhisarlarla ayrı-ayrı
məmurlar arasında şaquli iyerarxik əlaqəni göstərir. Məsələn, un, enerjidaşıyıcıları, komunal
xidmətlər və digər maya dəyəri yaradan xərc maddələrinin bahalaşmasına baxmayaraq çörəyin
qiymətini açıq-açığına qaldırmaq mümkün olmadı. Yalnız iqtisadi qanunların diktəsi altında
çörəyin qiyməti “məxməri inqilab” yolu ilə artmağa başlayıb.
Azərbaycanda inhisarlarla yanaşı oliqopoliyalar da fəaliyyət göstərir. Məsələn, tikinti sektotunda
bazarın bir deyil, bir neçə irimiqyaslı oyunçusu qiymətləri diktə edir. Əslində tikinti
oliqopolistlərinin davranışı dustaqların dilemması nəzəriyyəsinə uyğundur. Tikinti oliqopolistləri
arasında rəqabətdə hər bir oyunçunun mənfəəti həm özünün, həm də digər oliqopolistlərin
qiymətlə bağlı qərarından asılıdır. Dustaqların dilemmasında olduğu kimi oliqopolistlərin qarşı
tərəflə rəqabəti və daha çox qazanmaq istəyi son nəticədə qiymətləri qaldırır. Məsələn, bu ilin
iyul ayında Bakı şəhərində tikintisi aparılan bir sıra binalarda satış azalsa da, ilkin bazarda ay
üzrə qiymət indeksi 1.3 faiz artımla müşahidə edilib və şəhər üzrə orta qiymət 1026 ABŞ
dolları/kv.m səviyyəsində qərarlaşıb (“Əmlak Bazarı İştirakçıları” İctimai Birliyi).
Bu onu
göstərir ki, oliqopolistlər arasında inhisar mənfəətini artırmaq üçün “centlmen razılaşması”
işləyir və hətta bazar təkilifinin aşağı düşdüyü halda belə praktik əhəmiyyətini itirmir, ev
bazarında inflyasiya yaradır. Oliqapoliyalar kartel formalaşdırmaqla inhisarçılar kimi fəaliyyət
göstərib məcmu mənfəətlərini maksimuma çatdırırlar. Tikinti sektorunda oliqopoliyaların qiymət
razılaşması “Nəş tarazlığı”na uyğun gəlir, yəni mənzillərin qiyməti oliqopoliya oyunçularının
hamısına əlverişli sayılır.
Azərbaycanda gizli iqtisadiyyatın səviyyəsi və nəqd pul kütləsi düz mütənasibdər. Bütün
dünyada qəbul edilib ki, əgər dövriyyədə nəqd pulun xüsusi çəkisi artırsa, bu gizli iqtisadiyyatın
inkişafından xəbər verməklə yanaşı, inflyasiyanın da sürətlənməsinə rəvac verir. Belə
korelyasiya asılılığını ifadə etmək üçün Qutman metodundan istifadə edilir. Bu metodologiyanın
mahiyyətinə görə, gizli iqtisadi fəaliyyətlərdə əsasən nəqd puldan istifadə edilir. Qəbul edilir ki,
dövriyyədəki pul həcmini rəsmi ÜDM-ə bölməklə alınan pulun dövriyyə sürəti həm rəsmi, həm
də gizli iqtisadiyyat üçün eynidir. Qutman üsulu ilə gizli iqtisadiyytın səviyyəsini aşağıdakı
düsturla hesablamaq olar:
(C-koD) (C-koD)
Yg = Yr * -------------- = ----------------
M1 (C+D)
Yg-gizli iqtisadiyyatdakı ÜDM;
Yr-rəsmi ÜDM;
C-dövriyyədkə rəsmi pulun miqdarı;
D-tələbli əmanət miqdarı;
M1- pul kütlısə (nəqd+tələbli əmanət);
ko-nəqd pulun tələbli əmanətə nisbəti.
Qutman metodu ilə aparılan hesablamalar Azərbaycanda gizli iqtisadiyyat səviyyəsnin 2001-
2006-cı illərdə (Mənbə: “Ekspert” jurnalı, (40) 2007) orta hesabla 35,1-53 faiz arasında
olduğunu göstərir. Bu həddə mövcud olan gizli iqtisadiyyat öz miqyasına mütənasib həcmdə
nəqd pul tələb edir.
Milli Bankın məlumatına görə, hazırda Azərbaycanda nəqd pulun dövriyyədəki xüsusi çəkisi 60
faizi ötür. Bu usə Qutman üsulu ilə gizli itisadiyyatın səviyyəsi üzrə alınan nəticəni tamamlayır.
Milli Bankin cari ildəki statistikası onu da göstərir ki, iyununu sonunda M0 (nəqd pul) ilin
əvvəlinə nisbətən 31.4 faiz artdığı halda, digər aqreqatlar M1, M2 və M3 müvafiq olaraq 23,6,
28,3 və 17,6 faiz çoxalıb. Yəni ilin əvvəlindən nəqd pul daha sürətlə artmaqla bir tərəfdən gizli
iqtisadiyyat səviyyəsini göstərirsə, digər tərəfdən inflyasiya yaradır. Müqayisa üçün deyək ki,
ilin əvvəlindən nəqd pul qeyri-neft ÜDM-dən 3-4 dəfə yüksək templə artıb və bu dinamika ilə də
inflyasiya yaratma mahiyyətinini biruzə verib. Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi nəqd
pulun xüsusi çəkisininin artım tempi M2 pul multiplikatorunu da üstələyib və maraqlı
korelyasiya verib: bu ilin əvvəlindən başlayaraq nəqd pulun M2 aqreqatında xüsusi çəkisi və
istehlak qiymətləti indeksi demək olar ki, eyni dinamika ilə “rəqs” edib.
Mənbə: Milli Bank
Mənbə: Milli Bank
Mənbə: Milli Bank
Azərbaycan kimi ölkələrdə gizli iqtisadiyyatın mövcudluğu çirkli pulların yuyulması üçün
əlverişli imkanlar açır. İstər daxili, istərsə də xarici mənbələrdən daxil olan çirkli pullar
Azərbaycanda leqallaşdırılır və nəticə etibarı ilə geniş mənada pul təklifini artırır. Zəncirvari
olaraqsa pul artıqlığı inflyasiyanı sürətləndirən amil sayılır.
Beynəlxalq Valyuta Fondunun İcraiyyə Şurası Azərbaycanda yaranmış vəziyyəti
qiymətləndirərək bu nəticəyə gəlib ki, neft bumundan yararlanmaqla gələcəkdə iqtisadiyyatın
diversifikasiyası üçün hökumət inflyasiya tempinin sürətlənməsi, dövlət xərclərinin dayanıqsız
artımı, sahibkarlıq mühiti və idarəçilik sahəsində çatışmazlıqlarla bağlı problemlərin aradan
qaldırılması istiqamətində tədbirlər görməlidir. Narahatlıqlar həm də korrupsiyanın
səviyyəsindən dolayıdır. “Transparency İnternational” təşkilatının hesabatına görə, Azərbaycan
163 ölkə arasında korrupsiya səviyyəsi üzrə 121-130-cu yerləri bölür. Əslində “korrupsiya
vergisi” istənilən mal və xidmətin qiymətində oturmaqla onu bahalaşdırır. Digər tərrəfdən isə
korrrupsiyadan əldə olunan vəsait (Qutmana görə əsasən, nəqd pul) dövlətin pul-kredit və fiskal
siyasətinin çərçivəsindən kənarda olduğu üçün pul tələbi və təklifinin formalaşdırılması zamanı
tam nəzərə alınmır və deməli, inflyasiya mənbəyinə çevrilir.
Bu məqalə ABŞ İnkişaf Agentliyinin (USAİD) vasitəsilə Amerika xalqının dəstəyi ilə dərc
olunmuşdur. Məqalənin məzmununa yalnız İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi məsuliyyət
daşıyır və bu məqalə USAİD və Birləşmiş Ştatların mövqeyini mütləq əks etdirmir.
“Alternativ inflyasiya metodologiyasının işlənilməsi” layihəsinin tədqiqat qrupu
Dostları ilə paylaş: |