Microsoft Word Kitabxanashunasliq biblioqrafiya 2009 2

---

Yusif QАZIYЕV 

276 sаylı məktəbin аli kаtеqоriyаlı müəllimi, 

pеdаqоji еlmlər nаmizədi 

 

AZƏRBAYCANDA MƏKTƏB KİTABXANALARININ  

İNKİŞAF TARİXİNDƏN 

 

V  əsrin  əvvələrində Albaniyada 52 hərfdən ibarət alban əlifbası  tərtib 

olunduqdan sonra kilsənin ixtiyarında olan əyan və ruhani uşaqlarının təhsil 

alması üçün məktəblər açılır, orijinal əsərlər yazılır, kitabların üzü köçürülür, 

məktəblər yanında kitablar toplanırdı (1, s.116-117).   

Mənbələrdə alban əlyazmalarında məktəblər nəzdində külli miqdarda 

dastan kitabları və 5 növ ədəbiyyat nümayış etdirildiyi qeyd edilir: a) dini eti-

qad ədəbiyyatı, b) hüquqşünas ədəbiyyatı (kanonlar və qanunlar), c) tarixi sal-

namə  və xronoloji ədəbiyyat, ç) bədii  ədəbiyyat, d) qrammatika ədəbiyyatı. 

Kilsələr və məktəblər yanında şagirdlər göstərilən elm sahələrinə aid kitablar-

dan mütaliə edirdilər (1, s.305-306). Lakin  alban məktəbləri ərəb işğalı döv-

ründə dağıldı və kitablar məhv edildi. 

Ərəblər Azərbaycanı işğal etdikdən sonra islam dinini təbliğ etmək məq-

sədi ilə  məscidlər açır, məscidlər yanında müsəlman məktəbləri - məktəb və 

mədrəsələr təşkil edirdilər (3). Bu məktəblərin nəzdində kitabxanalar yarandı. 

Məktəblərdə azərbaycanlı  uşaqlar  ərəb dilində yazılmış Quranı oxuyur, ele-

mentar hesab və yazı vərdişləri öyrənirdilər. XI əsrin əvvəllərində Azərbaycan-

da müsəlman məktəblərinin yeni yüksək tipi - mədrəsələr yarandı. Mədrəsə 

kitabxanalarında ilahiyyat kitablarından başqa dünyəvi elmlərə – astronomiya, 

tibb, fəlsəfə, riyaziyyat və s. fənlərə dair kitablar toplanırdı  (1, s.141-143). 

XII  əsrdə Azərbaycanda Nizami Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi,  Əfzələddin 

Xaqani kimi şairlər yazıb-yaratmışlar. Məktəb və  mədrəsələrdə  təşkil edilən 

kitabxanalar onların  əsərləri ilə bir daha zənginləşirdi. Azərbaycan alim və 

ədiblərinin, mədəni-maarif işçilərinin mövcud şəxsi kitabxanalarından şagirdlər 

və yaşlı adamlar istifadə    edirdilər. XI əsrin görkəmli  şəxsiyyətlərindən olan 

Xətib Təbrizi haqqında deyilirdi: “Ədəbiyyatı yaxşı bilən bu alim Abbasilər 

dövründə Bağdadda kitabxana sahibi, Nizamiyyə  mədrəsəsində ümumi-

ədəbiyyə müdərrisi və bir çox alimlərin müəllimi olmuşdur (3). 

Nizami Gəncəvinin  şəxsi ev kitabxanasının olmasını Sultan Toğrulun 

Gəncəyə  gəldiyi zaman etdiyi müraciətdən görürük: “Böyük və möhtərəm 

şair... kitabxanasına baxmaq üçün icazə versəydi, mən özümü tarixi bir şərəfə 

nail olmuş hesab edərdim” (18). 

XI-XII əsrlərdə  məktəb, mədrəsə  və şəxsi kitabxanalarla yanaşı, ictimai 

kitabxanalar da mövcud olmuşdur. 

Xaqani o dövrdə böyük bir kitabxana olması haqqında məlumat verir: 

---

Gördü  ki, bələdəm hər nişanəyə, 

Apardı bir böyük kitabxanəyə, 

Gördükdə olmuşam doğrudan heyran, 

Oxutdu əvvəlcə “Xələqəl insan” (15). 

1258-ci ildə Marağa  şəhərində  rəsədxana tikilir. Nəsirəddin Tusinin 

rəhbərliyi ilə buraya 400.000 kitab toplanır (17).  

Atabəy Məhəmmədin vəziri olan Xacə Əbülqaim Rəbibəddinin Təbrizdə 

böyük bir kitabxanası olmuşdur (19). 

Monqol işğalçıları dövründə bu tip məktəblər və onların kitabxanaları 

darmadağın edildi. K.Marks monqol işğalçıları dövründən bəhs edərək yazırdı: 

“...incəsənət, zəngin kitabxanalar, mükəmməl kənd təsərrüfatı, saraylar və 

məscidlər - hər şey yerlə yeksan edilirdi (6). Monqol istilasının başlanması ilə 

müsəlman mədəniyyəti böyük iflasa uğrasa da, zaman keçdikcə geniş  ərazini 

əhatə edən dövlət aparatını əldə saxlamaq üçün monqolların özləri yerli mədə-

niyyətə, eləcə də islam dininə böyük ehtiyac hiss edirdilər. Bu məqsədlə mon-

qol işğalından təxminən 75-80 il sonra Qazan xan Azərbaycanın bir çox şəhər-

lərində məscid, məktəb, mədrəsə və ali tipli müəssisələr tikdirməyə başladı.  

XIV-XV  əsrlərdə Azərbaycanda təşkil edilmiş  məktəb, mədrəsə  və ali 

tipli təhsil müəssisələri nəzdində isə kitabxanalar vardı. Alimlər tərəfindən ya-

zılmış, məşhur xəttatlar tərəfindən üzü köçürülmüş, müzəhhiblər və nəqqaşlar 

tərəfindən haşiyələrlə  bəzədilmiş kitablar burada saxlanılırdı. Hər bir məd-

rəsənin kitabxanasında tədris tdilən fənlərin təmayülünə uyğun kitablar olurdu. 

Məktəb müəllimsiz ola bilmədiyi kimi, mədrəsə də kitabxanasız deyildi (19). 

Mədrəsə kitablarının kitab fondu vəqf hesabına artırdı. Hər bir mədrəsə 

kitabxanasında 100-200 kitab olurdu. Məktəblərdə isə  vəziyyət başqa cür idi. 

Hər bir şagird valideynin icazəsi ilə məktəbə bir kitab gətirməli idi. 

XIV-XV əsrlərdə məktəb və  mədrəsə kitabxanalarının fondu bu cür idi: 

Quran, şəriət kitabları, Şafei və hənəfi təriqətlərinə dair fiqh, təfsir, hədis kitab-

ları, dini-idealist fəlsəfi əsərlər. Burada Nizaminin, Xaqaninin, Sədinin əsərləri, 

Qazan xanın vəziri, məşhur alim Rəşidəddin Fəzlullahın 24 cildlik “Əl-Əhya-

vəl asar” əsəri,  Əvhədi Marağayinin “Dəhnamə”,  şair  Əlinin “Qisseyi Yusif” 

dastanı, Həsənoğlunun “Divan”ı, Nəsirəddin Tusinin əsərləri də var idi (2). 

Şagirdlər kitaba, mütaliəyə böyük həvəs və maraq göstərirdilər. Onlar 10 

dinar tapdıqda belə kitab alırdılar və ondan istifadə edirdilər. Şagirdlər müstə-

qil mütaliə etməyi bacarırdılar (2). 

XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycanda kitabxanaçılığın inkişafı əvvəlki dövr-

lərə nisbətən üstünlük təşkil edirdi. “...Hələ XVI əsrin əvvəllərində I Şah İsma-

yıl özünün Təbrizdəki sarayında və Səfəvilərin ruhani mərkəzi olan Ərdəbildə 

böyük kitabxanalar təsis etmişdir. Ölkədə  qədim  əlyazmaları, məşhur  şair və 

alimlərin əsərləri toplanırdı. Məşhur xəttatlar onların əsərlərinin üzünü köçürür, 

Azərbaycan miniatürçüləri isə onlara bəzən möhür vururdular. Azərbaycan us-

---

taları kitabların ömrünü uzatmaq üçün dəri və başqa möhkəm materiallardan 

nəfis cildlər hazırlayır, kağız, mürəkkəb və rənglərin keyfiyyəti qayğısına qalır-

dılar. Dövlət  vəqf  hesabına, ayrı-ayrı şəxslər isə şəhər və kəndlərdə yeni-yeni 

məktəb və mədrəsələr açıb, kitabxanalar təşkil edirdilər. Onu demək kifayətdir 

ki, XVII əsrin ortalarında (1647-ci ildə) yalnız Təbrizdə 47 mədrəsə fəaliyyət 

göstərirdi (3). Hətta ayrı-ayrı müəllimlər öz evlərində  məktəb və kitabxana 

təşkil edirdilər. Belə məktəblərin sayı Təbrizdə 600-ə çatmışdı (20). 

Bu dövrdə məktəb və mədrəsələrin kitab fondunu dini dərsliklər, hesab, 

həndəsə, cəbr, astronomiya, təbabət, fəlsəfə, tarix (Mirxondun “Rövzət-üs-sə-

fa”  əsəri), coğrafiya,  ədəbiyyat dərslikləri, Sədinin “Gülüstan” və “Büstan”ı, 

Hafizin “Divan”ı, Füzulinin “Leyli və Məcnun”u, Caminin əsərləri, Nəsirəddin 

Tusinin  əsərləri, Aristotel, Evklid, Arximed və Qalileyin əsərləri,  İsgəndər 

Münşinin “Tarix-i-aləm-arayi Abbasi” əsəri, Məhəmməd Tahir Vahidin “Ab-

basnamə”  əsəri, Azərbaycan filosofu Yusif Məhəmmədcan oğlu Qarabağinin 

əsərləri və digər görkəmli Azərbaycan və fars xadimlərinin əsərləri təşkil edir-

di. Hətta Qarabağinin əsərləri Orta Asiya mədrəsələrində də öyrənilirdi (1). 

Məktəb və  mədrəsələrin kitab fondu şagirdlərin öz zəhmətləri hesabına 

da artırdı. Belə ki, yaxşı xətti olan şagirdlər oxuduqları müddət ərzində müx-

təlif  əsərlərin üzünü yaxşı  xətlə köçürüb, gündə 10 dinar əmək haqqı alıb, 

onunla dolanır və təhsil xərclərini çıxarırdılar (20). 

Şagirdlər bədii yaradıcılıqla məşğul olur, sinifdənxaric mütaliə yolu ilə 

biliklərini zənginləşdirirdilər. 1633, 1636, 1639-cu illərdə Azərbaycana və 

İrana səyahət etmiş alman Adam Oleari Azərbaycanın məktəb və mədrəsələrin-

də oxuyan şagirdlərin dərsdən sonra çox həvəslə və maraqla bədii yaradıcılıqla 

və sinifdənxaric mütaliə ilə ciddi məşğul olduqlarını qeyd edərək göstərirdi ki, 

şagirdlər Hafiz, Xaqani, Şəms Təbrizi, Nəsimi, Nəvai,  Şahidi, Dəqiqi, Cami, 

Valeh və b. Azərbaycan və fars şairlərinin əsərlərini öyrənirdilər (26). 

XVIII  əsrin  əvvəllərində  Səfəvilər dövlətinin tənəzzülə  uğraması ilə 

əlaqədar məktəb və mədrəsələrin kitabxanaları dağıldı. Arasıkəsilməz İran-Tür-

kiyə müharibələrində kitablar qarət edilirdi. Lakin XVIII əsrin ortalarında 

Azərbaycan xanlıqları meydana gəlməyə başladı. Ayrı-ayrı xanlıqlar öz pay-

taxtlarında (Şamaxı,  Şəki, Gəncə, Təbriz, Naxçıvan, Quba, Bakı  və s.), digər 

şəhər və  kəndlərində yeni məktəb, mədrəsə, dünyəvi məktəblər təşkil edib, 

onların nəzdində kitabxanalar yaradırdılar. 

Bu dövrdə məktəb və mədrəsə kitabxanalarının kitab fondu coğrafiyaşü-

nas Zeynalabdin Şirvaninin, tarixçi Əbdürrəzzaq bəyin, Arif Təbrizinin, Arif 

Şirvaninin, Ağa Məsih  Şirvaninin, Nəbinin, Baba Şirvaninin, Xəstə Qasımın, 

Molla Vəli Vidadinin, Molla Pənah Vaqifin və başqalarının əsərləri ilə bir daha 

zənginləşirdi. Şagirdlər mütaliə prosesində bədii yaradıcılıqla da məşğul olur, 

şeirlər yazırdılar (1). 

---

Çar Rusiyası Şimali Azərbaycanın istilasına nail olduqdan sonra məktəb 

və mədrəsələrdən başqa qəza, şəhər, müsəlman və s. tipli məktəblər açıldı. İsti-

la dövründə təşkil edilən məktəb və mədrəsə kitabxanalarında kitablar əlveriş-

siz otaqlarda və guşələrdə pis vəziyyətdə saxlanırdı. Kitab fondunun mühafizə 

edilməsinə və saxlanılmasına məktəbdarlar rəhbərlik edirdi. Məktəb və mədrə-

sə kitabxanalarının sayına və kitab fonduna gəldikdə, bu barədə arxiv sənədlə-

rində, dövri mətbuatda dəqiq məlumat azdır. Yalnız kitab fondunu təşkil edən 

kitabların məzmununa, bəzi məktəb və şagirdlərin sayına dair məlumatlara rast 

gəlmək olar. Bunlar da müəyyən dövrlərdə gah azalmış, gah da çoxalmışdır. 

1842-ci ildə məscid məktəblərinin sayı Xəzər vilayətində 605 (şagirdlərin sayı 

637) olmuşdur (10). Ancaq mədrəsələrin sayı haqqında məlumat yoxdur. 

Məktəb və  mədrəsə kitabxanalarında ana dilində  uşaqların yaş  və bilik 

səviyyələrinə uyğun dərslik və bədii ədəbiyyat kitabları tamamilə yox idi. Bu 

tədris müəssisələrində  əsas dərs kitabları “Çərəkə”, “Quran”, bunları bitirdik-

dən sonra isə farsca yazılmış  Sədinin “Gülüstan” və “Büstan”ı, Hafizin 

“Divan”-ı, “Nisab”, “Tənbeh-qafil”, “Tarixi-Nadir”, “Came-Abbas” və s. idi. 

Sinifdənxaric mütaliə üçün “Əhmədiyyə”, “Məhəmmədiyyə” və sair əfsanəvi 

nağıl və hekayələrdən ibarət kitablar oxunurdu (5). 

Şagirdlər bədii  ədəbiyyatın mütaliəsinə  də xüsusi maraq göstərir, bədii 

yaradıcılıqla məşğul olurdular. Bu münasibətlə İ.Şopen 1837-ci ildə “Ermənis-

tan vilayətində maarifin vəziyyəti haqqında” adlı məqaləsində yazırdı: “Gənc-

lər bədii ədəbiyyatla daha çox məşğul olurlar. Onlardan bir çoxu Rudəki, Fir-

dovsi, Ənvəri, Nizami, Cami, Hafiz, Sədi və digər məşhur söz ustalarının əsər-

lərini əzbərdən bilirdilər. Hətta bəzi orijinal şairlər İrəvan muzlarını ilhama də-

vət edir və müxtəlif hadisələrə həsr edilmiş xüsusi şeirlər qoşurdular. Öz  əqlini 

poeziyanın  ən  əsas cəhətlərinə  həsr edən bir mirzə isə özünə Mirzə Bülbül 

təxəllüsü götürmüşdür” (22). 

Məktəb kitabxanalarında kitab və digər tədris vəsaitlərinin çatışmazlığı 

şəraitində şagirdlərin sinifdənxaric mütaliəsinin bu deyilən keyfiyyəti öz başına 

yaranmamışdır. Dövrün qabaqcıl müəllim və alimləri, mütəfəkkir və yazıçıları 

istilalar dövründə  şəxsi kitablarını mühafizə etməklə yanaşı,  şagirdlərin sinif-

dənxaric mütaliələrinə geniş  əhəmiyyət verir, azərbaycanlı  uşaqların təlim-

tərbiyəsinə himayədarlıq edir, onları bədii yaradıcılığa alışdırırdılar.  

Belə maarifçilərdən biri də A.Bakıxanov (1794-1846) olmuşdur. Onun 

Bakı və Quba şəhərlərində zəngin kitabxanaları var idi. Bu kitabxanalarda qiy-

mətli əlyazmalar və çap kitabları saxlanırdı. Alim öz kitabxanasındakı kitabla-

rın hamısında bu cür mənalı qeydlər etmişdir: “Neməti başəd kitabi-dilguşə” 

(“Ürək açan kitab nemətdir”), “Əlanəli fəsəyagunə  kəmə kane miceyri” (“Bu 

gün mənimdir, sonra başqalarının olacaq”). 

A.Bakıxanovun ədəbi yaradıcılığı və kitabxanası o zaman Avropa və Ru-

siyanın bir çox alimlərini maraqlandırmışdır. Fransız səyyahı qraf Süzanne, 

---

Kazan Universitetinin professoru İ.N.Berezin 1840-cı ildə Zaqafqaziyaya səya-

hət etdikləri zaman Qubaya da gəlmiş, Bakıxanovla və onun kitabxanası ilə 

tanış olmuşdular. İ.N.Berezin A.Bakıxanovun Bakıdakı zəngin kitabxanasında-

kı əlyazmaların siyahısını tutaraq, onu 1843-cü ildə Kazanda “Dağıstan və Za-

qafqaziyaya səyahət” adlı əsərinin əlavəsində çap etmişdir. Bu kitabxanada Ni-

zami, Cami, Savəci, Saib Təbrizi, Nəvai, Əttar, Ənvəri, Hafiz, Münşi, A.Bakı-

xanov və başqalarının 253 nüsxədən ibarət qiymətli əlyazmaları var imiş (4). 

Şübhəsiz, A.Bakıxanovun bu şəxsi kitabxanası Azərbaycanda kitabın və 

kitabxanaçılığın inkişafında böyük rol oynamış, o zamankı Azərbaycan ziyalı-

ları bu zəngin kitab xəzinəsindən istifadə etmişlər. 

A.Bakıxanovun kitabxanalarında uşaq mütaliəsinə dair ədəbiyyat az olsa 

da, o öz pedaqoji yaradıcılığında  şagirdlərin sinifdənxaric mütaliəsinə böyük 

əhəmiyyət vermişdir. Belə ki, “təlim kitablarının dilcə uşağın yaş və bilik sə-

viyyəsinə müvafiq olmamasını, onların bəzilərini dərs deyən müəllimin də başa 

düşməməsini görən A.Bakıxanov özü təşəbbüs edib, uşaq və gənclərin mütaliə-

sinə xidmət göstərən “Təhzibül-əxlaq” və “Nəsayeh” əsərlərini yaratmışdır, di-

gər tərəfdən isə  tərcümələri vasitəsilə bu sahədəki boşluğu doldurmuşdur (8). 

Onun Krılovdan etdiyi tərcümələr o zamankı uşaq ədəbiyyatını daha da zəngin-

ləşdirmişdir. Məşhur ədəbiyyat tarixçilərindən olan F.Köçərli Bakıxanovun tər-

cüməsi haqqında yazırdı ki, bizim şairlərin bir neçəsi “Eşşək və bülbül” adlı 

təmsili uşaqlar üçün tərcümə etmişdir: lakin onlardan heç kəs həmin təmsili 

Bakıxanov qədər gözəl, bədii, sadə, ustalıqla tərcümə edə bilməmişdir. Bu 

gözəl şairanə tərcümə bizim dərsliklərin bəzəyi ola bilər (21). 

Uşaq mütaliəsi ilə dərindən maraqlanan A.Bakıxanov məktəbdə uşaqların 

mütaliəsinə kimlərin rəhbərlik edəcəyini, hansı siniflərdən mütaliəyə başlamaq 

lazım olduğunu da göstərmişdir. Belə ki, o, Bakıda azərbaycanlı uşaqlar üçün 

dünyəvi təhsil məktəbi açmağın müfəssəl bir layihəsini tərtib edərək onu Qaf-

qazın o zamankı baş hakimi olan general V.Q.Rozenə təqdim etmişdir. Layihə 

belə adlanırdı: “Mayor Abbasqulu ağa Bakıxanovun 1832-ci il fevralın 20-də 

tərtib etdiyi müsəlman məktəbinin təsis edilməsi layihəsi”. “Layihə”nin 3-cü 

maddəsində  şagirdlərə özünün zəngin kitabxanasından istifadə etməyə icazə 

verir. Həmçinin “layihə”də Bakıda təsis ediləcək müsəlman məktəbinin tədris 

planında müxtəlif  bədii əsərlərin tədrisini II və III siniflərdə nəzərdə tutur. O, 

bu məsələnin həyata keçməsi üçün məktəbdə kitabxana ştatına yer verir (8). 

Çarizmin müstəmləkə siyasəti ilə əlaqədar olaraq A.Bakıxanovun bu la-

yihəsi 15 il gecikdi və Azərbaycanda ilk müsəlman məktəbi 1849-cu il aprelin 

10-da Gəncədə açıldı (1, 23). Tiflisdə isə ilk müsəlman məktəbi 1847-ci ildə 

təsis edilmişdir. 

Bu dövrdə Tiflis gimnaziyasının Azərbaycan dili müəllimi, görkəmli ma-

arifpərvər  şair Mirzə  Şəfi Vazeh şagirdlərin sinifdənxaric, mütaliəsinə ciddi 

fikir verərək tədrisin ana dilində aparılmasını irəli çəkmişdi. O, İ.Qriqoryevlə 

---

birlikdə dili sadə və bədii, uşaqların yaş və bilik səviyyələrinə uyğun “Müntə-

xəbat” dərsliyini, məktəblilər üçün “Tatar-rus lüğəti” kitabını  tərtib etmişdi 

(19). Azərbaycan dilində ilk dəfə tərtib olunmuş, geniş məzmunlu bu dərslik və 

lüğət kitabı o zamankı məktəb, mədrəsə və yeni yaranan müsəlman məktəbləri-

nin kitabxanalarına böyük hədiyyə idi. 

XIX  əsrin 40-cı illərindən başlayaraq yeni müsəlman məktəbləri yaran-

mağa başladı. 1847-1856-cı illərdə Zaqafqaziyada 12 (Tiflisdə 2, Gəncədə 1, 

Şuşada 1, Nuxada 1, Şamaxıda 1, Bakıda 1, Lənkəranda 1, Dərbənddə 1, Zaqa-

talada 1, Teymurxan-Şurada 1, Salyanda 1 müsəlman məktəbinin nəzdində 

kitabxanalar təşkil edildi (11). Məktəb mədrəsə, yeni müsəlman məktəblərinin 

kitabxanaları  məktəblər, məscidlər nəzdində  və ya şəxsi evlərdə yerləşirdi. 

Kitab fondunun mühafizəsinə məktəbdarlar rəhbərlik edirdi (17). 

Bu dövrdə məktəblərdə kitabxanaçı ştatının olmaması kitabxana fondları-

nın mühafizəsinə, onlardan istifadənin kefiyyətinin yüksəldilməsinə və onların 

təliminə öz mənfi təsirini göstərirdi. Məktəb kitabxana fondlarının komplekt-

ləşdirilməsinə dövlət vəsaiti ayrılmırdı. Bu səbəbdən də məktəb kitabxanaları-

nın fondu şagirdlərin ədəbiyyata olan tələbini ödəmirdi. 

Məktəb, mədrəsə və müsəlman məktəblərində kitab və dərslikləri, digər 

dərs vəsaitlərini məktəbi açan şəxs öz hesabına  əldə edirdi (11). Kitablar 

məzmunca keyfiyyətsiz, sayca az idi. 

Yeni yaranan müsəlman məktəbləri və onların kitabxanalarının təşkili, 

müəllimlərin əmək haqqı və sair xərclər camaat tərəfindən toplanmış ianə hesa-

bına olurdu. Yalnız rus dili müəllimi dövlət hesabına - canişinin büdcəsindən 

əmək haqqı alırdı. Müsəlman məktəblərinin kitabxanaları acınacaqlı vəziyyətdə 

idi, kitablar çatışmırdı. Azərbaycanda mövcud olan məktəb, mədrəsə və müsəl-

man məktəblərinin kitabxanalarında mövcud olan kitabların  əksəriyyəti Tür-

kiyə və İrandan gətirilirdi. Hətta rus dilində olan kitab və sair tədris vəsaitləri 

da çatışmırdı. Bu də çar Rusiyasının müstəmləkə siyasətinin təzahürü idi. 

Bu mülahizəni arxiv materialları da təsdiq edir. Zaqafqaziya ölkəsinin 

müfəttişi Məhəmməd Əfəndi Müftizadənin Qafqaz canişini baş idarəsinin rəisi-

nə Tiflis müsəlman məktəbinin yenidən təşkili haqqında yazdığı 14 mart 1863-

cü il tarixli məlumatında müsəlman məktəblərinin kitabxanalarında kitabların 

çatışmaması və yox dərəcədə olması haqqında geniş izahat verilirdi. Tiflis mü-

səlman məktəbinin yenidən təsisi haqqındakı  vərəqədə qeyd edilirdi: “Məndə 

Vostokovun 1 ədəd qrammatika kitabı, Qalaxovun bir hissə müntəxəbatı, Zu-

yevin üç hissə tarix kitabları vardır. Mən  işlədiyim vaxtdan bəri tədris vəsaitlə-

rindən coğrafiya xəritəsi və Zolotovun qarşılıqlı  təlim cədvəli  əldə edilmişdir 

ki, axırıncı qeyd edilən tədris vəsaitinin istifadəsi 4 ildən artıqdır, ... bu dərs 

ilində də şagirdlər çətinliklə həmin tədris vəsaitlərindən oxuyurlar ki, bununla 

təlim ləngiyir. Baxmayaraq ki, mən bu haqda müdiriyyətə məlumat vermişəm, 

ancaq hələlik mənim xahişimin yerinə yetirilməsi nəzərə alınmamışdır” (12).  

---

Tiflis müsəlman məktəbləri popeçitelinin (müdirinin) müsəlman məktəb-

lərinin vəziyyəti haqqındakı 9 sentyabr 1863-cü il tarixli məktubunda qeyd edi-

lirdi: “Mən şəxsən Tiflis müsəlman məktəblərində tədris vəsaitlərinin-kitabla-

rın, ölkə xəritələrinin, qlobusların və şairlərin çatışmamasını, eləcə də pis və-

ziyyətli mebelin olmasını fürsət tapıb yəqin etdim və mənim fikrimcə, göstəri-

lən əşyaların əldə edilməsi üçün hər məktəbə 500 rubl buraxmaq zəruridir. Şa-

girdlər üçün Şərq dillərində lazım olan kitabları bizim missiyalar vasitəsi ilə 

İrandan, Türkiyədən gətirmək olar... Rus dilində olan kitabları və başqa tədris 

vasaitlərini Peterburqdan satın əldə etmək  mümkündür” ( 12, v.31). 

Müsəlman məktəblərinin (məktəb, mədrəsə  və yeni yaranan, müsəlman 

məktəbləri) maddi bazasının acınacaqlı vəziyyətini çar Rusiyasının məmurları 

da mətbuatda etiraf edirdilər. Qafqaz təhsil dairəsi popeçitelinin 1882-ci il he-

sabatında deyilirdi: “Qafqaz üzrə 1920 müsəlman məktəbi olmuşdur. Bunlar-

dan 108-i Tiflis quberniyasında və Zaqatala dairəsində, 377-si Gəncə  quberni-

yasında, 301-i Bakı quberniyasındadır. Göstərilən məktəblərin  əksəriyyəti ol-

duqca qaranlıq, soyuq, rütubətli, pis binaya və lazımsız mebelə malikdir” (17). 

Bu məktəblərin kitabxanalarında kitab fondu yox dərəcəsində idi. Dövri 

mətbuatda yazılırdı: “S.Ə.Şirvaninin təşəbbüsü ilə 1874-cü ildə açılmış Şamaxı 

məclis məktəbinin kitabxanası 7 il ərzində heç bir tədris vəsaiti əldə etməmişdi. 

“Şagirdlərin sayı 20-ni ötür, rus dili və hesab müəllimi yoxdur, heç bir tədris 

vəsaiti yoxdur, tatar (Azərbaycan - Y.Q.) dili müəllimi heç bir əmək haqqı 

almır, bir sözlə nə məclis, nə də camaat tərəfindən heç bir yardım yoxdur” (16). 

Müsəlman məktəblərinin kitabxanalarında kitab fondu necə idisə, təlim 

keyfiyyəti və  təhsil də elə idi. Qafqaz təhsil dairəsi popeçitelinin 1882-ci il 

hesabatında deyilirdi: “Müsəlman məktəblərində  tədris  ərəb dilində  uşaqlara 

aydın olmayan dualar öyrətməkdən ibarətdir, uşaqların tatar (Azərbaycan - 

Y.Q.) dilində oxu və yazı bilikləri uzun illər məktəbə  gəldikdən sonra əldə 

edilir, ona görə ki, bütün təlim  şüursuz surətdə aparılır. Tədrisin məzmunu 

məktəbdarın öz biliyindən asılı idi, bütün məktəblərdə Quranın mütaliəsi 

məcburi idi, onu ehtirasla oxuyurdular, möminliklə dinləyirdilər, ancaq başa 

düşmürdülər” (17). 

Tədrisin gedişi kimi şagirdlərin mütaliəsi də səmərəsiz olmuşdur. Bu da 

ondan irəli gəlmişdir ki, kitabxana fondunun əksəriyyətini ana dilində olmayan 

və heç bir dünyəvi bilik verməyən dini-idealist kitablar təşkil etmişdir ki, bun-

ların içərisində həm tədris, həm də sinifdənxaric mütaliədə başlıca kitab “Qu-

ran” olmuşdur. A.Çernyayevski yazırdı: “Quranın mexaniki  mütaliəsini, əlbət 

ki, ərəb dili biliyi adlandırmaq olmaz” (7). Müsəlman məktəblərinin müəllim-

lərinin maddi vəziyyəti də çox dözülməz halda idi. Dövlət tərəfindən heç bir 

maddi kömək almayan müəllimlər valideynlərin və şagirdlərin cüzi maddi yar-

dımlarının ümidinə qalmışdı. Azərbaycanın XIX əsr maarifçilərindən olan 

M.A.Şahtaxtlı “Müsəlmanların məktəb aləmi” məqaləsində göstərirdi: “Mək-

---

təbdarların maddi vəziyyəti həqiqətən müsibətdir. Nə ictimaiyyət, nə dövlət, nə 

də ali ruhanilər məktəbdarlara heç bir şey vermirlər. Onlar həmişəlik cüzi aylıq 

əmək haqqı (ayda 30 qəpikdən bir manata qədər) və arabir şagirdlər tərəfindən 

verilən hədiyyələrlə dolanırlar” (23). 

Ancaq  şagirdlər məktəbdə aldıqları elementar biliklərini sinifdənxaric 

mütaliə vasitəsi ilə genişləndirirdilər. Məsələn, mənbələrin birində deyilir: 

“Qax məktəbinin şagirdləri təlim zamanı əldə etdikləri elementar bilikləri mək-

təbdə dərsdən sonra ana dili və rus dilində olan kitabların mütaliəsi ilə tamam-

layırlar” (14, v.34). 

Beləliklə, 1860-cı illərdə yeni yaranan müsəlman məktəbləri binanın, 

tədris vəsait və vəsaitlərinin çatışmaması, müəllimlərin maaşının az olması və 

s. səbəblərin ucbatından tədricən bağlanıb (1849-1879), kitabxanaları dağıdıldı.  

60-cı illərdən sonra yalnız Tiflis və Zaqatala müsəlman məktəbləri qaldı. Zaqa-

tala məktəbi isə üçsinifli ibtidai məktəbə çevrildi ki, bu da sonralar qəza məktə-

bi adlanırdı (11, v. 58). 

 

ƏDƏBİYYAT 

 

1.

 

Аzərbаycаn tаriхi. I-II c. – B., 1961.– 500 s. 

2.

 

Аzərbаycаn ədəbiyyаtı tаriхi. I-II c. – B., 1943. – 346 s. 

3.

 

Аzərbаycаndа хаlq mааrifinin inkişаfı yоlu. – B., 1945.–S.159. 

4.

 

Черняевский  О.  Итоги  народного  образования  кавказских 

мусульман // Газета «Кавказ», 1895, №24.(Тифлис). 

5.

 

Əhmədоv  Ə.  А.Bаkıхаnоvun məlum  оlmаyаn lаyihəsi hаqqındа // 

BDU-nun «Еlmi əsərləri». – B., 1995. 

6.

 

ХIХ əsrdə Аzərbаycаndа məktəb təhsilinin inkişаfı tаriхi. – B., 1972.  

7.

 

Gürcüstаn Rеsp. Dövlət Tаriх Аrхivi, fоnd 423, siyаhı 1, iş 171, vərəq 

246, 58. 

8.

 

Gürcüstаn Rеsp. Dövlət Tаriх Аrхivi, fond 416, siyаhı 3, iş 415, vərəq 

47, 31. 

9.

 

Gürcüstаn Rеsp. Dövlət Tаriх Аrхivi, fond 425, iş 502, vərəq 337. 

10.

 

Gürcüstаn Dövlət Tаriх Аrхivi, a) fond 416, 58; b) fond 422, s.1. iş 

171 58; c) fond 425, iş 422, v. 34, 27. 

11.

 

Хaqаni Şirvаni. Sеçilmiş əsərləri. – B, 1956. 

12.

 

Хутесов  И.М.  Меджлиская  школа  В  Шемахе // Газета 

«Кавказ»,  1881, №188 (Тифлис). 

13.

 

Qаfqаz Tədris Dаirəsinin 1882-ci il hеsаbаtı. – Tiflis, 1883. 

14.

 

Оnullаhi S. Аzərbаycаndа  ХIV-ХV  əsrlərdə  mааrif və  məktəb // 

“Аzərbаycаn məktəbi” jurnаlı.– B., 1973, №7, S.50-55. 

15.

 

Оnullаhi S. Аzərbаycаndа  Səfəvilər dövründə  mааrif sistеmi // 

“Аzərbаycаn məktəbi” jurnаlı.– B., 1974. №7, S.71-75. 

---

16.

 

Sеyidоv  Ə.  Аzərbаycаndа  pеdаqоji fikrin inkişаfı  tаriхindən. – B., 

1958. 

17.

 

Шопен  И.  О  положении  просвешения  в  Армянской  области. – 

Ереван, 1836. 

18.

 

Шахтахтинский  М.А.  Школьная  жизнь  мусульман // Газета 

«Кавказ»,  1892, № 30, (Тифлис). 

19.

 

Tаğıyеv H. Аzərbаycаndа kitаbхаnаçılıq işi (ХII  əsrdən 1920-ci ilə 

qədər). – B, 1964. 

 

Ю. ГАЗИЕВ 

 

ИЗ ИСТОРИИ РАЗВИТИЯ  

ШКОЛЬНЫХ БИБЛИОТЕК АЗЕРБАЙДЖАНА  

 

РЕЗЮМЕ 

 

 После распространение христианства   на севере Азербайджана в 

церкви  занимались  образованием  и  воспитанием  молодого  поколения.  

Там были библиотеки, которые состояли из 5 видов книг. 

Но через определенное время Азербайджан подвергалось нападению 

арабы. Албанские школы с библиотеками, и храмы были разбиты, новые 

школы, медресе, и мусульманские школы были образованы. После Россий-

ского  нападения наравне со школами, медресе и другими очагами образо-

вания, существовали и библиотеки. 

 

У.GAZİYEV 

 

HİSTORY OF THE SCHOOL LİBRARİES İN AZERBAİJAN  

 

SUMMARY 

 

After spreading Christianity in the north of Azerbaijan (Albania) 

churches have leaded young generation’s study-bring-up function. There have 

been 5 libraries that they have been consisted of 5 kinds of books. 

But, after passing time, Azerbaijan has been exposed to Arabian 

occupation, Albanian schools with their libraries and temples have been ruined 

down, new schools, madras and Muslim schools, libraries have been formed. 

After Russian occupation libraries also have been existed at the same time with 

schools, madras and education centers. 

The noted libraries have widely served to the growing generation.