AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
Z.M.BÜNYADOV adına ŞƏRQŞÜNASLIQ
İNSTİTUTU
Səməd Sərdariniya
İrəvan müsəlman
sakinli vilayət
olmuşdur
Bakı – 2014
Fars dilindən tərcümə edən: İbrahim Quliyev
Elmi redaktorlar: Əkrəm Rəhimli (Bije)
Səməd Bayramzadə
Redaktorlar: Məsiağa Məhəmmədi
Şahnisə Rüstəmova
Səməd Sərdariniya. “İrəvan müsəlman sakinli
vilayət olmuşdur”. Bakı, “Zərdabi” nəşriyyatı,
2014, 202səh.
Oxuculara təqdim olunan “İrəvan müsəlman sakinli vilayət
olmuşdur” kitabı Cənubi Azərbaycanın görkəmli tarixçi alimi
mərhum Səməd Sərdariniyanın əsərlərindəndir. Kitabda İrəvanın
ən qədim dövrlərdən XX əsrin əvvəlinə qədər keçdiyi tarixi dövr-
lər, elm və mədəniyyəti, türk mənşəli tarixi abidələri geniş aspekt-
də şərh edilir. İrəvan tarixən Azərbaycan müsəlman türklərinə
mənsub olan bir bölgə kimi zəngin faktlar və sənədlər əsasında
oxucunun diqqətinə təqdim edilir. Kitab geniş oxucu kütləsi, elm
adamları, müəllim və tələbələr üçün gərəkli məlumat kitabıdır.
İSBN 978-9952-8010-1-9
© AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına
Şərqşünaslıq İnstitutu, 2014
3
İrəvan müsəlman-türk sakinli vilayət
olmuşdur
Oxuculara təqdim olunan “İrəvan müsəlman sa-
kinli vilayət olmuşdur” kitabı Güney Azərbaycanın ta-
nınmış tarixçisi, mərhum doktor Səməd Sərdariniyanın
çoxsaylı əsərlərindən biridir. Müasir Güney Azərbay-
can tarixşünaslığında az müəllif tapılar ki, onun kimi
yorulmaq bilmədən faktları, mənbələri və arxiv sənəd-
lərini tədqiq edərək, tarixi həqiqətləri üzə çıxarmaq sa-
həsində zəngin irs qoyub getmiş olsun. “Azərbaycan
mədəni dünyada”, “Təbriz əvvəlinci şəhərdir”, “Təbri-
zin Mərkəzi qeybi”, “Əli Müsyo”, “Təbriz Univer-
siteti”, “Azərbaycan mətbuat tarixi”, “Təbriz teatrı”,
“Bağır xan Salari-Milli”, “Molla Nəsrəddin Təbrizdə”,
“Arazın hər iki sahilində soyqırım”, “Azərbaycan
məşhurları” (3 cilddə) əsərləri müəllifin elmi axtarışla-
rının və yaradıcılığının bir hissəsidir. Onun şəxsi
arxivində daha yeddi kitab, onlarca sanballı elmi
məqalə oxuculara təqdim olunacağı günü gözləyir.
Görkəmli ensiklopedik alim Cavad Heyətin başçı-
lıq etdiyi “Varlıq” dərgisinin nadir sayı ola bilər ki,
orada S.Sərdariniyanın yazısına rast gəlinməsin. Tədqi-
qatçı Esmira Şükürovanın yazdığı kimi, Sərdariniya bir
institutun gördüyü iş qədər elmi irs qoyub getmişdir.
Bu məhsuldar, zəhmətkeş alimin Güney Azərbaycan
tarixşünaslığındakı xidmətlərindən danışarkən belə bir
əhəti vurğulamaq lazımdır ki, onun qələmindən çıxan
bütün yazılar ancaq doğma vətənin - Azərbaycanın
tarixinə və mədəniyyətinə həsr edilmişdir. Haqqında
söhbət açacağımız “İrəvan müsəlman sakinli vilayət
olmuşdur” kitabı böyük alimin apardığı tədqiqatlardan
bir yarpaqdır.
4
Məlum olduğu kimi, tarixən azərbaycanlılar qon-
şularına mehriban və xoş münasibəti ilə seçilmişlər.
Özünün əzəli, əbədi və qədim ərazisində yaxşılığa ya-
manlıqla cavab verən ermənilərə də sığınacaq vermək,
onlara yaxşı münasibət bəsləmək xalqımızın huma-
nizmi ilə bağlı olmuşdur.
Ermənilər Yaxın və Orta Şərqdə, xüsusən Azər-
baycan və Türkiyə ərazisində özlərinə “məzlum bir
xalq” kimi sığınacaq tapmışlar. Sonra isə başqalarının
ərazisində dövlət yaratmaq istəyən ermənilər XVIII
əsrdən üzü bəri Rusiyanın timsalında özünə arxa tapıb
Azərbaycan torpaqlarının işğalına başlamışlar. Rusiya
imperatoru I Pyotrun (1682-1725) Azərbaycanı, Türki-
yəni, İranı işğal edib Fars körfəzinin isti sularına
çıxmaq haqda arzusuna söykənən ermənilər 1722-ci
ildə bu ərazilərdə özünə “Böyük Ermənistan dövləti”
yaratmaq xülyası ilə I Pyotrun qəbulunda olmuş, “Şərq
yürüşündə” ermənilərin canla-başla rus ordusunun və
kəşfiyyatının xidmətində olacağına sədaqətlə söz ver-
mişlər. Həmin tarixdən bu günə qədər ermənilər qonşu
müsəlman torpaqlarını işğal etməklə, özgəsinin ərazi-
sində yaşayıb ona arxadan zərbə vurmaqla, xəyanət və
satqınlıqla Rusiyaya verdikləri vədə sadiq qalmışlar.
Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı xəyanətlə dolu
xidmətləri rus çarizmi tərəfindən əvəzsiz qalmamış,
Türkmənçay müqaviləsindən sonra xalqımıza məxsus
İrəvan əyaləti və onun ətrafı etnik təmizləmə aparılaraq
ermənilərə verilmişdir. Bu haqda Güney Azərbaycanın
tanınmış tarixçi-alimi mərhum Səməd Sərdariniyanın
“İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur” kitabında
tarixi sənədlər əsasında bir çox faktlar verilmişdir. Adı
çəkilən kitabda İrəvan xanlığının və onun ətraf əyalət-
lərinin tarixən azərbaycanlılara məxsus olması təkzib-
5
olunmaz faktlar əsasında iyirmi yeddi başlıq altında
şərh olunur.
Vaxtilə Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl Səfəvi ana
vətənin bu yerlərini gəzib Göyçə gölü ətrafında bir ne-
çə gün istirahət etmiş və ölkənin paytaxtını Təbrizdən
bura köçürmək haqda fikir söyləmişdir.
Doktor S.Sərdariniyanın kitabında Türkmənçay
müqaviləsi ilə Şimali Azərbaycanın çarizmin əsarətinə
düşməsindən sonra ermənilərə bu bölgədə yaradılmış
şərait, verilmiş imtiyazlar açıqlanır. Kitabda gedən
məlumatlarda göstərilir ki, çar Rusiyası İrəvan və onun
ətrafındakı əyalət və yaşayış məntəqələrinin statistikası
və demoqrafik vəziyyəti haqda məlumatları tərtib edib
mərkəzə çatdırmaq məqsədilə İvan Şopen adlı məmuru
bir heyətlə İrəvana göndərir. Müəllif Şopenin başçılığı
ilə tərtib edilmiş statistikada Türkmənçay müqaviləsin-
dən sonrakı vəziyyəti belə şərh etmişdir: “Ermənilərin
arzusu ilə ruslar İrəvan mahalını və onun ətrafındakı
dörd xanlığı, 41 bəyliyi və sultanlığı ləğv edib türkləri
oradan köçməyə məcbur etmişlər. Torpaq və əmlaklar
gəlmə ermənilər arasında bölünmüşdür” (səh.90).
İrəvanda yaşayan əhalinin 143 000 nəfərdən 117 849
nəfəri azərbaycanlıdan, cəmi 25 151 nəfəri gəlmə
ermənilərdən ibarət olmuşdur. 1828-1832-ci illərdə
İrəvandakı azərbaycanlıların sayı 100 000 nəfər azaldı-
ğı halda, ermənilərin sayı gəlmələrin hesabına 82 377
nəfər artmışdır (səh.91). Müəllif kitabında Qahirədə
çıxan “Hikmət” qəzetindən belə bir məlumatı nəql edir
ki, 1904-cü ildə Qafqazda 3 208 875 nəfər müsəlman
yaşamış və bunların da 352 351 nəfəri İrəvanda məs-
kunlaşmış azərbaycanlı olmuşdur (səh.118). O dövrdə
rus məmurlarının yazılı məlumatlarına əsasən, XIX
əsrin 30-cu illərində İrəvan sakinlərinin 80 %-dən çoxu
Dostları ilə paylaş: |