Number 26, 2009
233
UŞAQ ƏDƏBİYYATININ PEDAQOJİ MAHİYYƏTİ
İbrahim KURT
Qafqaz Universiteti,
Bakı / AZƏRBAYCAN
ikurt@qafqaz.edu.az
XÜLASƏ
Bu gün cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklər onun bir parçası olan insanları da yaxından maraqlandırır. Bu də‐
yişikliklər dəyərlərə münasibətə də öz təsirini göstərir. İnsanlar tərəfindən unudulmuş dəyərlər sisteminin gənc
nəslə təbliğ edilməsinin həm bu günümüz, həm də sabahımız üçün əhəmiyyəti böyükdür. Bu baxımdan
gələcəyimiz olan uşaqların tərbiyə olunmasına xüsusi diqqət yetirilməsi vacibdir. Uşaq ədəbiyyatı nümunələri də
uşağın öz mənliyini formalaşdırmasında mühüm bir funksiyanı yerinə yetirir.
Açar sözlər: uşaq ədəbiyyatı, uşaq, tərbiyə
PEDAGOGICAL ASPECT OF CHILDREN LITERATURE
ABSTRACT
Nowadays the changes in the society are interested by the people who are belonged to it. These changes
influence the values and the relations. It’s important for todays and tomorrows that to transmit the values which
have been forgotten to the young nations. It is necessary to have special attention for upbringing of the future
children. The works of cildren literature have a functional position to form the self of child.
Key words: children literature, child, upbringing
Uşaqlıq dövründə uşağın qarşılaşdığı bir
çox hadisələr və gördüyü insanlar onun
istər o dövrünə, istərsə də sonrakı həyatına
özünün müsbət və mənfi təsirini göstərir.
Bu baxımdan yazıçılar öz əsərlərində han‐
sısa qəhrəmanı təsvir edərkən onların dav‐
ranış və psixoloji xüsusiyyətlərini uşaqlıq
dövründə qazandıqları təcrübələri ilə açıb
göstərməyə çalışırlar.
Əvvəllər uşaqlardan bəhs edən əsərlər ol‐
madığından və ya çox az təsadüf edildi‐
yindən onlara böyüklər üçün yazılan əsər‐
lərin oxunduğu və oxudulduğu bir həqi‐
qətdir. Uşaqlıq dövrünün xüsusiyyətlərini
düşündükdə böyüklər üçün yazılmış ədə‐
biyyat əsərlərinin uşaqların daxili aləminə
nüfuz edə bilməyəcəyi anlaşılır. Uşaqlar
böyüklərdən bəhs edən əsərləri yaş xüsu‐
siyyətləri baxımından qavraya bilmir, on‐
ların tərbiyəvi təsir gücündən faydalan‐
maqda çətinlik çəkirlər. Çünki uşaqların
uşaqlıq dövrünə aid özünəməxsus hiss və
duyğuları vardır. Onların duyğularına, xə‐
yal və düşüncələrinə təsir edən şifahi və
yazılı əsərlərin rolu böyükdür. Bir şeyin
gerçəkləşməsi üçün mütləq ona ehtiyac du‐
yulmalıdır. Uşaqlar da səviyyələrinə uyğun
olaraq şifahi və yazılı əsərlər vasitəsilə öz
ehtiyaclarını ödəməyə çalışmışlar. Beləcə
uşaq psixologiyası ilə bağlı məsələlər və
maarifçi yazıçıların əsərləri uşaq ədəbiyyatı
anlayışını meydana çıxardı və ədəbiyyat‐
çıların da diqqətini oraya yönəltdi. Keç‐
mişdən bu yana önəmli olan uşaqların tə‐
limi məsələsi və bu istiqamətdə aparılan
işlər başqa sahələri də təsiri altına almışdır.
Bunun da nəticəsi olaraq uşaqların təliminə
böyük təsiri olan uşaq ədəbiyyatı anlayışı
İbrahim Kurt
Journal of Qafqaz University
234
yaranmış və uşaq ədəbiyyatına aid yazılan
əsərlər hər gün yenidən kəşf edilməyə doğ‐
ru yönəlməyə başlamışdır.
Uşaq ədəbiyyatı əsərlərində əxlaq tərbiyə‐
sini araşdırmazdan və bu əsərlərin uşaqla‐
rın gələcəkləri baxımından təsirini göstər‐
məzdən əvvəl «Uşaq ədəbiyyatı» deyəndə
nə anlaşıldığına, uşaqlar üçün yazılan
ədəbi əsərlərin mahiyyətini açmağa ehtiyac
vardır. «Uşaq ədəbiyyatı» anlayışını izah
edə bilmək üçün öncə bu deyimi meydana
çıxaran «ədəbiyyat» sözünün mənasını təq‐
dim etmək lazımdır.
Bir çox yazıçı və tədqiqatçılar tərəfindən
tərifi verilmiş «ədəbiyyat» anlayışı «Dü‐
şüncə, duyğu, hadisə və proseslərin dil va‐
sitəsilə təsvir olunması sənəti» kimi təqdim
olunmaqdadır.
Fərhad Fərhadov, Aydın Hacıyev ədəbiy‐
yatı gənc oxuculara həyatı dərindən anla‐
maqda kömək edən, dünyagörüşlərini zən‐
ginləşdirən, ədəbi zövqlərini inkişaf etdi‐
rən vasitə olduğunu qeyd edirlər. Kavcar
Cahit “İnsanın özünü, ətrafını, cəmiyyəti
tanıması, daha yaxşı baxımdan dəyərlən‐
dirməsi və duyması üçün ədəbiyyat təlimi‐
nin vacib olmasını ” da göstərir
[1]
Ədəbiyyat həyatdakı hadisələri, duyğu və
düşüncələri ədəbi formada təsvir edə bilmə
və araşdırma sənətidir. Cəmiyyət və insan‐
ların bir çox istək və arzularının olması
təbiidir. Həmin bu arzu və istəkləri insani
dəyərlər çərçivəsində həyata keçirmək üçün
müxtəlif vasitələrdən istifadə olunur. Ədə‐
biyyat da bu vasitələrdən biridir. Ədəbiy‐
yat gündəlik həyatımızda baş verənləri əks
etdirərək hislərimizə təsir edir, düşündü‐
rür, anlayıb ifadə edə bilmədiklərimizi dilə
gətirir.
İndi isə «uşaq ədəbiyyatı» ifadəsinin mə‐
nasını yaxşı anlamaq üçün «uşaq» anlayı‐
şını da izah etmək lazımdır. Lüğətlərdə və
xüsusən
də
psixologiya
kitablarında
«uşağ»ın izahına geniş yer verilmişdir.
«Uşağ»ı bu şəkildə izah etmək olar: «Uşaq‐
lıq çağı ilə yeniyetməlik arasında inkişaf
edən insan», yaxud uşaq deyərkən, əsasən
dünyaya yenicə göz açan körpədən tutmuş,
16‐17 yaşa qədər olan insan övladı nəzərdə
tutulur.
[2]
Yəni duyğuların, düşüncələrin,
xəyalların və zövqlərin böyüklərdəki kimi
olmadığı, fərqli yaşandığı bir mərhələdir.
Ümumiyyətlə, insan həyatında 0‐17 yaş
arası uşaqlıq dövrü olaraq qəbul edilib.
Uşaqlıq dövrü özü də bir sıra yaş qrup‐
larına ayrılır. Hər bir yaş qrupunun özünə
görə xüsusiyyətləri vardır.
Təlim sahəsində insanın uşaqlıq dövrü üç
qrupa bölünür:
[3]
â) İlk uşaqlıq çağı (oyun çağı):2‐6 yaşlar
b) İkinci uşaqlıq çağı (məktəb çağı): 6‐10 və
ya 6‐12 yaşlar
c) Son uşaqlıq çağı (yeniyetməlik çağı): 10‐
13 və ya 12‐14 yaşlar
Bütövlükdə insan ömrünün 2‐14 yaşları
arasında keçən inkişaf mərhələsinə «uşaq‐
lıq çağı» deyilir.
Qara Namazova görə uşaqlar yaş xüsusiy‐
yətlərinə görə 4 qrupa bölünə bilər:
a) Bağça yaşlı uşaqlar (3‐7 yaş qrupu).
b) Kiçik yaşlı məktəblilər (7‐11 yaş qrupu).
c) Orta yaşlı uşaqlar (11‐15 yaş qrupu).
d) Böyük yaşlı məktəblilər (15‐17 yaş qru‐
pu).
Uşaq ədəbiyyatı əsərlərində uşağın duyğu‐
ları, inkişafı, idrakı, danışığı diqqətə alın‐
malıdır. Hamıya məlumdur ki, uşaqlar
dövr keçdikcə, nəsillər bir‐birini əvəz et‐
dikcə dəyişir.
[4]
Əgər 2 yaşlı uşaqla 16 yaşlı
uşaq arasında yaş fərqi mövcuddursa və
dünyaya münasibətləri baxımından arala‐
rında fərq varsa o zaman bu fərq onlar
üçün yaranan ədəbiyyatda da öz əksini
tapmalıdır. Uşaqlar üçün əsərlər yazan bü‐
tün yazıçılar bu yaş mərhələlərini nəzərə
alırlar.
Uşaq Ədəbiyyatının Pedaqoji Mahiyyəti
Number 26, 2009
235
Əslində bu 2 fərqli bölgünün ortaq nöq‐
tələri alınsa, daha yaxşı olar. Qrupları belə
sıralamaq olar:
a. Bağça yaşlı uşaqlar (2‐6 yaş qrupu).
b. Kiçik yaşlı məktəblilər (6‐9 yaş qrupu).
c. Orta yaşlı uşaqlar (10‐14 yaş qrupu).
d. Böyük yaşlı məktəblilər (15‐17 yaş
qrupu).
Yaş qruplarının birinci mərhələsində olan
kiçik yaşlı uşaqlarda oxumaq qabiliyyəti
olmur. Uşaqlar ətraf aləm haqqında onları
maraqlandıran bütün sualların böyüklər
tərəfindən cavablandırılmasını tələb edir‐
lər, özlərini və ətraflarını yavaş‐yavaş tanı‐
yaraq hər bir yaş çağında yeni öyrəndikləri
ilə inkişaf edirlər. Yaş xüsusiyyəti dedikdə,
uşaqların bacarıqları, bilik səviyyəsi, diq‐
qətlərini cəlb etmə qabiliyyəti, hafizəsi, yad‐
daşı, uşaqların bədii zövqünün dərəcəsi,
əməyə və ətrafına münasibətləri də nəzərə
alınmalıdır. Bu mərhələ «məktəbəqədər»
dövr ilə «məktəb» dövrünü birləşdirir.
Cəmiyyətin sosioloji cəhətdən təbəqələrə
bölünməsi baxımından insan ömrünü çağa‐
lıq, uşaqlıq, ilk gənclik, orta yaş və yaşlılıq
kimi mərhələlərə ayırırlar. Bu mərhələlərin
psixoloji xüsusiyyətləri uşaqlar üçün ayrıca
ədəbiyyatın olmasının vacibliyi məsələsini
ortaya çıxarmışdır.
Uşaq ədəbiyyatı məfhumu, zaman keçdik‐
cə ədəbiyyatçıların təsiri ilə yeni mənalar
qazanmağa başladı. Türk dili və ədəbiyyatı
təlimində mühüm yeri olan uşaq ədəbiy‐
yatını Özkırımlı «Uşaqların oxuyub zövq
ala biləcəyi, maarifləndirici məqsədlər daşı‐
yan ədəbiyyat nümunələrinə verilən ad»
kimi təqdim edərkən
[5]
, Qara Namazov
uşaq ədəbiyyatına belə tərif verir: “Uşaq
ədəbiyyatı ədəbiyyatın tərkib hissəsi olub,
məqsəd və vəzifəsinə görə 17 yaşına qədər
müxtəlif oxucu qruplarının təlim, təhsil və
əxlaqi‐estetik tərbiyəsinə yönəldilən bədii
əsərlərə deyilir”
[6]
. Uşaqlıq dövründə yaşa‐
nan xəyallar, duyğu və düşüncələr şifahi
və yazılı ədəbiyyatın bütün formalarında
əks oluna bilir: Bunlar; nağıllar, hekayələr,
romanlar, xatirələr, bioqrafik əsərlər, səya‐
hətnamələr, şeirlər və s. olaraq göstərilə
bilər. Müxtəlif yazı formalarında ərsəyə gə‐
tirilən bu əsərlərin böyüklər üçün yazılan
əsərlər kimi gözəl və təsiredici olması da
vacibdir. Tanınmış yazıçılar tərəfindən
uşaqlar üçün yazılan və onların xəyal,
duyğu və düşüncələrinə təsir edən bu əsər‐
lər uşaq ədəbiyyatı əsərləri sırasına daxil
olmaqdadır.
Günümüzdə uşaq ədəbiyyatının ibtidai
məktəb siniflərində istifadəsi, oxuma‐yaz‐
ma mövzusunun təməl daşını meydana
gətirməkdədir. Uşaq ədəbiyyatının uşaqla‐
rın oxuma‐yazma təhsilinə faydalı təsirləri,
bir çox tədqiqatçı, pedaqoq və alimlər tərə‐
findən qəbul edilmişdir. Bunun yanında,
uşaq ədəbiyyatının dil inkişafını asanlaş‐
dırdığı da bir gerçəkdir. Cullinana görə
ʺuşaqlar eşitdikləri dili öyrənirlər: Nə qə‐
dər çox dili inkişaf etdirəcək mühit olsa,
uşaqlar da o qədər çox dil təhsilindən ya‐
rarlanırlarʺ.
[7]
Zarillo (1989) uşaq ədəbiyyatına söykənən
öyrənməyi və müəllimin vəzifəsini ʺtəhsil
üsulları və tapşırıqları, hekayə kitabları,
məlumat verici kitabları, qısa hekayələri,
oyunları və şeirlərinin əhatəsiʺ olaraq təyin
etməkdədir
[8]
.
Səməd Vurğuna görə uşaq ədəbiyyatı müs‐
təqildir. O, hərəkətli bir ulduz kimi daima
axaraq oynayır. Hər zaman hərəkətdə ol‐
maq uşaqların bir başqa xüsusiyyətlərin‐
dəndir. Duyğulu və romantik olmaq bu
xüsusiyyətlərin mənbələrindəndir.
[9]
Yəni, 2‐16 yaş arasında olan uşaqların xə‐
yal, duyğu, düşüncə və dünyagörüşünə
təsir edərək onlara yaşamaq sevinci və
həyəcanı qazandıran, uşaqların böyümələri
və qabiliyyətlərinin inkişafında rol oyna‐
yan, yaş və fərdi xüsusiyyətlərinə uyğun,
sənət dəyəri daşıyan şifahi və yazılı əsərlər
İbrahim Kurt
Journal of Qafqaz University
236
uşaq ədəbiyyatı olaraq başa düşülür. Uşaq
ədəbiyyatı həyatı, insanları anladan bir
sənətdir. Xalqların yeni nəsillərini hazırla‐
masında və inkişaf etdirməsində, onların
təlim və təhsilində uşaq ədəbiyyatının rolu
böyükdür. Uşaq ədəbiyyatı son dövrlərdə
qərb nümunələrinin təsiri altında qalaraq
daha da önəm qazanmağa başladı. Uşaq
ədəbiyyatı hekayə, şeir, sadə məlumat ve‐
rici kitablar, ssenarilər, uşaqlar üçün xüsusi
hazırlanan öyrədici və tərbiyələndirici teatr‐
lar, uşaqlarla gənclərin bilik səviyyələrinə
uyğun hər cür zövqverici, əyləndirici, eyni
zamanda dünyagörüşü ilə bağlı olan bütün
əsərləri öz əhatəsi altına almaqdadır.
Uşaq ədəbiyyatında nədən yazmağın lazım
olması məsələsi bu ədəbiyyatın əsas cəhəti
olaraq qəbul edilmir. Çünki uşaq ədəbiyya‐
tında həyatın bütün sahələri əks olunma‐
lıdır. Həyatda elə bir problem yoxdur ki,
uşaq ədəbiyyatında ona toxunmaq müm‐
kün olmasın. Yerin altını da, üstünü də
bilən müasir uşaq həyatın elə bir problemi
yoxdur ki, onunla maraqlanmasın. Uşaq‐
ların maraqlarını səngitmək, onu lazımi
məcraya yönəltmək üçün uşaq ədəbiyya‐
tının xidməti əvəzsizdir. Hamıya məlum‐
dur ki, insan dünya, kainat, təbiət, cəmiy‐
yət və s. haqqında gərəkli informasiyaların
əksəriyyətini körpə vaxtlarından hafizəsinə
həkk edir. Elə buna görə də uşağın gələcək
dünyagörüşünün formalaşmasında, onun
layiqli vətəndaş kimi böyüməsində uşaq
ədəbiyyatını əvəz edə biləcək ikinci bir va‐
sitə yoxdur.
[10]
Uşaq əsərləri insan sevgisini
təbliğ edir, fərdi və zehni baxımdan təsir
edir, incə insani bir ruh yaradır, balaca
uşaqlara cəmiyyətdə və dünyada baş verən
hadisələr haqqında daha geniş məlumat
verir.
[11]
Bəli, uşaq ədəbiyyatı nəinki özündən hün‐
dür gülə, günəşə, aya, gələcəyə boylanan
bəşər övladının ədəbiyyatıdır. Azərbaycan
sovet ensiklopediyasında qeyd olunmuş‐
dur ki: “Bədii ədəbiyyatın üzvi tərkib his‐
səsi olan uşaq ədəbiyyatında xalqların və
uşaqların həyatına dair, onların yaş xüsu‐
siyyətlərinə, qavrama qabiliyyətlərinə uy‐
ğun janr, forma və üslubda müxtəlif prob‐
lemlər qaldırılır, gənc nəsildə yüksək əxlaqi
keyfiyyətlər, vətənpərvərlik, sədaqət, dost‐
luq, doğruluq, əməksevərlik, beynəlmiləl‐
çilik, insanpərvərlik və humanizm tərbiyə
edilir. Uşaq ədəbiyyatı əsərləri xeyirxah,
mərd və cəsur qəhrəmanları, maraqlı süjet
və kompozisiyası, anlaşıqlı, sadə və aydın
bədii ifadə vasitələri, səlis dili ilə seçilir.
Uşaq ədəbiyyatı folklor qaynaqlarından
bəhrələnir.”
[12]
Keçmiş dövrlərdə yazılmış və yayımlanmış
yazılı ədəbiyyatdakı hekayələr, əzizləmə və
oxşamalar bənzər xüsusiyyətlər daşımaq‐
dadır. Buradan görünür ki, keçmişdən bəri
uşaq tərbiyə edilməsi və cəmiyyətin də‐
yərlərinə uyğun hala gətirilməsi vacib olan
şəxsiyyət kimi görülmüş, şifahi və yazılı
ədəbiyyatın, xüsusilə də uşaq ədəbiyyatının
əsas məsələsi bu istiqamətə yönəlmişdir.
Uşaq ədəbiyyatını ümumi ədəbiyyatdan
təcrid etmək olmaz. Əgər ümumi ədəbiy‐
yat geniş xalq kütləsi üçün yaranmışsa,
onun inkişafına və şəxsiyyət kimi formalaş‐
masına xidmət edirsə, uşaq ədəbiyyatının
da öz oxucusu və bu oxucuya təsir qüvvəsi
vardır. Doğrudur, hər iki ədəbiyyat insan
tərbiyəsi ilə məşğul olur, lakin uşaq ədə‐
biyyatı bəşər övladının ilkin tərbiyəsinə
xidmət edir. Bütövlükdə, ümumi ədəbiy‐
yata xas olan xüsusiyyətlər uşaq ədəbiyya‐
tının spesifikasını təşkil edir. Uşaq ədəbiy‐
yatı da dünyanın, gerçəkliyin obrazlı şüur‐
da qavrayışıdır, obrazlı idrakın məhsulu‐
dur. Yəni ümumi ədəbiyyata verilən ideya‐
yaradıcılıq prinsipləri, uşaq ədəbiyyatının
da inkişaf istiqamətini müəyyən edir.
[13]
Bu baxımdan uşaq ədəbiyyatına və təlim
prosesinə baxdığımız zaman uşaq ədəbiy‐
yatının öyrədici və tərbiyələndirici olduğu‐
nu, və ya bu istiqamətinin ön plana çıxdı‐
ğını görürük. Uşaqların oxuyacağı və ya
Uşaq Ədəbiyyatının Pedaqoji Mahiyyəti
Number 26, 2009
237
dinləyəcəyi əsərlərin onları həyata hazırla‐
dığı kimi davranışlarında da dəyişikliklər
edəcəyini gözləmək olar.
Uşaq ədəbiyyatının özünəməxsus bir sıra
xüsusiyyətləri (növ, janr və üslub əlvanlığı,
obrazlılıq, bədiilik, əyləndiricilik, poetik
təsvir, lirizm, satirik boyalar, bəzi fikirlərin
alleqorik surətlər vasitəsilə verilməsi, ro‐
mantika, güclü emosionallıq və s.) var. An‐
caq həmin xüsusiyyətlərin hamısı nəticədə
aparıcı ideyanın daha asan və dərindən
başa düşülməsinə, tərbiyəvi məqsəd və və‐
zifələrin yüksək səviyyədə yerinə yetiril‐
məsinə xidmət etməlidir. İdeya, məqsəd və
vəzifə baxımındansa uşaq ədəbiyyatı ilə
pedaqogika arasında elə bir ciddi fərq
olmadığını qeyd etmək yerinə düşərdi.
[14]
Bu çərçivədə uşaq ədəbiyyatı nümunələri‐
nin uşağın psixi və zehni inkişafına nə qə‐
dər böyük kömək göstərdiyi inkar edilə
bilməz. İnsan həyatının ən mühüm mərhə‐
ləsini maraqlandıran uşaqlarla bağlı olaraq
yazılmış və ya yazılacaq ədəbi mətnlərin,
təlim öyrətmə qurumlarında istifadə edil‐
məsi və bir dərs müddətində ələ alınması
mümkün deyil. Uşaq ədəbiyyatı əsərlərinin
başlıca xüsusiyyətlərindən biri də onun öy‐
rədici olması, uşaqların əsərlərdə özlərinə
aid bir şeylər tapmaları ilə əlaqədardır.
Uşaq yazıçısı təsvir etdiyi uşaqların yaşları,
cinsiyyətləri, münasibətləri haqqında zən‐
gin təfəkkürə malik olmalı və əsərində bu‐
nu dolğun şəkildə ifadə etməyi bacarma‐
lıdır.
Bəzən uşaq ədəbiyyatı ədəbi yaradıcılığın
əsas sahəsi kimi başa düşülür. Belə yanlış
təsəvvür yaranır ki, adi həyat hadisələrin‐
dən sadə və aydın bir dildə danışmaqla
uşaq əsəri yaratmaq mümkündür. V. Q.
Belinski uşaq ədəbiyyatını bu cür təsəvvür
edənlərə qarşı çıxaraq yazırdı: “Uşaq yazı‐
çısının yaranması üçün çox, olduqca çox
şərtlər vardır: nəcib, sevən, diqqətli, sakit,
körpəcə‐sadədil bir qəlb, yüksək məlumatlı
bir idrak, predmetlərə aydın bir baxış, yal‐
nız canlı bir təsəvvür deyil, həm də canlı,
şairanə bir xəyal, hər şeyi canlı, zəngin
surətlər halında təsəvvür etməyə qabil bir
xəyal lazımdır. Aydındır ki, uşaqlara qarşı
məhəbbət, uşaq yaşının tələb, xüsusiyyət
və təfərrüatını dərindən bilmək də ən mü‐
hüm şərtlərdəndir”.
[15]
Hər mərhələyə daxil
olan uşaqlara onların yaş qruplarına uyğun
əsərlər təqdim etmək lazımdır. Bir uşaq
ədəbiyyatı yazıçısı öz‐özünə nəyi yazmalı‐
yam sualından başqa, necə yazmalıyam
sualını daha çox verməlidir ki, uşaqların
fərqli bir dünyasının olduğunu unutmasın.
Belə olduqda onun yazdığı əsər uşağın
marağına səbəb olur və uşağı özünə cəlb
edir. Yazıçının uşağın inkişaf mərhələlərini
çox yaxşı bilməsi lazımdır. O, əsərini elə
dildə anlatmalıdır ki, uşağın ruhunu oxşa‐
sın, ona zövq verə bilsin. Eyni zamanda
uşağın xəyal dünyasını kəşf edəcək bir
zənginliyə və onun bu zənginlik içərisində
öz xəyalları ilə üst‐üstə düşən ideyaların
tapılmasına imkan yaratmalıdır. Yazıçı bil‐
məlidir ki, uşağın zehni, şüuru ona dərin
təsir etmiş hər hansı bir həyat hadisəsini və
ya prosesini çox gec unudur və unutmur.
Buna görə də yazıçı həyatdan götürdüyü
həqiqətləri, problemləri bir‐bir seçməli və
süzgəcdən keçirməlidir.
Uşaq ədəbiyyatı yazıçısı əsərində valideyn‐
lərinin yanında bütün problemlərdən uzaq
olan, nəyin pis, yaxşı, nəyin düz və ya əyri
olduğunu tam mənası ilə qavramayan bir
varlığa səslənir. Məhz bu baxımdan yazıçı
əsəri yazarkən uşağa həyatın müəyyən sir‐
lərini və həqiqətlərini öyrətməyi qarşısına
məqsəd qoyur. Bu həm də onun tərbiyə
edici tərəfi ilə bağlıdır. Uşaq ədəbiyyatı gə‐
ləcəyin yeniyetmələrinin şəxsiyyət kimi
formalaşmasında gərəkli olan mədəni dü‐
şüncənin, dəyərlərin öyrənilməsi, cəmiyyət
üçün gözəl olan davranış qaydalarının mə‐
nimsənilməsinə kömək etdiyinə görə öncə
bu xüsusiyyətlərin nəzərə alınması və uşaq
ədəbiyyatı əsərlərində olması diqqət mər‐
kəzində saxlanılmalıdır. Bütün bunları ər‐
İbrahim Kurt
Journal of Qafqaz University
238
səyə gətirmək və uşaqlara göstərmək üçün
onların dünyasını yaxşı araşdırmaq, öyrən‐
mək, bir çox istiqamətdən təhlil etmək və
ya onların səviyyələrinə uyğun əsərlər or‐
taya çıxarmaq lazımdır.
Görkəmli şair S.Vurğun “Balalarımız üçün
gözəl əsərlər yaradaq” adlı məqaləsində
yazır: “Düşünmək, duymaq, sevmək, küsüb‐
incimək, ağlamaq, gülmək, qəzəblənmək
kimi bütün insana aid olan xüsusiyyətlər
uşaqlıq aləmində mövcuddur. Biz uşaqla
danışdığımız zaman insanla danışdığımızı,
uşaqlar üçün yazdığımız zaman, insan
üçün yazdığımızı unutmamalıyıq. Uşaq
üçün yazılmış hər bir əsərin əsasında məna
gözəlliyi yaşamalıdır”. O yazırdı: ʺUşaq in‐
sandır! Onun sadə, hərəkətli, hər zaman
xoşbəxt və azad təbiətində böyük insan‐
ların bütün əlamətləri vardırʺ.
[16]
Səməd
Vurğun digər yazıçılara hər zaman uşaqlar
üçün yazmağın nə qədər məsuliyyətli və
çətin bir iş olduğunu, uşaq həyatını tərən‐
nüm etmənin önəmli olduğunu söyləyərdi.
“Nə cür uşaq ədəbiyyatı?” ‐ sualı hər hansı
cəmiyyətə “Nə cür yetişkin?” sualını da
bərabərində gətirməkdədir. İstər körpəlik,
uşaqlıq, istərsə də yeniyetməlik dövrünü
bir‐birindən ayrı təsəvvür etmək olmaz.
Keçmiş və hazırlıq, dövrlərinin fizikası,
ruhi və ətraf əlaqələri cəhətdən sağlam
yaşanması, yaxşı və gözəl toxumların sol‐
maması halında şəxsiyyətli, özü ilə və ət‐
rafı ilə barışıq, məhsuldar və yaradıcı
fərdlər yetişə bilər.
Uşaq ədəbiyyatının başlıca vəzifəsi böyü‐
məkdə olan nəslin etik və estetik tərbiyə‐
sinə istiqamət vermək, milli və bəşəri ide‐
yalara hörmət və sədaqət, vətənpərvərlik,
humanizm, əməksevərlik, dostluq, yoldaş‐
lıq, düzlük və doğruluq, özünə qarşı tələb‐
karlıq kimi mənəvi‐estetik keyfiyyətlər
aşılamaqdır.
[17]
Uşaq ədəbiyyatı nümunələri uşağın öz
mənliyini formalaşdırmasında mühüm bir
funksiyanı yerinə yetirir.
Uşaq ədəbiyyatı sahəsində əhəmiyyətli
tədqiqatları ilə tanınan Rafiq Yusifoğlu ali
və orta ixtisas məktəbləri üçün yazdığı
“Uşaq ədəbiyyatı” adlı dərslikdə, uşaq ədə‐
biyyatının qarşısında duran başlıca vəzifə‐
ləri maddələr şəklində aşağıdakı kimi sı‐
ralamışdır:
[18]
1.
Uşaqların qəlbində nəcib insani hisslər
oyatmaq,
2.
Körpələri tarixi keçmişimizə, qəhrəman
babalarımıza, nənələrimizə məhəbbət
ruhunda tərbiyə etmək,
3.
Xalqımızın kəşməkəşli tarixini, onun
uğurlarını, büdrəmələrini, başına gələn
müsibətləri sadə, sənətin ecazkar dili ilə
oxuculara çatdırmaq, ulu yurd yerləri‐
mizi, qədim şəhərlərimizi, kəndlərimizi
tanıtmaq və sevdirmək,
4.
Doğulduğu torpağa məhəbbət oyatmaq,
zəngin təbiətimizi, bərəkətli torpaqları‐
mızı, başı qarlı dağlarımızı, qoynunda
sellər‐sular çağlayan dərələrimizi, dur‐
nagözlü bulaqlarımızı, bol sulu çayları‐
mızı, göllərimizi sevdirmək, adi böcək‐
dən, otdan, çiçəkdən tutmuş bütün tə‐
biət cisimlərini uşaq təfəkkürünə uyğun
şəkildə onlara təqdim edib tanıtmaq,
5.
Əməyə məhəbbət hissi oyatmaq,
6.
Balalarımızı vətənin düşmənlərinə qar‐
şı amansız olmaq ruhunda tərbiyə et‐
mək, eyni zamanda humanizm, vətən‐
pərvərlik ideyalarının ən ali hiss oldu‐
ğunu heç zaman unutmağa imkan ver‐
məmək,
7.
Düzlüyü, doğruluğu, sadəlik və təvazö‐
karlığı, mənəvi saflığı təqdir və təbliğ
etmək,
8.
Yoldaşlıq, dostluqda sədaqət, satqınlığa
nifrət hissləri aşılamaq,
9.
Dözümlülük, ən ağır dəqiqələrdə özü‐
nü itirməmək, mübarizlik ruhunu təb‐
liğ etmək,
Uşaq Ədəbiyyatının Pedaqoji Mahiyyəti
Number 26, 2009
239
10.
Uşağı müqəddəs dinimizə, adət‐ənənə‐
lərimizə məhəbbət ruhunda tərbiyələn‐
dirməyə çalışmaq,
11.
Doğma dilimizi, ədəbiyyatımızı, incə‐
sənətimizi, musiqimizi sevdirmək,
12.
Uşaqda ilkin poetik, bədii təfəkkürü
formalaşdırmağa çalışmaq,
13.
Gözəlliyə məhəbbət ruhu aşılamaq,
14.
Uşaqda yumor hissi oyatmaq. Əlbəttə
bu sadalananlar uşaq ədəbiyyatının qar‐
şısında duran bütün problemləri əhatə
etmir.
Uşaq ədəbiyyatı ümumi söz sənətinin və
yaradıcılığının ayrılmaz tərkib hissəsi olsa
da, onun bir sıra özünəməxsus xüsusiyyət‐
ləri və fərqləri vardır. Bu xüsusiyyətlər onu
böyüklər üçün yazılmış ədəbi əsərlərdən
ciddi şəkildə fərqləndirir.
Bu baxımdan uşaq ədəbiyyatı nümunələ‐
rində problem, dil və öyrətmək yönündən
ayrı‐ayrı və ya ortaq olaraq məqsədlərin
tapılması çox önəmlidir. Yuxarıda sayılan
maddələrə əlavə olaraq bu kriteriyalar da
əlavə edilə bilər:
[19]
1.
Hədəf kütləsi 2‐16 yaşları arasında ol‐
malıdır.
2.
Uşaqlara aid nümunələrin ədəbi, este‐
tik və sənət istiqamətinin güclü olması
gərəkdir. Bu nümunələr uşağın ədəbi,
estetik və sənət zövqünü inkişaf etdir‐
məlidir.
3.
Uşağın duyğu, düşüncə, fikir və xəyal
dünyasına təsir etməlidir.
4.
Uşağa yaşama sevinci və həyəcanı
qazandırmalıdır.
5.
Hörmət, sevgi, başqalarına kömək və
yardım etmək kimi duyğuları forma‐
laşdırmaq.
6.
Namus, doğruluq, sözündə durmaq
kimi dəyərlər formalaşdırmaq.
7.
Cəsarət və özünə güvən duyğusunu
formalaşdırmaq.
8.
Uşağa özünü göstərə bilmək bacarığını
öyrətmək.
9.
Gözəl, yaxşı, doğru duyğu və anlayışı
formalaşdırmaq.
10.
Milli və mənəvi dəyərləri tanıma baca‐
rığını aşılamaq.
11.
Başqaları ilə yaxşı münasibətlər qura
bilmək vərdişini inkişaf etdirmək.
12.
Seçmə, araşdırma və fikir yürütmək
qabiliyyətlərini formalaşdırmaq.
13.
Həyatı doğru olaraq başa düşmək və
mənalı yaşamaq duyğusunu başa sal‐
maq.
14.
Ana dilini sevmə, dilin inkişafına yar‐
dımçı olmaq və yaxşı işlətmək bacarı‐
ğını formalaşdırmaq.
15.
Yaradıcılıq və istehsal bacarığını for‐
malaşdırmaq.
16.
Uşağa kitab sevgisini aşılamaq, kitab
oxumağın həyatın mühüm gərəyi ol‐
duğunu başa salmaq.
17.
Yaradıcı fəaliyyətlərdə olması üçün
infrastruktur hazırlamaq.
18.
Uşağa həyatı tanıtmaq.
19.
Uşaqların psixoloji ehtiyaclarını qarşı‐
lamaq, güvən, sevgi, sevilmə, sevmə,
öyrənmə, bir qrupa aid olma, oyun,
dəyişiklik və estetiklik kimi keyfiyyət‐
ləri aşılamaq.
20.
Uşaqların dəyişik yaşlarda maraq gös‐
tərdikləri məsələləri diqqət mərkəzin‐
də saxlamaq.
21.
Uşağa ədəbi və estetik dəyərləri öy‐
rətmək.
22.
Uşağı araşdırıcılığa və incələməyə isti‐
qamətləndirməli.
23.
Məlumatlandırılmalı məsələlər diqqət
çəkən şəkildə verilməli, əyləndirici və
düşündürücü olmalıdır.
24.
İnsanı və ətrafdakıları tanıtmalı, yurd
sevgisi, insan sevgisi və xeyirxahlıq
duyğusu güclü olmalıdır.
İbrahim Kurt
Journal of Qafqaz University
240
25.
Uşaq ədəbiyyatı uşağın özünü tanıma‐
sına və şəxsiyyətinin inkişaf etdirmə‐
sində rol oynamalıdır.
26.
Gənclərin və uşaqların dərs kitabla‐
rında olmayan və əldə edə bilmədik‐
ləri məlumatların əks olunmasına yer
verilməli.
27.
Uşaqlara dünyagörüşlərini inkişaf et‐
dirən və zənginləşdirən, sosial həyat‐
dakı ehtiyaclarını qarşılamağa istiqa‐
mətlənmiş məlumatlar verilməli.
28.
Uşaq ədəbiyyatı nümunələri təsiredici
olmalıdır. Bu da uşaqların daxili aləm‐
ləri, təcrübələri ilə bağlı olmalı, uşaqlar
onu mənalandıra bilməli və beləcə öz
təcrübələrini yeniləşdirməlidir.
29.
Ədalət duyğusu olmalıdır. Günahı olan
cəzasını almalı, bir pisliyin cəzası əda‐
lətlə verilməlidir.
Bu ədəbiyyat uşaqların qəlbində nəcib hiss‐
lər oyadan mənzum və mənsur əsərlərlə
işıqlandırılmalı, onların gələcək haqqında
gözəl və ümidli arzularına qanad vermə‐
lidir. Uşaq ədəbiyyatı uşaqları zəngin, mə‐
nəvi və estetik zövqə malik zəmanəsinin ən
humanist biliklərinə yiyələnən yetkin bir
insan kimi tərbiyə etməlidir. Bu insan öz
xalqının mübarizələrlə zəngin tarixi keçmi‐
şinə dərindən bələd olmalı, bu günün tələb
etdiyi ideyalarla ayaqlaşmağı bacarmalı,
vətənpərvərlik və vətəndaşlıq ideyalarını
hər şeydən uca tutmalıdır. Bu ədəbiyyat
bəşəriyyətin yaratmış olduğu bütün maddi
və mənəvi sərvətləri yeni nəslə öyrətməli,
onları bu sərvətin əsl varisi kimi tərbiyə
etməlidir.
[20]
Buraya qədər araşdırılan və təhlil olunan
uşaq ədəbiyyatının yalnız əsərlərin yazıldı‐
ğı və uşaqlar tərəfindən oxunduğu nəzərdə
tutulmur, həm də mühüm pedaqoji prob‐
lem kimi ortaya qoyulur. Onun bədii este‐
tik dəyəri pedaqoji mahiyyətindədir. Bu tə‐
sir nəticəsində tərbiyə ortaya çıxır. Bu ma‐
hiyyəti bilib istifadə etmək isə yeni nəslin
böyüməsində və cəmiyyətdəki adət‐ənənə‐
ləri, qayda‐qanunları, tərbiyə üsullarını on‐
lara öyrətməkdə böyük rol oynayır.
ƏDƏBİYYAT
1.
C. Kavcar Edebiyat ve eğitim, Ankara, A.Ü. Eği‐
tim Bilimleri Fakültesi Yayınları, 1994, s. 853.
2.
Xəlil Z. Əsgərli F. Uşaq ədəbiyyatı, dərslik, Bakı,
ADPU‐nun nəşriyyatı, 2007, s. 9
3.
İbrahim E. Başaran, Eğitini Psikolojisi. Ay Yıldız
Mat. A.Ş., Ankara. 1966, s. 66
4.
Qara Namazov ʺAzərbaycan uşaq ədəbiyyatıʺ
Bakı 1984 s.13
5.
A. Özkırımlı Türk Edebiyatı Ansiklopedisi,
İstanbul, Cem Yayınları, 1990, s. 327
6.
Qara Namazov, Azərbaycan Uşaq ədəbiyyatı,
Bakı, Bakı Üniv. nəşriyyatı, 2007, s. 4
7.
Galda, L., Cullinan, B., & Strickland, D .S.
Language Literacy and the child. Forth Worth:
Harcourt Brace College Publishers, 1993, s.20
8.
Zarillo, J. Teachers’ interpretations of literature‐
based reading. The Reading Teacher. 43 (1), 22‐28,
1989, s.22.
9.
Camal Əhmədov ʺUşaq və zamanʺ. s.60 Bakı, 1983
10.
Rafiq Yusifoğlu, Uşaq Ədəbiyyatı, ali və orta ixti‐
sas məktəblərinin tələbələri üçün dərslik, Bakı,
Şirvannəşr, 2006, s. 5
11.
Camal Əhmədov ʺUşaq və zamanʺ, s. l5, Bakı, 1983
12.
Rafiq Yusifoğlu, Uşaq Ədəbiyyatı, ali və orta ixti‐
sas məktəblərinin tələbələri üçün dərslik, Bakı,
Şirvannəşr, 2006, s. 4
13.
Xəlil Z. Əsgərli F. Uşaq ədəbiyyatı, dərslik, Bakı,
ADPU‐nun nəşriyyatı, 2007, s. 11
14.
Ağahüseyin Həsənov, Azərbaycan Uşaq ədəbiy‐
yatındakı mənəvi dəyərlərdən kiçik yaşlı məktəb‐
lilərin əxlaq tərbiyəsində istifadə, s. 47
15.
V.Q. Belinski, Seçilmiş Məqalələr, B., 1948, s. 12
16.
Səməd Vurğun Əsərləri. S. 311 Baku 1972 V.Cilt
17.
Qara Namazov Azerbaycan Uşaq Ədəbiyyatı. Ali
məktəblər üçün dərslik . Bakı. Bakı Universiteti
nəşriyyatı, 2007, s.3
18.
Rafiq Yusifoğlu, Uşaq Ədəbiyyatı, ali və orta
ixtisas məktəblərinin tələbələri üçün dərslik,
Bakı, Şirvannəşr, 2006, s. 5
19.
Oktay M. II. Meşrutiyet`ten Cumhuriyet`e çocuk
şiirlerinin pedagojik değeri Yüksek Lisans tezi
2001 YÖK Tez Merkezinde, s.35
20.
Namazov Qara Azərbaycan Uşaq Ədəbiyyatı. Ali
məktəblər üçün dərslik . Bakı. Bakı Universiteti
nəşriyyatı, 2007, s.4
Dostları ilə paylaş: |