Kültür Evreni-Unıverse Culture-Мир Культуры / Yıl-Year-Год 2015 / Sayı-Number-Число 26
125
MİLLİ AZƏRBAYCAN DRAMATURGIYASINDA
PSİXOLOGİZM
MİLLÎ AZERBAYCAN DRAMA ESERLERİNDE
PSİKOLOJİZM
PSYCOLOGISME IN NATIONAL AZERBAIJAN
DRAMATURGY
ПСИХОЛОГИЗМ НАЦИОНАЛЬНЫЙ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ
ДРАМАТУРГИИ
Xanverdi TURABOĞLU
*
Öz
Araştırmaya yönelik çalışmalarda, temeli M. F. Ahundov ile atılan ve onunla başlayan
millî Azerbaycan dramasında edebî-estetik işlevini yerine getiren; karakterine, konumu ve
tipine göre belirli yönleri ile bilinen psikolojizmde, onun sanatsal ve estetik talepler
açısından tarihsel durumuna daha çok önem verilmektedir.
Modern Azerbaycan drama eserlerinde; özellikle ünlü Azerbaycan yazarı ve
dramaturgu İ. Efendiyev’in yaratıcılığında gözlemlenen ve lirik-romantik psikolojizmi
gerektiren yöntem ve araçların, türün özel şiirsel bütün biçimleri ile birlikte, bilimsel
analizleri yapılıyor. Bu bakımdan bu makalede, İ. Efendiyev’in dram sanatında
gözlemlenen psikolojizmindeki karakterlerin dış dünyanın çevre gerçeklilikler ile ilgili
duyguları, diğer duygusal durumları, tavırları, ilişkileri, sadece lirik-romantik seviyede
organik ve birlik hâlinde araştırılmaya çalışılıyor.
Anahtar Kelimeler: Drama eserleri, psikolojizm, M.F. Ahundov. Dramaturg, İ.
Efendiyev.
Xülasə
Tədqiqat işində bünövrəsi M.F.Axundovla başlanan milli Azərbaycan
dramaturgiyasında ədəbi-estetik funksiyanı yerinə yetirən, xarakterinə, mövqeyinə, tipinə
görə spesifik cəhətləri ilə fərqlənən psixologizmin bədii-estetik tələblər cəhətdən tarixən
qoyuluşuna daha çox diqqət yetirilir. Müasir Azərbaycan dramaturgiyasında, xüsusən
görkəmli Azərbaycan nasiri və dramaturqu İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında müşahidə olunan
*
Azerbaycan Milli Elimler Akademisi Nizami Gencevî adına Edebiyat Enstitutu elmi emekdaşı.
Bakü/AZERBAYCAN (xanverdi@rambler.ru)
Kültür Evreni-Unıverse Culture-Мир Культуры / Yıl-Year-Год 2015 / Sayı-Number-Число 26
126
lirik-romantik psixologizmi şərtləndirən üsul və vasitələr janrın spesifik poetik təcəssüm
formaları ilə vəhdətdə elmi təhlilə çəkilir. Bu baxımdan İ.Əfəndiyevin dram
yaradıcılığında müşahidə olunan psixologizmdə obrazlar aləminin ətraf gerçəkliklə bağlı
hissi, emosional vəziyyəti, onların davranışları, münasibətləri məhz lirik-romantik qatda
üzvi, vəhdət halında araşdırmaya cəlb olunur.
Açar Sözler: Dramaturgi, psixologizm, M.F. Ahundov, Dramaturg, P. Efendiyev
Abstract
In research studies, psycologime is starting with the basics with MF Akhundov thrown
in the national Azerbaijan drama, depend on character, known for its specific aspects,
depending on the location and types, the historical situation in terms of its artistic and
aesthetic demands are given more importance.
In the modern Azerbaycan drama Works; especially the famous Azerbaijani writer and
dramaturgist İ. Efendiyev nobserved in creativity and lyrical-romantic psikolojizm methods
and tools required together with all forms of spesific poetic genre, made scientific analysis.
In this respect this article tries to make a research about İ. Efendiyev’s pyscologisme
characters’ authenticity and feelings about the environment with the outside world, other
emotional states, attitudes, relationships, lyrical-romantic level just in case the organic and
unity connection observed characters in the drama.
Keywords: Drama works, psycologisme, M. F. Akhundov. dramaturgist, İ. Efendiyev.
Резюме
Фундамент
национальной
исследовательской
работы,
начатые
в
Азербайджанской драматургии, выполняющим функции по характеру, по типу
позиции, отличающийся специфическими особенностями требований с исторически
больше внимания уделяется внимание художественно-эстетического в психологизме
литературно-эстетической M.Ф.Ахундов В Азербайджанской драматургии,
выдающегося прозаика и драматурга, обусловливающих методы и средства
специфической формы гармонии в себе научный анализ поэтического жанра
современного Азербайджана, в частности, в творчестве наблюдается И.Эфендиева
лирические-романтические психологизм и снимается. С этой точки зрения
наблюдается окружающей действительностью, эмоциональное состояние, их
поведение, отношение именно к расследованию привлекаются в виде органическое
единство, лирические-романтические чувство в психологизме образы мира в
творчестве И.Эфендиева драмы.
Milli Azərbaycan dramaturgiyasında müşahidə olunan psixologizm janrın spesifik
cəhətləri ilə şərtlənir. Başqa sözlə, dram əsərlərində özünü göstərən psixologizm nəsrdəki
kimi həmişə adi epik təmkini, vəziyyəti ilə qalmır, burdakı psixologizm daha çox fikirlər,
ehtiraslar, xarakterlər, mənafelər toqquşması fonunda meydana gəlir.
Dramda müşahidə olunan psixologizm o vaxt bədii təsdiqini tapır ki, burada “zamanın
sərhədlərini pərdənin hərəkətləri müəyyənləşdirir, ... hərəkət, daha doğrusu, bədii həyat
Kültür Evreni-Unıverse Culture-Мир Культуры / Yıl-Year-Год 2015 / Sayı-Number-Число 26
127
səhnənin açılması ilə başlayır, pərdənin düşməsi ilə bitir. Vizuallıq prinsipi pyesdə həm də
zamanın təkcə, sərhədlərini yox, eyni zamanda xarakterini dəyişdirir.
Dram əsərlərində zaman əslində sabaha doğru istiqamətlənmiş indidir, bununla belə,
pyesdə keçmiş mahiyyətini tam itirmir – obrazların indisində yaşamış dünən kimi iştirak
edir. Pyesdə hadisələrin əvvəli, obrazların dünəni müstəqil təsvir obyrktinə çevrilmir ...
informativ təhkiyəni personajların öz danışıqları əvəz edir, hekayəçi müəllif funsiyasını
obrazların özləri yerinə yetirirlər” [7, səh.1].
Dramda həyat hadisələri və xarakterlərin təşəkkülü, inkişaf prosesi zahiri və daxili
hərəkətin üzvi əlaqəsi ilə səciyyələnir. Bu hərəkət isə müəyyən xarakterə və düşüncə
tərzinə malik müəyyən adamlar tərəfindən edilir. Hərəkətin müəyyən adlandırılması da elə
bununla ayırd edilir, onda deməli, buradan təbii olaraq hərəkəti doğuran iki səbəb meydana
çıxır: fikir və xarakter – bunların sayəsində adamlar ya müvəffəq olur, ya da uğursuzluğa
düçar olur, xarakterlər dedikdə iştirak edən şəxsləri nəyə görə müxtəlif adamlar
adlandırdığımızı, fikir isə – danışanların müəyyən bir şeyi nə ilə sübuta yetirmələrini və ya
sadəcə olaraq öz mülahizələrini söyləmələri [1,səh.55] öndə dayanır.
Bu baxımdan zahiri hərəkət bədii hadisə və xarakterlərin zahiri proses və
davranışların açıq hərəkət forması, reallığı ilə cərəyan edirsə, həmin prosesin mahiyyəti
bilavasitə daxili-psixoloji hərəkətin real məntiqi nəticəsi ilə şərtlənir.
«Zahiri hərəkət dramda hadisələr və xarakterlərin, ideal və dünyagörüşünün, həyat
baxışlarındakı ziddiyyətin, münaqişənin açıq mübarizə forması, daxili hərəkət isə
adamların öz məqsədlərinə çatmaq üçün üstüörtülü, dolayı və məntiqi mübarizə üsulu,
psixoloji çarpışma» prosesidir [2,səh.52].
Dramda zahiri hərəkətin real bədii təzahürü olan hər replikada obrazların birinin
digərinə olan münasibətinin, onların həyata, cəmiyyətə baxışındakı bu və ya digər
tərəflərinin zahiri açıqlanması ilə təzahür edir, yaxud da daxili «şüuraltı» fikir axınına
zahiri, açıq şərh verilir.
Zahiri hərəkət müəyyən bədii məkan və zaman daxilində tamaşaçıda və ya oxucuda
müəyyən fiziki-bioloji qıcıqlanmalar oyadaraq sonrakı prosesin bədii dərki üçün zəmin
yaradır.
Demək, səhnədaxili zahiri hərəkət bilavasitə həmin hərəkətin daxili psixoloji
hərəkətin real məntiqini tələb edir.
Başqa sözlə, zahiri hərəkət daxili hərəkətin təzahür formasıdır. Bu isə öz növbəsində
onu göstərir ki, lirik, epik, ədəbi növlərdə olduğu kimi, dram yaradıcılığında müşahidə
olunan psixologizmin spesifik cəhətləri ilə üzə çıxması üçün geniş bədii imkanlar, yüksək
estetik həllini gözləyən bədii şərtləri var.
Bizim birinci qənaətimizə görə, bünövrəsi M.F.Axundovla başlanan milli
dramaturgiyamızda ədəbi-estetik funksiyanı yerinə yetirən, xarakterinə, mövqeyinə, tipinə
görə spesifik cəhətləri ilə fərqlənən psixologizmin bədii-estetik tələblər cəhətdən tarixən
qoyuluşu əsasən aşağıdakı şəkildə müəyyənləşir:
a) M.F.Axundovun dramaturgiyasında əksini tapan psixologizmin məzmununda
millilik, milli-fərdi xüsusiyyətlər dayanır. Buradakı psixologizm komik-satirik fonda
təqdim olunur;
b) N.Vəzirov, Ə.Haqverdiyev, N.Nərimanov dramaturgiyasındakı psixologizm milli
mahiyyətli, komik- satirik, həm də ciddi-dramatik və faciəvi planda əks etdirilir;
Kültür Evreni-Unıverse Culture-Мир Культуры / Yıl-Year-Год 2015 / Sayı-Number-Число 26
128
c) C.Məmmədquluzadə dramaturgiyasındakı psixologizmin mahiyyətində bütöv xalq,
kəndli psixologiyası dayanır. Buradakı psixologizm tragikomik və satirik fonda təqdim
olunur;
ç) C.Cabbarlı dramaturgiyasındakı psixologizmdə fəlsəfi-romantik, şərti-metaforik,
mistik mahiyyətli, bəşəri, dünyəvi hiss və düşüncələr dayanmaqla əzəmi-fərdi-sosial, həm
də milli psixologizmdir. Buradakı psixologizm əsasən ciddi-dramatik və faciəvi şəkildə
qabardılır;
d) H. Cavid dramaturgiyasındakı psixologizm fəlsəfi-romantik, şərti-metoforik, mistik
mahiyyətli, bəşəri, dünyəvi hiss və düşüncələr fonunda dayanan əzəmi-fərdi-sosial
psixologizmdir. Buradakı psixologizm ciddi- dramatik və faciəvi planda təqdim olunur;
e) Ü.Hacıbəyov dramaturgiyasında əksini tapan psixologizm milli mahiyyətli, satirik
planlı;
ə) S. Vurğun dramaturgiyasındakı psixologizm milli, həm də bəşəri hiss və düşüncələr
fonunda gerçəklənən əzəmi- fərdi-sosial psixologizm, ciddi-dramatik, fəlsəfi-romantik
planlıdır;
f) M.Hüseyn, M. İbrahimov dramaturgiyasındakı psixologizm fərdi-sosial ruhlu,
ictimai psixologizm, ciddi-dramatik və satirik planlı;
g) S. Rəhman dramaturgiyasındakı psixologizm fərdi-sosial ruhlu, satirik səciyyəli;
ğ) İ.Əfəndiyev dramaturgiyasındakı psixologizm lirik-romantik, fərdi-sosial
mahiyyətli, ciddi-dramatik planlı;
h) İ.Qasımov, B Vahabzadə, Anar, N.Xəzri, Elçin, Rüstəm və Maqsud
İbrahimbəyovlar dramaturgiyasındakı psixologizm fərdi-sosial mahiyyətli, ciddi-
dramatik, qismən satirik planlı (Anar, Elçin);
x) Ə. Əmirli, F.Mustafa, E. Mehrəliyev pyeslərində lirik-romantik və fəlsəfi, həmçinin
sərt-realist və fərdi-sosial, dramatik, melodramatik (F.Mustafa) planlı;
ı) Vəfadarın pyeslərində sərt-realist, fərdi-sosial, dramatik, A.Həsənoğlu pyeslərində
şərti metaforik-mifik-fəlsəfi və sərt-realist, həmçinin bəşəri, dünyəvi hiss-düşüncələr
fonunda gerçəklənən əzəmi-fərdi-sosial və dramatik planlı;
i) İbrahim İbrahimli dram yaradıcılığında sərt-realist qatla üzvi əlaqələnən xaotik hiss-
düşüncələr, münasibətlər, davranışlar üzərində köklənərək meydana çıxan mistik
mahiyyətli və fərdi-sosial, dramatik planlı və s.
Bu baxımdan bizim ikinci qənaətimizə görə, müasir Azərbaycan dramaturgiyasında,
xüsusən İ.Əfəndiyevin dram yaradıcılığında müşahidə olunan lirik-romantik psixologizmi
şərtləndirən üsul və vasitələr janrın spesifik poetik təcəssüm formaları ilə vəhdətdə
aşağıdakı şəkildə müəyyənləşir:
1) bədii obrazda yaddaş və onun «mən»də ifadəsi və ya özünütəhlil xarakterdə
psixcloji aləmin təşəkkül üsulu kimi;
2) dialoq və monoloqda bədii vəziyyət xarakterin psixoloji özünüifadə məkanı kimi;
3) remarkada hadisə, vəziyyətin və obraz-xarakterin bədii psixoloji təsviri,
4) daxili dialoqda bədii şərtilik psixologizmin daxili şərti bədii keyfiyyəti kimi və ya
xəyali-psixoloji bədii səhnə, yaxud obraz-xarakterin real və şərti «mən»i ilə daxili söhbəti;
5) bədii dil və ad psixoloji portretin şərti bədii işarəsi kimi.
Kültür Evreni-Unıverse Culture-Мир Культуры / Yıl-Year-Год 2015 / Sayı-Number-Число 26
129
Nəzərə çatdıraq ki, qeyd olunan bədii üsul və vasitələr, bəzən, hətta qovuşaraq
meydana çıxır.
İ.Əfəndiyevin dramaturgiyasında müşahidə olunan lirik-romantik psixologizm
aşağıdakı pyeslərdə əksini tapır:
«Sən həmişə mənimləsən» yaxud «Boy çiçəyi» (1964), «Mənim günahım» (1967),
«Unuda bilmirəm» (1968), «Məhv olmuş gundəliklər» (1969), «Mahnı dağlarda qaldı»
(1971), «Dağlardan gələn səs» (1976), «Büllur sarayda» (1983), «Bizim qəribə taleyimiz»
(1988) və başqa bu kimi əsərlərdə qabardılaraq üzə çıxan şəxsiyyət, onun fərdi taleyi,
ailə, sevgi problemi bədii forma və məzmun baxımından lirik-romantik qatda gerçəklənən
psixologizmin daxili mahiyyətində estetik həllini tapır.
“Pyeslərin mərkəzində ümumi bir mənəvi-əxlaqi problem dayanır: insanın insan
qarşısında, cəmiyyət qarşısında, xalq qarşısında mənəvi borcu məsələsi. Bütün bunları
...sənətkar öz istedadına, sənətkarlıq gücünə, əsərdəki həyat materialına görə ... həll etsə
...də, ümumi ideya istiqaməti belə bir fikri əsaslandırır ki, insan öz vəzifəsini yalnız mənəvi
bütövlük və həqiqətə sədaqət zəminində yerinə yetirə bilir. ... Mənəvi bütövlüyə isə yalnız
öz təmizliyin, öhdənə düşən kiçik bir vəzifəni yerinə yetirməyin nəticəsində nail olmaq
mümkün deyildir. Bu, həm də dərin bir narahatlıq, xalqın, onun hər bir nəfərinin taleyinə
vətəndaşlıq mövqeyindən yanaşmağı tələb edir; saxtakarlığa, laqeydliyə, qeyri-təbiliyə
qarşı açıq mübarizə aparmadan belə bir mövqeyi qazanmaq olmaz“ (4, səh.222, 239.).
“Bu zaman yazıçı sanki qəhrəmanlarını “möhkəmlikdə” – onlara ya yuxarı qaxmağa,
ya da öz gözlərindən, həm də ətrafındakıların gözündən düşməyə imkan verməklə sınayır.
Onun üçün ilk zərbəyə sinə gərən qəhrəmanlar, əsl insani, humanist keyfiyyətlərə malik
qəhrəmanlar maraqlıdır. Bu insanilik onlara şəxsi mənfəət vermir, lakin onları yüksəldir və
nəcibləşdirir. Belə əxlaqi motiv əsas bir xətt kimi yazıçının bütün əsərlərindən keçir”[6,
səh.368].
Bu baxımdan İ.Əfəndiyevin “qəhrəmanları ... həyat çətinlikləri ilə üz-üzə gələn, dərin
psixoloji səpkidə işlənmiş surətlərdir” [8, səh.370].
İ.Əfəndiyev yaratdığı obrazların bədii təqdimində surətlərin mənəvi aləminə nüfuz
edərək onların özünəməxsus konkret daxili dünyası, hissi, emosional vəziyyətini, həyata,
cəmiyyətə, insanlara münasibətini lirik-romantik qatda və aydın bədii-psixoloji çalarları
ilə inikasına nail olur.
Tənqidçi, ədəbiyyatşünas alim Qurban Bayramovun araşdırmalarında toxunduğumuz
mövzu ilə bağlı bir neçə mühüm məqam diqqəti çəkir.
Müəllifin «Lirik qəhrəman və zaman» monoqrafiyasında poeziyada müşahidə olunan
lirik qəhrəman, lirik xarakter və ümumilikdə lirik xüsusiyyətin ümumiləşmiş elmi-nəzəri
konseptual mühakimələrini, fikrimizcə, nəsr və dram əsərlərində izlənilən mövzu, ideya,
obraz, xarakter, personajlar dünyası və ümumiyyətlə, əsərin bədii toxuması,
arxitektonikasında önə çəkilən lirik xətt, üslub, təmayülün nəzəri əsası kimi də
dəyərləndirmək olar.
Tədqiqatçının nəzərincə, «lirik yaradıcılıq gerçəkliyə daha çox hissi-emosional
baxışdır. Gerçəkliyə hissi münasibətdə şəxsiyyətin– yaradıcının müxtəlif xarakter cizgiləri,
psixologiyası, ictimai-etik və estetik görüşünün müəyyən cəhətləri gerçək aləmin çox
rəngarəng təzahürləri ilə birləşərək…əks olunur [3,səh.23].
Alimin haqlı qənaətinə görə, məhz «hiss lirikanın predmetlərindən biridir, obrazın
təşəkkül vasitəsi, psixoloji vəziyyətin bir anı, hiss kiməsə.. kiminsə…nəyəsə və ya kiməsə
Kültür Evreni-Unıverse Culture-Мир Культуры / Yıl-Year-Год 2015 / Sayı-Number-Число 26
130
münasibətidir…lirik yaradıcılıqda bu ümumi..aparıcı ədəbi obraz…gerçəkliyə konkret
münasibətdə, konkret şərait daxilində…psixoloji vəziyyətin tərcümanıdır» [3,səh.21].
Kamil Quliyev bu baxımdan əsərdə qabarıq nəzərə çarpan lirik, həm də romantik
üslubun oxşar və fərqli və spesifik tərəflərinə aydınlıq gətirir.
Tədqiqatçıya görə, «varlığa fəlsəfi münasibət, predmeti fəlsəfi cəhətdən əhatə etmək
meyli, fəlsəfi ümumiləşdirmələr lirik üslubun başlıca xüsusiyyətlərindəndir.
Lirik üslubda yazılmış əsərlərdə bəzən hadisələr birinci şəxsin dilindən nəql olunur.
Belə əsərlərdə ətraf mühitin predmet və hadisələri, ictimai məzmun, hiss və həyəcanlardan
süzülərək əsərə gəlir. Ətraf mühit qəhrəmanların daxili aləmi, onların hiss və həyəcanları
vasitəsilə əks etdirilir… insanın, dünyanın və bəşəriyyətin taleyi haqqında mənəvi-əxlaqi
problemlər…geniş yer tutur [5,səh.119-200].
Müəllif bu qənaətdədir ki, romantik üslubda sənətkarın subyektiv əhvali-ruhiyyəsinə,
hiss və həyəcanlarına, təəssüratlarına geniş yer verildiyi halda. lirik üslubda qəhrəmanın
daxili aləmi onu əhatə edən varlıqla ayrılmaz üzvi vəhdət halında təsvir olunur.
Lirik üslubda sərbəst təhkiyədən çox istifadəyə, məsələn, xatirələrə, tarixi
ekskursiyalara, avtobioqrafik epizodlara geniş yer verilir [5,səh.200].
Bu baxımdan İ.Əfəndiyevin dram yaradıcılığında müşahidə olunan psixologizmdə
obrazlar aləminin ətraf gerçəkliklə bağlı hissi, emosional vəziyyəti, onların davranışları,
münasibətləri məhz lirik-romantik qatda üzvi, vəhdət halında qovuşaraq ümumiləşir.
ƏDƏBİYYAT
1. Adilov M. Klassik ədəbiyyatda dil və üslub. Bakı: Maarif, 1991, s.85-99, 234 s.
2. Allahverdiyev M. Teatr tənqidi və müasirlik. Bakı: Maarif, 1990, 192 s.
3. Bayramov Q. Lirik qəhrəman və zaman. Bakı: Elm, 1986, 140 s.
4. Qarayev Y., Səfiyev A. Dramaturgiya: konflikt və xarakter. Sosialist realizmi
müasir mərhələdə. Bakı: Elm, 1988, 388 s., səh. 221-258.
5. Quliyev K. Ədəbiyyatımızda sosialist realizmi. Bakı: Yazıçı, 1988, 208s.
6. Lukyanova S. Beynəlmiləl məcrada (Azərbaycanda rusdilli ədəbiyyat). . Sosialist
realizmi müasir mərhələdə. Bakı: Elm, 1988,388 s., səh. 362-385.
7. Məmmədov A. M.F. Axundovun əsərlərinin bəzi janr xüsusiyyətləri.// Azərb.SSR
EA Xəbərləri. Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası. Bakı: Elm, 1988, № 1 səh.12-17.
8. Nəbiyev B. Kamalın təntənəsi (Böyük Vətən müharibəsi və Azərbaycan
ədəbiyyatı). Bakı: Yazıçı, 1981, 407s.
Dostları ilə paylaş: |