Microsoft Word KÜLTÜr evreni 11. sayı. doc
Yüklə 57,21 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ПРОИСХОЖДЕНИЕ ИНСТРУМЕНТА КЯМАНЧА И ЭТАПЫ ЕГО РАЗВИТИЯ Toğrul Mirnazimoğlu ƏSƏDULLAYEV *
- Anahtar Kelimeler
- Key Words
- KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
| KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
107
MƏRHƏLƏLƏRİ
ORIGIN AND DEVELOPMENT STAGES OF KAMANSHA ПРОИСХОЖДЕНИЕ ИНСТРУМЕНТА КЯМАНЧА И ЭТАПЫ ЕГО РАЗВИТИЯ Toğrul Mirnazimoğlu ƏSƏDULLAYEV *
Bu yazıda keman enstrümanının kökeni, onun çeşitli dönemlerde temel türün- den başlayarak günümüze kadar geçirdiği gelişim evreleri araştırılmaktadır. Bu araştırmalarda klasik şiir sanatı örnekleri, sözlü halk edebiyatı eski yazılı risaleler ana kaynak olarak benimsenmiştir. Anahtar Kelimeler: Keman enstrümanı, gelişim evreleri, yaylı çalgılar
The present article analyzed origin of kamancha, its stages of development in different periods beginning from its original type. Examples of classic poetry, folk- lore and ancient written letters are considered main sources in these researches.
В данной статье исследуются происхождение инструмента кяманча, стадии его развития в различные периоды, начиная с первичного вида по сей день. Основными источниками данных исследований считаются образцы из классической поэзии, устное народное творчество и древняя письменность
* Azərbaycan Milli Konservatoriyası Bakı / AZƏRBAYCAN KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
108 Azərbaycanda məskunlaşan ibtidai insanlar maddi tələbatlarını ödəməkdən ötrü çoxlu sayda primitiv əmək alətləri hazırlamışlar. Bu insanlar mənəvi ehtiyaclarını ödəməkdən ötrü də bir sıra çalğı alətləri icad etmişlər. Sonralar bu alətlərin bir qismi unudulmuş, tarixin keşməkeşli yollarında itib-batmış, bir qismi isə inkişaf etdirilmiş, təkmilləşdirilmiş, mükəmməl alətə çevrilərək dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafında belə çalğı alətlərinin böyük rolu və əhəmiyyəti olmuşdur. Dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olan Azərbaycanda çalğı alətlərimizin qədimliyini təsdiqləyən kifayət qədər tarixi, arxeoloji, etnoqrafik, ədəbi və linqvistik mənbələr var. Araşdırmalardan aydın olur ki, Azərbaycanda musiqi mədəniyyətinin inkişafı Daş dövründən, e.ə. XVIII-XV minilliklərdən başlayır. Müxtəlif dövrlərdə yaşayan və özündə ixtiraçılıq istedadı olan Azərbaycan sənətkarları musiqi mədəniyyətimizə ecazkar səsli bir sıra çalğı alətləri bəxş etmişlər. Bu alətlər Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin ilkin təzahür formalarından biri olmaqla onun ən qədim köklərinin, təşəkkül dövrünün öyrənilməsində böyük rolu vardır. Belə alətlərin sırasında kamança da özünəməxsus yer tutur. Kamança yayla (kamanla) çalınan telli alətdir. Ümumiyyətlə, çalğı alətləri səs mənbəyi nəzərə alınmaqla 4 qismə ayrılır: 1. İdiofonlu (özənsəsli) alətlər; 2. Aerofonlu (səs mənbəyi hava, nəfəslə alınan) alətlər; 3. Membranofonlu (səs mənbəyi dəridən alınan) alətlər; 4. Xordofonlu (telli, səs mənbəyi tellərdən alınan) alətlər. Xordofonlu alətlər qrupuna daha çox alət daxildir. Bu qrupa aid edilən alətlər 3 üsulla səsləndirilir: 1. Mizrabla; 2. Yayla (kamanla); 3. Vurmaqla (çubuqları döyəcləməklə). Kamança xordofonlu qrupun yayla səsləndirilən telli alətlər sırasında özünə yer almışdır. Bir sıra çalğı alətləri təkamül və inkişaf mərhələləri keçdiyi kimi, kamança da təkamülləşərək müəyyən dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Qədim telli alətlərin yaranma tarixi Azərbaycan ərazisində uzaq keçmişə gedib çıxır. Bu alətlərin tarixi inkişafını iki mərhələdə – antik (qədim) və Orta əsr dövrlərində təhlil etmək, araşdırmaq tələb olunur. Təkcə onu demək kifayətdir ki, indiki İran ərazisində, azərbaycanlıların yaşadığı Cığamış şəhəri yaxınlığında tapılan və üstündə telli alətlərin təsviri həkk olunmuş gildən hazırlanmış qabın yaşı 8 min ili ötür. İlk yaradılmış telli alətin elmi adı “monoxord”dur. Monoxord yunan (monoxordos) sözüdür, “mono” – tək, “xord” isə tel deməkdir 1 . 1 Келдыш Г.В. Музыкалъный энциклопедический словаръ. Москва, Советский Энциклопедия, 1980, с. 353; Должанский А.Н. Краткий музыкалъный словаръ. Ленинград, Музыка, 1964, с. 208-209. KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
109 Sənətşünaslıq namizədi (sənəşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru 2 ) Aslan Məmmədov “Simli musiqi alətlərimiz” adlı əsərində monoxord tipli alətləri dilimizdə “musiqili yay” şəklində təqdim edir. O, monoxord alətləri araşdırarkən yazır: “Coğrafi şəraitdən, düzəldildiyi materialdan, eləcə də alətlər arasındakı ölçü fərqi və ən əsası isə tayfaların etnik köklərindən irəli gələn dil xüsusiyyətləri monoxordun müxtəlif cür adlanmasına gətirib çıxarmışdır. Məsələn, Hindistanda – pinaka, marilərdə – kon-kon, Yeni Zelandiyada – ukeke və s.” 3 .
üsullarla səsləndirildiyini bildirir 4 : “Bir tayfada alət yerə qoyularaq, digərində alətin bir ucu ağız boşluğunda, bir başqasında isə çiyin bərabərində tutularaq ifa edilmişdir” 5 .
İlk telli çalğı alətlərinin yaranma tarixini dəqiq təyin etmək mümkün olmamışdır. Lakin quruluşunun sadəliyinə görə, ilk telli çalğı alətlərini kifayət qədər qədim dövrə aid etmək olar. Bu qəbildən olan alətlərin təxmini də olsa yaranma tarixini müəyyənləşdirmək üçün kaman və oxun kəşf olunma dövrünü öyrənməliyik. Təsviri incəsənətin tanınmış nümayəndəsi, sənətşünaslıq doktoru Nəsir Rzayev (1919-1998) “Əsrlərin səsi” əsərində kamanla bağlı yazır: “Azərbaycanın ən qədim sənət abidələrini biz, hələlik, ancaq Qobustan qaya təsvirlərində görə bilirik. İti uclu daş ilə qaya üzərində cızılmış bu təsvirlər e.ə. XIII-X minilliyə aiddir. Onlar siluet şəklində, ön, arxa və yan tərəfdən təsvir edilmiş, kürəklərində kaman olan ovçuların sxematik təsvirlərindən ibarətdir” 6 . Kaman qədim silah alətlərindən biridir. Belə alətlərdən Azərbaycanda Mezolit dövründə ov və döyüş zamanı istifadə edilərdi, kamanın kəndirinə ox qoyub atırdı- lar. Qədim yunan coğrafiyaşünası və tarixçisi Strabon (e.ə. 64/63 - e. 23/24) “Coğ- rafiya” əsərində Qafqaz Albaniyası, Atropatena (indiki Azərbaycan ərazisi) və Xə- zər dənizi haqqında geniş məlumat verir 7 . O, əsərində burada yaşayan tayfaların kamandan silah kimi çox gözəl istifadə etdiklərini bildirir. AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor Vəli Əliyev “Gəmiqaya rəsmləri” adlı məqaləsində (“Tarixin izləri ilə” əsəri) yazır: “Qayalardan birinin üzərində maraqlı ov səhnəsi var. Ayaq üstə dayanmış ovçu şəkli diqqəti daha çox cəlb edir. Ovçunun sərrast atdığı ox keçilərdən birinin köksünə sancılıb. Arxeoloji qazıntılardan məlumdur ki, ox və kaman qədim Azərbaycan tayfalarının həyatında da uzun müddət mühüm rol oynamışdır. Odur ki, Gəmiqayadakı ov səhnələrində bu alətlərin əks etdirilməsi heç də təsadüfi deyil.
2 2010-cu ildən etibarən Azərbaycanda AAK-nın qərarı ilə “sənətşünaslıq namizədi” elmi dərəcəsi “sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru” sözləri ilə əvəz olunmuşdur. 3 Məmmədov A.K. Simli musiqi alətlərimiz. B.: Nafta-Press, 2001, s. 6. 4 Грубер Р.И. История музыкалъной кулътуры. Том, частъ. Москва, Музыка, 1941, с. 141. 5 Məmmədov A.K. Simli musiqi alətlərimiz. B.: Nafta-Press, 2001, s. 7. 6 Rzayev N.İ. Əsrlərin səsi. B.: ADN, 1974, s. 4. 7 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: 10 cilddə, V c., B.: 1981, s. 229. KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
110 Daha sonra Vəli Əliyev “Gəmiqaya rəsmlərinin ən qədim nümunələrinin təxminən 4000-5000 il bundan əvvələ aid olduğunu” qeyd edir 8 . Musiqi alətşünaslığında yayla (kamanla) səsləndirilən çalğı alətlərinin vətəni Qədim Misir sayılır 9 . Eramızdan əvvəl təxminən IV-III əsrlərdə yayla (kamanla) səsləndirilən ilk alət – rübab (yaxud rebab) yaradılmışdır. Araşdırmalar nəticəsində aydın olmuşdur ki, yaylı-kamanlı çalğı alətlərinin dərindən tədqiqi üçün məhz Orta əsrlərin qaynaqları daha etibarlı mənbələr sayıla bilər. Onu da qeyd edək ki, Orta əsrlərdə ayrı-ayrı adlarla bir sıra ölkələrdə müxtəlif kamanlı alətlər icad olunub. Lakin dövrümüzə qədər onlardan daha çox kamança “mühafizə” edə bilmişdir. Azərbaycanda kamanlı alətlərin VII-VIII əsrlərdən yayıldığı ehtimal edilir. Bu da İslam dininin yaranması ilə əsaslandırılır. Yəni, başqa ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda İslamı təbliğ edən ərəblər özlərinin musiqi mədəniyyətlərini də yayırdılar. Kamanlı (yaylı) rübab da beləcə Azərbaycana yol açmış, sonrakı mərhələlərdə – müxtəlif dövrlərdə bu alətin əsasında azərbaycanlılar tərəfindən fərqli şəkildə digər yaylı alətlər yaradılmışdır. Nümunə üçün Azərbaycanda müxtəlif dövrlərdə istifadə edilən çəğanə, yektay, qabaq kamanə, çaqanaq, bəm ça- qanaq, əhsən vəlləz, ğicək, iklik, kamança, bəm kamança, əsa kamança, ney-kaman (yaxud neykamança), pandur, şeşkaman, yaylı tənbur, yaylı qopuz, qıl qopuz və s. yaylı-telli alətlərin adlarını qeyd edə bilərik. Azərbaycanda kamançanın ilkin forması kamanlı rebab (rübab) adlanmışdır. Bu alət quruluşca primitiv, yəni at quyruğunun tüklərindən topa halda hazırlanmış bir teli, nisbətən kiçik ölçüdə çanağı olmuşdur. Sonrakı mərhələlərdə qol, şiş (dəmir ayaqcıq), tac (kəllə) hissəsi və çanağın ölçüləri və materialında müəyyən dəyişikliklər edilmişdir. Məlumdur ki, kamançanın araşdırılmasında əsas mənbələr klassik poeziya nümunələri, şifahi xalq yaradıcılığı, təsviri sənət nümunələri və qədim yazılı risalələr hesab olunur. Məhz bu kimi nümunələrdən kamançanın yaranması, təkmilləşməsi və istifadə olunma məkanı haqqında aydın təsəvvür almaq mümkündür. Kamançanı Orta əsrlərdə yaşamış Nizami Gəncəvi (1141-1209), Fədai Təbrizi (XVI əsr), Rüknəddin Məsud Məsihi (1580-1636) və Azərbaycanın başqa klassik şairləri şeirlərində vəsf etmiş, onların quruluşuna, tembr xüsusiyyətlərinə dair məlumat vermişlər. Deməli, XII-XVII əsrlərdə müasir formalı kamança aləti formalaşırdı. Kamançanın Orta əsrlərdə inkişafda olduğunu təsdiqləyən başqa bir faktı da qeyd edə bilərik. Azərbaycanın, eləcə də Şərq dünyasının böyük musiqişünas alimi
8 Əliyev V.H. Tarixin izləri ilə. B.: Gənclik, 1975, s. 51. 9 С.Л.Сперанский. Музыкальные товары. Москва, “Экономика”, 1987, с. 52 (rus dilində). KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
111 Səfiyəddin Urməvi “Kitabül-ədvar” əsərində kamançanın təsvirindən, köklənmə qaydalarından, texniki imkanlarından, ifa xüsusiyyətlərindən söz açmışdır 10 . Azərbaycanın böyük musiqi alimi, şair, xəttat, həm də bir sıra müxtəlif üsullarla səsləndirilən çalğı alətlərinin mahir ifaçısı Kamaləddin Əbdülqadir bin Qeybi əl-Hafiz Marağalı (1353-1435) farsca yazdığı “Məqasidül-əlhan” (Rauf Yekta bəy nüsxəsində) və “Fəvaid-i əşəra” risalələrində kamança, qicək, əhsən vəlləz, nayi tənbur kimi yayla çalınan alətlərin adlarını çəkir. O, bu alətlər haqqında dəyərli məlumat verməklə onların bir-birinə bənzər və fərqli cəhətlərini qeyd edir 11 . Xatırladaq ki, Ə.Marağalı çalğı alətlərini təsnifatlaşdırarkən onların mütləqat, müqəyyədat və məcrurat növlərə ayrıldığını bildirir 12 . O, telli alətlərin bir qismini müqəyyədat qrupa aid edir. Müqəyyədat – çalınarkən telləri barmaqla basılan alətlərə deyilir. Ə.Marağalı kamanla (yayla) səsləndirilən alətləri də bu qrupa aid edir. Lakin yayla səsləndirilməsinə görə Ə.Marağalı kamança, qicək, əhsən vəlləz və nayi tənburu məcrurat tipli alətlər adlandırır. M.Bardakçının tərcüməsində Ə.Marağalının kamança ilə bağlı qeydləri belədir: “Kamança: Yaylı çalğı alətlərindəndir. Bəzi kamançaların çanağı təbii şəkildə – hind cevizindən (qoz, kokos – T.Ə.) hazırlanır. Telləri isə at quyruğunun tüklərindən (topa halda – T.Ə.) ibarətdir. Bəzi kamançaların çanağı isə içi oyulmuş ağacdan olur, üzərinə isə inəyin ürəyinin pərdəsi çəkilir və ipəkdən hazırlanmış teldən istifadə olunur. İkinci, yəni sonuncu kamançalar daha mükəmməldir” 13 .
Filologiya elmləri namizədi Məmmədəli Müsəddiqin kamança ilə bağlı tərcüməsində “əhsən vəlləz” adlı əlavə bir yaylı alət də təqdim olunur: “Kamançanın ikinci növü də vardır. Bu əhsən vəlləz adlanır. Onun kökləmə və istifadə qaydası da o birisi kimidir. Amma simdə çalınan nəğmə yuxarı simdə çalınan mütləq nəğmənin dörddə üçü qədər olur. Qalan məsələlər və nəğmələrin çalınması çalğıçının özündən asılıdır. Onu istənilən havaya kökləyə bilər” 14 .
Deməli, əhsən vəlləz quruluşca eyni ilə təqdim edilən kamança formasındadır. M.Müsəddiqin tərcüməsindən əhsən vəlləzin telləri kvarta nisbətində kökləndiyi aydın olur. Burada köklənmə qaydasına görə əhsən vəlləz kamançadan fərqlənirmiş. Kamançanın adına Orta əsrlərin digər mənbələrində də rast gəlirik 15 . 1474- 1478-ci illərdə Təbrizdə Uzun Həsənin sarayında Venetsiyanın elçisi olmuş İosafat
10 Əsədullayev T.M. Kamança alətinin yaranmasına və təkamülünə bir baxış. // “Konservatoriya” jurnalı. B.: 2009, №3-4, s. 68. 11 Ə.Marağalı. Musiqi alətləri və onların növləri (farscadan tərcümə M.Müsəddiqindir). // “Qobustan” №1, 1977, s. 76-77. 12 Murat Bardakçı. Maragalı Abdülkadir. İstanbul: Pan Yayıncılık, 1986, s. 100 (türkcə). 13 Murat Bardakçı. Maragalı Abdülkadir. İstanbul: Pan Yayıncılık, 1986, s. 106 (türkcə). 14 Ə.Marağalı. Musiqi alətləri və onların növləri (farscadan tərcümə: M.Müsəddiq). // “Qobustan” jurnalı №1, 1977, s. 77. 15 Səfərnameha-ye Veneziyan dər İran. Mənuçöhr Əmirinin ingiliscədən fars dilinə tərcüməsi. Tehran: 2003 (1381 hicri), s. 69. KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
112 Barbaroya (1413-1494) istinadən tarix elmləri doktoru, professor Seyidağa Onullahi (1924-2003) “Qədim Təbrizin mədəniyyət tarixindən (X-XVII əsrlərdə)” adlı məqaləsində qeyd edir: “…Digər venetsiyalı elçi İosafat Barbaro 16 yazır ki, mən şahın yanına getdiyim ilk gündə (Təbrizdə Uzun Həsənin sarayında olmuşdur – S.O.) xanəndələr və çalğıçılar onun yanında idi. Bu çalanların bir yard (0,7 metr) uzunluğunda zəngləri var idi. Zənglərin nazik ucunu yuxarı tuturdular. Bundan baş- qa cəng, ud, kamança, sinc, ney də var idi və yaxşı çalırdılar. Sonra bir dəstə rəqqasə qadınlar Uzun Həsənin xidmətinə gəldi. Onlar oynayır və musiqi ça- lırdılar” 17 .
S.Onullahi daha sonra həmin məqalədə Uzun Həsənin sarayında dəf, təbil, zurna, nağara, luli, zəng, cəng, çəng, bərbət, ud, kamança, ney və sinc alətlərindən istifadə olunduğunu yazır 18 . Deməli, XV əsrin sonlarında Uzun Həsənin sarayında digər çalğı alətləri ilə yanaşı kamançadan da geniş istifadə edilirdi. II Şah İsmayılın (1533-1577) hakimiyyəti illərində saray musiqisində önəmli yer tutan alətlərdən biri də kamança olmuşdur. Həmin illərdə kamança ilə yanaşı ud, çəng, tənbur və çahartardan da sarayda geniş istifadə edilirdi. İ.Barbaro (1413-1494), F.Kotov (XVII əsrin I yarısı), A.Oleari (1603-1671), E.Kempfer (1651-1716), P.Vostrikov (XIX əsrin sonu) kimi səyyahlar xatirələrində Azərbaycanda rastlaşdıqları və dinlədikləri çalğı alətləri haqqında qeydlər etmişlər. Təəssüf ki, onlar (E.Kempfer istisna olunmaqla) milli alətlərimizi öz adı ilə deyil, tanıdıqları Avropa alətlərinin adı ilə qələmə almışlar: ney – svirel, gərənay – truba, nağara – baraban, qaval – buben, qanun – sitra, balaban –fleyta, ud – lyutniya, zurna – rojok, santur – simbal, sinc – tarelka, tütək – dudka, kamança – qudok və s. Alman səyyah və təbiətşünası Engelbert Kempfer 19 (1651-1716) İsveç səfirliyi- nin nümayəndəsi kimi XVII əsrin sonunda Azərbaycanda (19 dekabr 1683-cü ildə Şamaxıda, 6-9 yanvar 1684-cü ildə isə Bakıda) olmuşdur. O, yol qeydlərinin “XVII əsr Şərq musiqi mədəniyyəti” adlı fəslində Azərbaycanda rastlaşdığı 23 çalğı alətinin həm rəsmini çəkmiş, həm də bu alətlərin hər biri haqqında ayrıca məlumat vermişdir . Bu alətlərdən biri də haqqında söhbət açdığımız kamançadır. Engelbert Kempfer rəsmdə kamançanı 18 rəqəmi ilə göstərmişdir. Maraqlıdır ki, E.Kempfer digər səyyahlardan fərqli olaraq gördüyü çalğı alətlərini öz adı ilə latınca yazmışdır. Məhz bu baxımdan onun xatirələri daha dəyərlidir.
16 Səfərnameha-ye Veneziyan dər İran. Mənuçöhr Əmirinin ingiliscədən fars dilinə tərcüməsi. Tehran: 2003 (1381 hicri), s. 69. 17 Onullahi S.M. Qədim Təbrizin mədəniyyət tarixindən (X-XVII əsrlərdə). // “Qobustan” jurnalı. B.: 1974, №3, s. 56. 18 Yenə orada. 19 Kaempfer E. Amoenitatum exoticarum politico-physico-medicarum. Fasciculus V. Lemgoviae, Typis & impensis H.W/ Meyeri, 1712. p. 740-745.
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
113 Nəticə olaraq kamançanın mənşəyini araşdırarkən məlum oldu ki, ilk yaylı alətlər Qədim Misirdə yaranmışdır. Daha sonra dünyanın ən qədim xalqları özünəməxsus şəkildə fərqli yaylı alətlər hazırlamışlar. Azərbaycanda da bir sıra müxtəlif adlarla yaylı çalğı alətləri hazırlanılmışdır: yaylı rübab, çəğanə, kamança, qicək, nayi tənbur, çaqanaq və s. Beləliklə gördüyümüz kimi, adları sadalanan yaylı alətlərin Azərbaycanda ən mükəmməli kamançadır. Elə Orta əsr mənbələrini də izlədikdə kamança digər yaylı alətlərlə müqayisədə üstün tutulmuşdur. Bu alət əsrlərin süzgəcindən keçərək inkişaf etdirilmiş və dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Yüklə 57,21 Kb. Dostları ilə paylaş:
|