KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
179
İRƏVAN ƏDƏBİ MÜHİTİNİN XIX ƏSR VƏ XX ƏSRİN
20- Cİ İLLƏRİNİ ƏHATƏ EDƏN DÖVRÜNÜN TARİXİ
ÖZÜNƏMƏXSUSLUĞU
COVERING HISTORICAL SELF –BELONGING OF
LITERARY ENVIRONMENT OF IRAVAN OF THE XX – 20
OF THE XX CENTURY
ИСТОРИЧЕСКАЯ САМОБЫТНОСТЬ ЕРЕВАНСКОЙ
ЛИТЕРАТУРНОЙ СРЕДЫ, ОХВАТЫВАЮЩИЙ ПЕРИОД
ХIХ века и 20 гг. XX ВЕКА
Doç. Ziyəddin Həmiloğlu MƏHƏRRƏMOV
*
Özet
Yazıda; İrevan edebi muhitinde Kürekçay ve Gülüstan anlaşmalarından sonra
Azerbaycan halkına, onun kültürüne, edebiyatına, güzel sanatlarına yapılan
kötülükler, Ermenistan olarak adlandırılan Batı Azerbaycan arazisinden,
Azerbaycan Türklerinin kendi yurdlarından zorla çıkarılması, buralarda
Ermenileşdirme siyasetine kovuşma yolları açıklanmaktadır.
Anahtar kelimeler: Azerbaycan, Kürekçay, Gülüstan, İrevan, Ermenistan.
Summary
Tragedies of Azerbaijan nation, its culture literature, аrt that took place after
Kurachay and Gulustan treaties and the problems of achievement of armenisation
policy accrued after the forced deportation of Azerbaijanis from their native
territories of Iravan khanligi, today called Armenia.
Key words: Azerbaijan, Kurachay, Gulustan, Iravan, Armenia.
*
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının
Dosenti, Filologiya Elmləri Namizədi/AZERBAYCAN
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
180
İrəvan ədəbi mühiti ümumi Azərbaycan mədəniyyətinin mühüm və ən çox da
ermənilərin heç bir əsası olmadan qədim Oğuz yurdunun əzəli, həm də əbədi dədə-
baba torpaqlarını, İrəvan xanlığının tarixi ərazilərindəki yaşayış məskənlərinin
adlarının erməniləşdirilməsini həyata keçirməklə, guya bu torpaqlarin “həqiqi”
sahibi olduqları barədə dünya ictimaiyyətində cəfəng uydurmalarla yanlış təsəvvür
yaratdıqları indiki şəraitdə bu ədəbi mühitin tədqiq olunması son dərəcə böyük
əhəmiyyət kəsb edən sahələrdəndir.
Xalqımızın dünya mədəniyyəti xəzinəsində adları fəxrlə çəkilən çoxsaylı
yazıçı, şair, publisist, alim və saz-söz sənətkarlarının həyatı, fəaliyyəti, ictimai-
siyasi mübarizəsi və yaradıcılıq inkişafı İrəvan ədəbi mühit timsalında
formalaşmışdır.
XIX əsrin birinci qərinəsinin mürəkkəb hadisələri Azərbaycan xalqının
taleyində ağır məşəqqətlər, qırğınlar, talanlar, işğallar və köçürmələrlə xarekterizə
olunması, Qafqazın, həmçinin ikiyə bölünən Azərbaycanın rus çarizmi tərəfindən
işğalı və İrandan, Türkiyənin müxtəlif ərazilərindən köçürülən ermənilərin[А. С.
Грибоедов1989: 387] Araz çayı sahillərində məskunlaşdırılması həyata keçirildiyi
bir şəraitdə[Н. Н. Шавров 1911:63, 64] çarizmin yeritdiyi bu siyasətin nələrlə
nəticələnəcəyini qabaqcadan qiymətləndirən ziyalıların öncül dəstəsinin
nümayyəndələri yetişməkdə idi.
Rusiyanın Zaqafqaziyada yeritdiyi siyasəti Azərbaycan xalqının mənəvi
sarsıntıları ilə yanaşı, onun mədəni həyatında bir sıra diqqətəlayiq yeniliklərin
yaranmasına da səbəb olmuşdu. Azərbaycanda realist ədəbiyyatın inkişafı, yeni
tipli məktəblərin, gimnaziya, seminariya və teatrların açılması mədəni
yeniliklərdən idi.
XIX əsrdə Zaqafqaziyada xalqların rus inqilabçı-demokratları ilə əlaqəsi olan
yeni fikirli ziyalıların zamanın ictimai-siyasi ziddiyətlərindən baş çıxardan bütöv
bir dəstəsi yetişmişdi. Ümummilli ədəbi-ictimai fikrimiz Mirzə Fətəli Axundzadə
realist ədəbi ənənələrinin davamiylə, “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbi ilə
səciyyəvidir. Həmin dövrün başlıca cəhəti olaraq, “ədəbiyyatımızda yeni düşüncə
tərzi, milli realist- maarifçilik[Nazim Axundov 1959:8] məfkurəsi, eləcə də
publisistika, mətbuat milli taleyin, gerçəkliyin həqiqətləri kimi əks olunmuşdur.
”[Şurəddin Məmmədli 2003:143] XX əsrin əvvəllrində müstəqil ideya-estetik
konsepsiya formalaşdırmağa müvəffəq olan “Molla Nəsrəddin” və “Füyuzat”
jurnallarının adları ilə bağlı satirik və romantik ədəbiyyat məktəbləri milli
mədəniyyət tariximizə bir sıra parlaq nümunələr bəxş etmək yolunda əvəzsiz rol
oynamaqda idi. [Şamil Vəliyev 1999:3, 5]
“Tiflis
ədəbi mühiti ədəbi mühiti öz əhəmiyyəti və zənginliyi ilə
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarınin diqqətini həmişə cəlb etmişdir. Onlar Tiflisdəki
Azərbaycan ədəbi mühiti ilə bağlı sənətkarların həyat və yaradıcılığına dair çoxlu
tədqiqat əsərləri yazmışlar. Bu mühit haqqında geniş təsəvvür yaradan
ədəbiyyatşünas alim Əziz Şərif, xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun Cəlil
Məmmədquluzadəyə həsr etdiyi “Çöyük demokrat”, Şıxəli Qurbanovun “Puşkin və
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
181
Azərbaycan poeziyası”, “XIX əsrdə Azərbaycan-rus ədəbi əlaqələrinin inkişaf
mərhələləri”, Şamil Qurbanovun “XIX əsrin sonu, XXəsrin əvvələrində
Azərbaycan-rus
ədəbi
əlaqələri”, “Açılmamış
səhifələr”, Alməmməd
Alməmmədovun “XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan-rus ədəbi ədəbi əlaqələri”,
Dilarə Əliyevanın “Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələri tarixindən” adlı elmi-tədqiqat
əsərlərində Tiflis ədəbi mühitinin işıqlandırılmasına, onun Azərbaycan
ədəbiyyatının inkişafındakı roluna, qarşılıqlı ədəbi əlaqələr tarixinə dair geniş fikir
və zənginmaterial vardır. Qocaman jurnalist Qulam Məmmədlinin “Molla
Nəsrəddin” adlı salnaməsi və “Azərbaycan teatrının salnaməsi” kitabları da Tiflis
ədəbi mühitini işıqlandıran faktlarla zəngindir”{Abbas Hacıyev1980:6}
Ümumi Azərbaycan ədəbi mühitinin aparıcı qollarından biri olan İrəvan ədəbi
mühiti ədəbi simalarının yaradıcılığı timsalında namizədlik və doktorluq
dissertasiyaları müdafiələri edilmişdir. Bu iş indi də davam etdirilir. Həmin
dissertasiyalarda əhatə edilən dövrün ictimai-siyasi hadisələri, ermənilərin
xalqımızın başına açdığı amansız vəhşiliklər, qəddarlıqlar, qırğınlar, işğallar barədə
tarixi faktlara söykənən həqiqətlər öz əksini tapmışdır.
İrəvan ədəbi mühitinin nəzərdə tutulan dövründə İrəvan xanlığınının tarixi
özünəməxsusluğunu görkəmii sənət adamlarının həyat və yaradıcılığı timsalında
araşdırılması əsas məqsəd kimi qarşıya qoyulmuş, məktəbdarlıq, kitab nəşri,
maarifçilik, rəssamlıq, nəccarlıq, teatr truppalarının yaradılması, mətbuatın inkişaf
etdirilməsi sahəsində vaxtı ilə həyata keçirilən, ötən əsrlərin Qafqazla bağlı mətbu
orqanlarında öz əksini tapan, lakin dövrün ictimai-siyasi durumunun qanunlarının
qoyduğu qadağaların tələbləri baxımından araşdırılmayan, yalnız və yalnız arxiv
sənədlərində yatıb qalan maraqlı məlumatların üzə çıxarılması əsasən təmin
olunmuşdur. Mühitin ictimai-siyasi və ədəbi tarixinə nəzər yetirilmiş, həm yazılı,
həm də şifahi xalq ədəbiyyatının nümayəndələrinin İrəvan xanlığının əhatə etdiyi
ərazilərdə yaradıcılıqlarının bu və ya digər cəhətlərinin bədii nümunələr əsasında
səciyyələndirilməsi, sənətkarlıq məsələlərinin təfsiri tədqiqatın əsas predmetidir.
İrəvan ədəbi mühitinin bu və ya digər məsələlərinin, araşdırılması lazım olan bütün
məqamların əsasən elmi təhlilə cəlb olunması, ədəbi-bədii prosesin tarixi zəmində
ümumi mənzərəsi barədə bəzi məsələlərin şərhi maraq doğurur. Burada
Azərbaycanının ayrı-ayrı ərazilərini əhatə edən ədəbi mühitlərinin ümumi
prinsirləri həm nəzəri, həm də praktik prinsipləri əsas götürülmüş, ədəbi-tarixi,
tarixi-müqayisəli, müqayisəli-tipoloji metodlardan istifadə olunmuşına daha çox
diqqət yetirilir. Azərbaycanın ədəbi mühitlərinin araşdırılması baxımından yazılmış
monoqrafiya və dissertasiyaların elmi-nəzəri metod və prinsipləri bir istiqamət
kimi əsas paritet təşkil edir.
İrəvan ədəbi mühiti ümumi Azərbaycan ədəbi mühitləri içərisində
özünəməxsusluğu ilə seçilən mühitlərdəndir. Tədqiqatda İrəvan ədəbi mühitinin
XIX əsrdə və XX əsrin 20-ci illərindəki dövrünün amansızlıqlarına və
məşəqqətlərinə məruz qalan, bunların nəticəsində deportasiyalara, köçürmələrə,
qırğınlara düçar olan soydaşlarımızın vətən, torpaq, doğma yurd eşqi barədə
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
182
yaddaşlardan, ədəbi nümunələrdən götürülən materiallar, söyləmələr, hadisələr,
həmçinin bu mühitlə bağlı araşdırmalar öyrənilib nzərdən keçirilmişdir.
Mövcud
durumundan
hər hansı vasitə ilə çıxarmaq üçün ədəbi-bədii
mübarizədə əllərindən gələni əsirgəməyən mütəfəkkirlərin, Tiflisdə və İrəvanda
fəaliyyət göstərən “Molla Nəsrəddinçilərin”, o cümlədən ilk yazılı mətbuat abidəsi
kimi İrəvanda işıq üzü görən “Lək-lək”, “Bürhani-həqiqət” jurnalları ətrafında
cəmləşənlərin yaradıcılıqları, tərcümeyi-halları, Qərbi Azərbaycan ədəbi mühitinin
sözü gedən dövrünün sənət həyatı, istər yazılı, istərsə də şifahi ədəbiyyatın ənənə,
novatorluq və bu anlayışların qarşılıqlı əlaqəsi, ədəbiyyatın, incəsənətin,
mədəniyyətin inkişafı sahəsində araşdırmaların nəticələri barədə elmi-nəzəri qənaət
və mülahizələr irəli sürülmüşdür. Bütün bunlar tədqiqatın elmi yeniliyi sayıla bilər.
İrəvan xanlığı yaradılan zamandan, yəni 1410-cu ildə Pir Hüseyn Əmir Sədi
xandan başlamış, ta 1828-ci ilə Hüseynqulu xana və qardaşı Həsən xana qədər
xanlıq taxtında əyləşən 49 nəfər xanın hamısı Azərbaycan türkləri olub. Bu bir
daha göstərir ki, İrəvan xanlığının ərazisinin əsl sahibləri Azərbaycan türkləridir.
Həmin dövrlərdə İrəvan xanlığında bir sultanlıq və on beş mahal olmuşdur. Bu
mahallarda irili-xırdalı 2300 yaşayış məntəqəsinin 1500-dən çoxunda büsbütün
Azəri türkləri yaşayırdı. 1828-ci ildə xanlıqda 310 erməni məskəni vardı ki, bu da
xanlıqda yaşayan Azərbaycan türklərinin cəmi 25 faizini təşkil edirdi və etnik
müxtəlifliyi baxımından belə idi.
...Rusların işğal etdiyi ərazilərdən, xüsusən də İrəvan və Naxçıvan
xanlıqlarından 240 min əhali, özü də rus istibdadına boyun əyməyən və rus
təəbəliyini özlərinə təhqir sayan varlı təbəqə İrana və Türkiyəyə köç elədi. İrəvanın
boşalmış ərazilərdə isə dərhal İrandan və Türkiyədən qaçan kürdlər və ermənilər
məskunlaşdılar.
“Türkmənçay müqaviləsi”ndə öz əksini tapan bir neçə şərtlə yanaşı hər iki
dövlət –İran və Rusiya dövlətləri, İrandan və Türkiyədən Rusiyaya, Azərbaycandan
isə İran və Türkiyəyə köçən müsəlmanların yerləşdirilməsini öz üzərinə götürdü.
Və beləliklə, həmin müqaviləyə əsasən, çox az bir vaxtda İrandan 40 minə,
Türkiyədən isə 80 mindən çox erməni İrəvan quberniyasına və Gəncə
quberniyasının dağlıq ərazilərinə köçürüldü. Bu azmış kimi 1828-ci ildə 21 mart
tarixli fərmanı ilə İrəvan quberniyası ərazisində erməni mahalı yaradıldı.
... Həmin vur-haydan, köçhaköçdən, o zaman Vedibasar mahalı az da olsa, yan
keçmişdir. Və bunun da əsl səbəbkarı o zaman burada böyük hörmət və nüfuz sahi-
bi Mahmud ağa və onun oğlu Şəfər bəy olmuşdur. Mahmud ağa başqa bəylərə,
bəyzadələrə və xanzadələrə qoşularaq İrana köç etməmiş, əksinə Göyçəli Vəli ağa-
dan nümunə götürərək oğlu Şərəf bəyi özünə layiq sovqatlarla İrəvana – Qədim
Azərbaycan şəhərini özünə qərargah edən və adını tarix səhifəsinə “Paskeviç—
İrəvanski” kimi yazdıran rus generalının hüzuruna göndərmişdir. Şərəf bəy
generala layiqli hədiyylər verdikdən sonra, rus təəbəliyini qəbul edərək, bəylik
silkini, bəylik xənanadını, malını-mülkünü qorumaqla yanaşı, Azərbaycanlılar ya-
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
183
şayan kəndlərin də İrana köç etməsinin qarşısını aldı. Bu həmin Mahmud ağa və
Şərəf bəydir ki, onların səcərə rişələrindən və qol-budaqlarından düzü-dünyanı
dolduran məşhur “Hacılar nəsli” törəmiş və həmin törənin biri də ömürü
mübarizələrdə və doğma xalqına sədaqətlə xidmətdə keçən Eyyub ağa və onun
oğlu Maqsud Hacıyev olmuşdur” [Məmməd Əfşan 2008: 18, -17].
Şəhər dirçəldi, əhali bərpa olunmuş evlərə qayıtmağa başladı"[Əsgər Zeynalov
1999: 6, 7][Ermənistan azərbaycanlılarının coğrafiyası 1995: 5]. XYIII əsrin
ortalarında İrəvan xanlığının yaradılıdığı, xanlığın əsasının Mir Mehdi xan
tərəfindən qoyulduğu, ərazisinin Ağrı vadisi, Dərələyəz və Göyçə gölü arasındakı
torpaqlarda yerləşdiyi və naiblər tərəfindən idarə olunan on beş mahalı əhatə etdiyi,
İrəvan şəhərinin bu xanlığın mərkəzi olduğu, buranın daimi aboregtn əhalisinin
hamısını türklər təşkil etdiyi təkzibolunmaz tarixi faktdır.
Özünü imperiya elan etmiş Rusiyada bu dövlətin siyasi strategiyasını əks
etdirən I Pyotrun “Vəsiyyətnamə”si yazılmış, beyinləri şiəlik təriqəti ilə
zəhərlənmiş fars feodalları Azərbaycanın varlığı ilə heç cür hesablaşmaq istəmir.
Həticədə formal bir müharibədən sonra XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ikiyə
bölündü, həm coğrafi, həm də dövlət müstəqilliyini itirdi. 1918-ci ilin mayın 28-nə
Şimali Azərbaycanda milli dövlət yaranana qədər müstəqilliyimiz, milli varlığımız
laylaların, bayatıların ümidinə qaldı, muğamın ürəkparçalayan hücrələrində
daldalandı, həsrətlə, gizli-gizli Araza göz yaşı axıtdı[Nizaməddin Şəmsizadə
2008:100-101]. Hələ 1896-cı ildə Dərbəndi ələ keçirən Rus qoşunları bir neçə
istiqamətdə Zaqafqaziyaya hərəkata başlayaraq, ilk növbədə Gürcüstanı Rusiyanın
tabeliyinə qəbul etdi. Təəssüf ki, Quba xanı Fətəli xanın xanlıqların vahid dövlət
kimi birləşdirmək barədəki uzaqgörən, inadkar mübarizəsi o dövrdə kifayət qədər
gücü olan Azərbaycan xanlıqları “mənəmlik” iddiasından yurdu yağıya qurban
etdi. “Mənəm-mənəm” deyən xanlardan yalnız ikisi – Gəncə xanı Cavad xan və
İrəvan xanı Hüseynqulu xan axıra qədər ruslara müqavimət göstərdilər... Gürcü
əsilli rus generalı Sisianovla[Azərbaycan tarixi 1994:571, 572] Cavad xanın
məktublaşması bu baxımdan ibrətamizdir.
1805-ci ildə Gəncə yaxınlığında Kürəkçay müqaviləsinin imzalanması, 1813-
cü il oktyabrın 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində Rusiya və Iran arasında tarixə
Gülüstan müqaviləsi kimi daxil olan ikinci sülh müqaviləsinin bağlanması
Azərbaycanın iki imperiya arasında bölüşdürülməsinin əsasını qoydu,
Ruslar Arazın o tayındakı vilayətləri tutandan sonra heç vaxt bu bölgənin
insanlarına etimad göstərmədilər. Ermənilərə qol-qanad vermək nəticəsində onlar
Rusiyanın iqtisadi, mədəni, siyasi, hərbi sahələrində iştirak edərək nüfuz
qazandılar. Lakin bütün bu himayədarlıqlara və cəmiyyətin ermənilərin xeyrinə
dəyişdirilməsinə baxmayaraq, ta 1918 - ci ilə qədər ermənilər nəinki Qafqazın heç
bir məntəqəsində əhalinin əksəriyyətini təşkil etmirdilər, əksinə, erməni yazıçısı
Anahid Terminasyanın dediyi kimi, fərqli təsir dairəsindən də faydalanmırdılar.
Adıçəkilən yazıçı əlavə edir: "Tiflis konqresinin əsas nigarançılıqlarından biri
Qafqazda konkret erməni milli nüfuzunun çatışmamazlığı idi. Yerli idarəçilik
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
184
muxtariyyəti əldə etmək üçün xahişnamə ilə bərabər, zemstvolar təsis etmək üçün
pərakəndə erməni camatını əhatə edən çox məhdud miqyasda əyalət vahidlərinin
planı da təqdim edildi". (2. Anahid Ter Minasyan. "Müasir tarixdə Qafqaz". səh.
63)
"İrəvan vilayətindəki 211 azəri kəndi xarabalığa çevrildi və 100 minlərlə insan
qətliam olundu. Beləliklə, təxminən 300 min İrəvan azərisi məhv edildi..." (3 -
Mənije Turabzade və... "Mərkəzi Asiyada və Qafqazdakı dəyişiklərin mahiyyəti"
səh. 71). Müsəlmanların soyqırım və təmizlənməsi sonralar da amansızlıqla davam
etdirildi.
General Paskeviçin komandanlıq etdiyi çar ordusu hissələrinin 1827-ci il
martın 13-də Eçmiədzinə daxil olması, həmin ilin iyunun 7-də Naxçıvanı tutması,
iyulun 7-də Abbasabad qalasının süqut etməsi, İrəvan sərdarı Hüseynqulu xanın
müqavimət göstərməsinə baxmayaraq, 1827-ci il sentyabrın 20-də Sərdarabad
qalası, oktyabrın 1-də isə İrəvan qalası[Qlinka S. N. 1995] xaç yürüşünün sonuncu
qurbanlığı oldu.
Qeyd olunmalıdır ki, Irəvan etnik arealından söhbət gedərkən bu etnik arealın
onun coğrafiyasından daha geniş olduğunu söyləmək olduqca zəruridir. Son
deportasiyayadək Ermənistan adlanan Qərbi Azərbaycan ərazisinin əksər
bölgələrində tarixən daimi yaşayan azərbaycanlılardan əlavə, İrəvan xanlığındakı
müxtəlif yaşayış məskənlərində doğulan, boya-başa çatanların çoxusu
Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında, habelə Sovetlər ittifaqının bir sıra
şəhərlərində zərurət üzündən məskumlaşmışlar. Irəvan xanlığı təkcə coğrafi məkan
deyil, həm də güclü ədəbi-estetik informasiya məkanıdır. Bu xanlığın adı çıkiləndə,
ilk növbədə, Gərnibasar, Göyçə, Dərəçiçək, Dərələyəz, Ağbaba mahalları –saz-söz
yada düşür. Bu mahallar türk əxlaqı və mədəniyyətinin oparıcı ocaqları, “ana
sazımızın beşiyi, bədii sözümüzün çağlayan çeşməsi yada düşür”. İndi əlçatmaz
olan adı çəkilən bu ərazilər başdan-başa erməniləşdirilmişdir. Bu, yaşayış
məskənləri, yer, çay, dağ adlari, məscid, məhəllə və bağ adları coğrafiyaçıların,
siyasətçilərin yaddaşlarda Qarabağ məsələsinin həllinə yönəldilən aktual
söhbətlərdə və bir də bu adların, yerlərin həsrətini çəkən ixtiyar qocaların ara-sıra
söhbətlərində yaşayır. Lakin Qərbi Azərbaycan və İrəvan mövzusu yaradıcı
ziyalıların yaradıcılığında, alimlərin, tədqiqatçıların tədqiqatlarında gündəmdədir.
Coğrafiya elmləri doktoru, prof. E. Q. Mehrəliyevin soydaşlarımızın
mütaliəsinə təqdim etdiyi “İrəvanilər” [Çaşıoğlu nəşriyyatı, Bakı, 2000] kitabının
müqəddiməsində gürcü xalqının mütəfəkkirlərindən İlya Çavçavadzedən gətirdiyi
sitatda göstərir ki, “Millət öz tarixini unudanda onun süqutu başlayır... Tarix
millətin bütün varlığını ürəyinin dərinliyində gəzdirir və bununla da hər bir millətin
mətanəti, qüdrəti, gələcəyi üçün topladığı qüvvə və ehtiyatı güzgü kimi özündə əks
etdirir. ”[Şurəddin Məmmədli 2003: 22], İlya Qriqoryeviç Çavçavadze 1902: 2, 3]
[Амрали Исмаилов2006:12]Görkəmli şəxslərin fəaliyyəti nəinki özləri haqqında,
eləcə də millətinin bu və ya digər dövrlərdə nəyə qadir olduğundan xəbər verir.
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
185
Odur ki, “İrəvanilər” kitabçası Azərbaycan tarixində, ədəbiyyatında və
mədəniyyətində rolu olan şəxsiyyətlərin məkani təxəllüsləri ilə diqqəti çəkir.
Erməni tarixşünası M. Vartanyan 1914-cü ildə Cenevrədə çap olunau “Erməni
hərəkatının tarixi” monoqrafiyasında qeyd edir ki, “Türkiyə erməniləri rus
ermənilərinə görə erməni mədəniyyəti, dili, tarixi və ədəbiyyatı baxımından çox
güclü və sərbəst idi. XIX əsrin əvvəllərində ermənilik bir millət olaraq hələ
Avropada bilinmirdi, ... milliyətsiz, sərsəri kimi tanıyırdılar”. 1813-cü ildən sonra
rus sərkərdələri tərəfindən İranda Rusiyanın səlahiyyətli səfiri olan A. S.
Qriboyedovun köməyi ilə İrandakı ermənilərə mərhəmət göstərilərək, onları İranın
Loristan vilayətindən Azərbaycanın geniş ərazisinə - Zəngəzura, Qarabağa,
Vedibasara, Dərələyəzə, Zəngibasara, Göyçə mahalına köçürmüşlər və bunun
nəticəsində də milli tərkib dəyişilmişdir. {Амрали Исмаилов 2006:12}
Biz müsəlmanlara çox təsir etməyə çalışırdıq ki indiki vəziyyətlə barışsınlar.
Hətta biz onlara bildirirdik ki, ermənilər bu ərazidə çox qalmayacaqlar. Amma
onlar təlaş içində deyirdilər ki, ermənilər bu torpaqları həmişəlik ələ keçirəcəklər.
[А. С. Грибоедов1989: 387]
Rus qoşunlarının 1827-ci ilin 1 oktyabrında İrəvanı çətinliklə zəbt etdikdən
sonra bədnam Türkmənçay müqaviləsinə (1828) əsasən İrəvan xanlığı Rusuyaya
birləşdiriləndə azlıq təşkil edən ermənilər də azərbaycanlılarla dinc əməkdaşlıq
şəraitində yaşamışlar.
Köçürülmə və nəzərdə tutulmayan xərclər üçün onlara 14. 000 çerivon qızıl və
400 rubl gümüş verilmişdir. Lazarev (milliyətçə ermənidir-Z. M) Rusiyaya 40. 000
nəfər yeni təbəə köçürmüşdür[С. Глинка 1831: 92]. Paskeviçin vaxtında erməniləri
dəvət etmək üçün palkovnik Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına,
azərbaycanlıların daha sıx yaşadıqları ərazilərə kütləvi şəkildə köçürülməsini rus
tədqiqatçıları və alimləri hələ XIX əvvəllərində geniş əks etdirmişlər. 1826-1828 ci
illərdə müharibədən keçən iki il ərzində İran və Türkiyə erməniləri Yelizavetpol
(Gəncə) və İrəvanın ən yaxşı torpaqlarında, Göyçə gölünün sahillərində, Vedibasar
mahalında və sair yerlərdə sistemli köçürülərək məskunlaşdırılması həyata
keçirilmişdir. [Н. Н. Шавров 1911:63, 64] Rusiya torpaqları adlandırılan
Azərbaycana ermənilərin köçürülməsinin təşkilindən söz açan müəllif : üç ay yarım
ərzində 8. 000-dən çox ailənin Arazı keçdiyini qeyd etmişdir. Lazarev İrana
göndərilmişdir. Karapet adlı Ərzurumdan olan bir keşiş özü ilə 70. 000 erməni
gətirmişdir... müsəlman dövlətlərindən Rusiyaya ermənilərin köçürülməsi fasiləsiz
olaraq davam etdirilmişdir. [В. Л. Величко 1904: 87]. İrəvan xanlığının
süqutundan sonra yerli kübar azərbaycanlı ailələrinin bir hissəsi doğma yerlərini
tərk etmiş, həmin dövrdə İrəvanda doğma yurd-yuvasını tərk edən ailələri nəzərə
almasaq, azərbaycanlılar 1807 ailə və ermənilər isə 567 ailə olmuşdur. Burada 4
xan, 41 bəy və sultan- azəri ailəsi, 8 məlik və ağa-erməni ailəsi, 50 axund və molla,
13 keşiş yaşamişdır.
Irəvan xanlığını yalnız azərbaycanlı xanların idarə etdiyini tarixi fakt olaraq
erməni alimləri etiraf etməli olmuşlar Tarixi öz xeyirlərinə saxtalaşdırmaqda mahir
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
186
olan erməni onların Yerevan adlandırdıqları paytaxt şəhəri İrəvanı 1504-cü ildə
Şah İsmayılın tapşırığı ilə vəziri Rəvan xan tikdirmişdir. Şah Ismayıl vəzirin
gördüyü işi yüksək qiymətləndirərək şəhərə onun adını vermişdir. Irəvan xanlığı
Azərbaycanın on səkkiz xanlığından biri kimi 438 il yaşamışdır..
Ermənistan respublikasının ensiklopediyasında verilən məlumatda göstərilir ki,
İrəvanı 438 il azərbaycanlı xanlar idarə etmişlər. Erməni tarixçisi Havanes
Şahxatunyan tam dəqiq xronologiya tərtib etmiş və orada göstərmişdir ki,
azərbaycanlı hakimlər 1390-cı ildən başlayaraq 1828-ci ilə qədər İrəvan bölgəsində
hökmran[Ermənistan Ensiklopediyas III cild, 571] olmuşlar. Havanes Şahxatunyan
tarixi araşdırmalarında bu hakimlərin adlarını və hakimiyyətdə olduqları illəri
ardıcıllıqla əks etdirmişdir. Bu siyahıda 49 nəfər xanın adını qeyd etmiş, əvvəlinci
xan Əmir Sədd(1390-1410), sonuncular isə(1806-1827) Hüseyn xan və Həsən xan
qardaşları olmuşdur.
Rus qoşunları ermənilərin təhriki və fəal iştirakı ilə İrəvan üzərinə hücumlarda
məğlub edilmiş, bir neçə illik döyüşlərdə xanlığı təslim olmağa məcbur edə
bilməmişdi. İrəvan xanlığının sonuncu hakimləri olan Hüseyn xan və Həsən xan
qardaşları şəhəri alınmaz qalaya çevirərək birləşmiş erməni-rus ordularını
məğlubiyyətə uğratmışlar. Nəhayət, 1827-ci ildə təcrübəli rus generallarının
başçılıq etdiyi birləşmiş qoşunlar həlledici döyüşdə qalib gəlmiş və çar hökuməti
İrəvan xanlığını ləğv etmişdi. Bundan sonra xaricdə yaşayan ermənilərin İrəvan
xanlığı ərazisinə köçürülmələrinə başlanmışdır. Mərhələ-mərhələ həyata keçirilən
bu mənfur siyasətin davamı olaraq 1918-ci ilin mart soyqırımı ermənilərin
Azərbaycan torpaqlarını işğal etmək planının tərkib hissələrindən biri adlandırmaq
olar. Soyqırımı nəticəsində onlar Qərbi Azərbaycan torpaqlarını odlara qaladılar,
əhalini didərgin saldılar, Göyçəni, Zəngəzuru zəbt etdilər. Qana və özgə
torpaqlarına susamış vandal ermənilər Azərbaycana qarşı mənfur siyasətlərini
iyriminci yüzillik boyu[İbad İbrahimov 2009, 115] və indinin özündə də davam
etdirmişlər. [“Respublika” qəzeti, 2 aprel 2008]
Indiki Ermənistan ərazisi Azərbaycan torpağı olmuş, burada yaşayanlar isə
azərbaycanlılar olmuşlar. Tarixdən məlumdur ki, Türkiyə və İranın Rusiya ilə
dəfələrlə olan müharibələri zamanı Rusiyanın bu iki müsəlman ölkələrlə
həmsərhəd olan ərazilərini ələ keçirib özü üçün müdafiə bazası yaratsın. Bu işdə
ona sədaqətlə xidmət edə biləcək, satqınlığı, cəsusluğu, ikiüzlülüyü bacaran elə
adamlar yerləşdirsin ki, onlar bu müsəlman dövlətlərinə qarşı düşmən olub,
Rusiyanın mənafeyini müdafiə etsin. Belə xarakterli millət ermənilər idi. 1812-ci
ildə Rusiya-Türkiyə müharibəsi zamanı ermənilər Türkiyənin məğlub olması,
Krımın zəbt edilməsi işində Rusiya hökumətinə və onun qoşun hissələrinə hər
cəhətdən ən yaxından kömək etmişdilər. Ermənilərin sədaqətlə xidmət edəcək
millət olduğuna əminliyi yəqin edən Rusiya dövləti 1813-1826-1827-ci illər
müharibələrində Türkiyə və İranla apardığı müharbələrdə qələbə əldə etdi və
Qafqazda böyük torpaqlar ələ keçirdi. Fürsəti əldən verməyən Rusiya dövləti
İrəvan və Naxçıvan xanlıqları torpaqlarından qovulmuş azərbaycanlıların
torpaqlarında İrandan (40 min)və Türkiyədən(90 min) gətirdiyi erməniləri
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
187
yerləşdirmişdir. Həmin dövrdə Rus çarı I Nikolay əmr verib İrəvan və Naxçıvan
xanlıqlarını erməni vilayəti elan etmişdi.
Uzun illər Ermənistanın müxtəlif rayonlarında rəhbər vəzifələrdə işləmiş,
erməni psixologiyasına, erməni məkrinə və erməni şərinə yaxından bələd olan
görkəmii siyasi və ictimai xadim Talıb Musayev özünün “Nurlar” çapdan çıxan
“Ermənilər və faciələrimiz” kitabında maraq doğuran faktları təfərrüatı ilə qələmə
almışdır. [Talıb Musayev. 2008, 18, 21]
İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI
1. Abbas Hacıyev. “Tiflis ədəbi mühiti”. B., Yazıçı, 1980, səh., 6.
2. Azərbaycan tarixi(Z. Bünyadovun və Y. V. Yusifoun redaksiyası ilı). I cild,
Bakı, 1994, səh 571, 572.
3. Azərbaycan Respublikası DA. Fond 28. siy. 1, iş 116.
4. Амрали Исмаилов, Тайны и явъ Армянства, «Муаллим» нешриййаты,
Баку, 2006. стр., 12,
5. Axundov N. ”Molla Nəsrəddin” jurnalının nəşri tarixi”. Bakı. 1959, səh. 8.
6. Azərbaycan tarixi(Z. Bünyadovun və Y. V. Yusifoun redaksiyası ilı). I cild,
Bakı, 1994, səh 571, 572.
7. Величко В. Л. Кафказ. Русское дело и междуплеменные вопросы. С.
Петербург, 1904, ст., 87.
8. “Vedibasar” qəzeti, N 07(122), 01-15 aprel 2008.
9. Vəliyev Şamil. Füyuzat ədəbi məktəbi, Bakı-Elm-!999, 3-5.
10. Qlinka S. N. Ermənilərin Azərbaycana köçürülməsi. Bakı, 1995.
11. Глинка С. Н. Переселения армянъ Азербайджанских в переделы
России. М., 1831, ст., 92.
12. ГрибоедовА. С. Гореот ума. Письма и записки. Баку, «Маариф», 1989.
ст.. 387.
13. Ermənistan Ensiklopediyası, III cild, cəhifə 571.
14. Ermənistan azərbaycanlılarının tarixi coğrafiyası, Bakı, 1995, 5.
15. Ədəbi irsimizə qayğı, Nərgiz Qurbanov. “Respublika” qəzeti, N 123(2551)
9 iyun 2009.
16. İbad İbrahimov. Alınmaz qala. Gəncə “Gəncə Poliqrafiya” ASC, 2009, səh,
115.
17. Mahmudov M. VII-XII əsr ərəb dilli Azərbaycan alimləri. Bakı. AMEA-
nın nəşri. 1983-ci il. səh. 188-191
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
188
18. Məmmədli Şurəddin. Azərbaycan ədəbiyyatının Borçalı qolu. Tiflis, 2003,
səh., 143, 22
19. Məmməd Əfşan. ”Əzablı və uğurlu yollar yolçusu-Maqsud müəllim
(sənədli roman) “Səda “, Bakı 2008 səh 16-17.
20. Musayev Talıb. Ermənilər və faciələrimiz. Bakı. 2008, səh., 18, 21.
21. Nizaməddin Şəmsizadə. seçilmiş əsərləri. I cild, Bakı, “Elm”, 2008, səh,
100, 101.
22. “Respublika” qəzeti, 2 aprel 2008, səhifə 4.
23. Çavçavadze. İlya Qriqoryeviç «Армянские ученые и вопиющие камни».
Тифлис, 1902, стр., 2, 3.
24. Zeynalov Əsgər, İrəvan ziyalıları, Bakı, 1999, s. 6-7.
25. Шавров Н. Н. Новая угроза русскому велу в Закавказье: предстоящая
распродажа Мугани инородцам. С. Петербург, 1911. стр. 63, 64.
Dostları ilə paylaş: |