6
Böyük mütəfəkkirin dünyagörüşünü heç cür dövrün hakim ortodoksal
dini dünyagörüşü çərçivəsilə məhdudlaşdıra bilmərik. Filosof şair dinlə
əlaqədar məsələləri islam ruhaniləri mövqeyindən yox, ruhanilər
tərəfindən çox vaxt kafir damğası vurulmuş məşhur Şərq fılosofları
Fərabi, İbn Sina, Bəhmənyar mövqeyindən işıqlandırır.
"İqbalnamə" XII əsrdə yazılıb və bu dövrdə yazılan bütün başqa
əsərlər kimi o da bir sıra ithaflarla - Allahın, peyğəmbərin, dövrün
hökmdarlarının şəninə yazılmış mədhiyyələrlə başlayır. Lakin Nizaminin
ənənə üzrə yazdığı mədhiyyələri hər şeydən əvvəl böyük mütəfəkkirin
humanizmi və özünəməxsus bir səciyyə daşıyan rasionalizmi ilə fərqlənir.
Məsələn, minacat (Allahı mədh) əslində ağlın mədhinə çevrilir:
Ağıl bir yerdə ki, xəzinə tapar
Allahın adını eyləyər açar,
Allah ağıllıya nəvazişkardır,
Ağılsızlara da əlacı vardır.
Şairin dövründə hökm sürən mürtəce ruhanilərin kor-koranə inamı
ağla qarşı qoyaraq, elmi, fəlsəfəni və xüsusən məntiqi küfrlə
eyniləşdirmələrini və bu yolun yolçularını amansız təqib etmələrini
nəzərə alsaq, ağlı və elmi bu şəkildə tərənnüm edən Nizaminin bir
vətəndaş kimi qorxmazlığı, mərdliyi daha çox çarpar və onun orta əsr
şəraitində təbliğ etdiyi rasionalizmin əhəmiyyətini müasirlərimiz daha
düzgün qiymətləndirə bilərlər.
Nizami yaradıcılığı yüksək inkişaf pilləsinə qalxmış orta əsr Şərq və
Azərbaycan mədəni intibahının məhsulu idi. Lakin nəzərə almalıyıq ki,
bu İntibah kəskin, amansız siyasi və ideoloji mübarizədə qələbə çalır,
onun nümayəndələri isə çox vaxt canlanndan belə keçərək əqidələrini
müdafıə və təbliğ edirdilər. Yeri gəlmişkən, poemanın girişində şaha
ithafa nəzər salaq. Şair şahla öz bərabəri kimi danışır, şaha özünü necə
aparmaq barədə məsləhət verir. Burada şahlara nəinki itaət görünmür,
əksinə, onlar tənqid atəşinə tutulur:
Boşdur çox şahların
ancaq başlan, ...
Zəlitək qan sorub ləzzət alarlar.