2
Dərslik Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin Elmi
Şurasının qərarı ilə (prot.№12 “14” iyul 2011-ci il) çapa
tövsiyə olunub.
Elmi redaktor: akademik Q.Ş.Məmmədov
Korrektor: N.Əhmədova
Dizayn: İ.Ağayev
Rəyçilər: ADAU-nun
professoru, kənd təsərrüfatı elmləri
doktoru F.H.Axundov və ADAU-nin professoru, t.e.d.n
Fətəliyev
A.H.Babayev. Torpaq keyfiyyətinin monitorinqi və ekoloji
nəzarət. Dərslik - Bakı, “Qanun” nəşriyyatı, 2011
İSBN:
Dərslikdə təbii obyektlərin, o cümlədən torpağın keyfiyyətcə
qiymətləndirilməsinin nəzəri əsasları şərh olunmaqla yanaşı müasir
dövrdə torpağın çirklənməsi və deqradasiyasının ən vacib
xüsusiyyətləri təhlil olunur. Torpaq keyfiyyətinin normaları və bu sahə
üzrə qəbul olunmuş beynəlxalq standartlar haqda məlumatlar
torpaqların vəziyyətinə ekoloji nəzarətin yeni prinsipləri əsasında
həyata keçirilməsini ön plana çəkir.
Dərslik ali təhsil məktəblərində “Torpaqşünaslıq və
aqrokimya”, “Ekologiya”, “Ekologiya mühəndisliyi”, “Ətraf mühitin
mühafizəsi” və digər ixtisaslarda təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə
tutulmuşdur.
3
Mündəricat
Ön söz........................................................................................6
Giriş.........................................................................................10
I Fəsil.Təbiətdən istifadənin ekoloji əsasları ......................15
1.1.Antropogen təsir və ətraf mühitin çirklənməsi .................15
1.2.Təbii resurslardan səmərəli istifadənin ekoloji əsasları....25
1.3.Ekoloji planlaşdırma və davamlı inkişaf konsepsiyası......31
1.4.Azərbaycan torpaqlarının ekoloji problemləri...................34
II Fəsil. Təbii mühitin monitorinqi.......................................44
2.1.Təbii mühit obyektlərinin tədqiqinin geokimyəvi
əsasları......................................................................................48
2.2.Təbii mühit obyektlərinin monitorinqinin üsul və
normativləri .............................................................................53
2.3.Təbiətdə baş verən hidroloji
proseslərin mahiyyəti və
hidrokimyəvi monitorinqin prinsipləri.....................................55
2.3.1.Təbii şəraitdə təbiət sularının kimyəvi tərkibi................61
2.3.2.Yer qabığında səth sularının çirklənmə monitorinqi və
onun prinsipləri........................................................................63
2.4. Atmosfer havasının çirklənməsinin monitorinqi............68
III Fəsil. Ekoloji monitorinq zamanı ekoloji tədqiqat
üsulları....................................................................................73
3.1.Tədqiqatın metodiki və texniki təminatı............................73
3.2.Avtomatlaşdırılmış nəzarət sistemləri................................77
3.3.Landşaft-indikasiya üsulları......................... .....................80
3.4.Bioindikasiya və vəziyyətin qiymətləndirilməsində sistemli
analiz .......................................................................................83
IV Fəsil. Torpağın çirklənməsinin və deqradasiyasının
ümumi xarakteristikası ........................................................87
4.1. Torpağın çirklənməsi........................................................87
4.2. Torpağın çirklənmə mənbəyi............................................90
4.3. Çirkləndirici maddələr( poltyuqantlar).............................95
4.4. Çirkləndirici maddələrin torpaqda akkumulyasiyası və
miqrasiyası...............................................................................97
4.5. Torpağın deqradasiyası...................................................104
4
4.5.1. Ekosistemin və torpağın
bioenergetik rejimlərinin
dəyişilməsi ilə bağlı olan deqradasiya prosesləri...................105
4.5.2. Torpaq qatlarının və profilinin patoloji vəziyyəti ilə
əlaqədar olan deqradasiya prosesləri.....................................107
4.5.3. Torpağın su və kimyəvi rejimləri pozulması nəticəsində
deqradasiyası.........................................................................108
4.5.4. Torpağın su hövzələrində su axını nəticəsində zəbt
olunması yolu ilə deqradasiyası ............................................110
4.5.5. Soyuqlaşma və təkrar donuşluq yolu ilə torpağın
deqradasiyası..........................................................................111
4.5.6. Müharibə əməliyyatları və atom radiasiyası nəticəsində
torpağın deqradasiyası...........................................................111
V Fəsil. Müasir dövrdə torpağı çirkləndirən ən təhlükəli
proseslər................................................................................113
5.1. Torpağın pestisidlərlə çirklənməsi..................................114
5.2. Torpağın ağır metallarla çirklənməsi..............................133
5.3. Torpağın radionuklidlərlə çirklənməsi ...........................143
5.4. Torpağın gübrələrlə çirklənməsi.....................................153
5.5. Torpağın neft və neft məhsulları ilə çirklənməsi............157
5.6. Şorlaşma..........................................................................160
5.7. Torpağın kimyəvi çirklənməsinin xüsusiyyətləri............168
5.8. Torpağın özünü təmizləmə (detoksikasiya) qabiliyyəti..176
VI Fəsil. Torpağın gigiyenik əhəmiyyəti və analiz sanitar
vəziyyətinə nəzarətin təşkili................................................182
6.1. Torpağın gigiyenik əhəmiyyəti.......................................182
6.2. İnsanların sanitar-gigiyenik şəraitinə və torpağa
mənfi təsir
göstərən amillər......................................................................185
6.3. Torpağın epidemioloji əhəmiyyəti............................. ....187
6.4. Torpağın sanitar-kimyəvi göstəriciləri............................188
VII Fəsil. Torpaq keyfiyyətinin normallaıdırılması və
beynəlxalq standartları........................................................191
7.1. Torpaq keyfiyyətinin normalaşdırılmasında və standartla-
rın işlənilməsində iştirak edən beynəlxalq təşkilatlar............191
