Microsoft Word Kültür Evreni doc
Yüklə 335,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Q. N. POTANİNİN YARATICILIĞINDA
- Anahtar kelimeler
- Key words
- "Orta yüzyıllık Avrupa eposunda Doğu motifleri" eseri
- ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
| KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
Q. N. POTANİNİN YARATICILIĞINDA
Doğu ve Batı halklarının epik yaratıcılığındaki benzerlikler uzun müddet araştırıcıların dikkatını celb etmiş ve bu hususda farklı fikirler söylenmiştir. Makalede böyle araştırıcılardan biri Q. N. Potaninin iktibas teorisine dair fikirleri araştırılmıştır.
Plot similarity and the reasons which caused it were among the main problems for folklore studies of XIX century. Up to G.N.Potanin the oral heritage of Turkic- Mongolian peoples has been rarely involved to comparison. G.N.Potanin in his article “Oriental origin of Russian bylines” had returned again to the matter of influence of West on East and tried to clear up the subject. Key words: G.N.Potanin, Turan peoples, Russian Geographic Association, West, East.
Q.N.Potanin 1835’ yılında İrtış irmağı kıyısında yerleşen Yamışev ilçesinde kazak subayı ailesinde doğulmuştur. On senesinde iken validleri onu o devrde Kazahıstan ve Sibiryada en yüksek orta egitim merkezi gibi tanınan Omsk harb okuluna koyurlar. O, Peterburq Universitesinin fizika-matematik fakültesinin tabiyat bilimler bölmesine dahil olur. Universitede okuduğu devrde o, Sibiryanın öyrenilmesi derneyinin teşkilinde aktif çalışmış ve N.M.Yadrinçev, S.S.Şaşkov, F.N.Usov gibi sibiryalı öyrencilerle birlikde Sibiryanın istiklalı yolunda aktif mücadileye kalkmıştır. 1861’yılında Universitede baş kaldırmış öyrenci herekatında iştirak etdiyi için Q.N.Potanin habs olunarak iki ay göz altında
* Dr., Azerbaycan Bilimler Akademisi Folklor Enstitüsü, Bakü KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
saklanmıştır. Bu ixtişaşlaradan sonra Universite kapandığından o, Sibiryaya qayıdır. Q.N.Potanin o devrde yerli qazetelerde Sibiryada vetenperverliyin inkişafı, universitenin açılması, islahatların keçirilmesi gibi meseleler etrafında keçirilen müzakirelerde aktif iştirak ediyordi. Siyasi (Politik) görüşleri yüzünden o, beş yıllık katorqa cezasına mehkum edilmiş; 1871’yılında katorqa cezası sürgünle evez olunur ve o, cezasının kalan hissesini Toten şeherinde ve Nikolsk Voloqdsk quberniyasında sürgünde keçirir. Q.N.Potanin 1874’ yılında Rus Coğrafiya Cemiyyetinin ricası ile efv olunarak hemin yıl Cemiyyetin teşkil etdiyi ekspedisiya heyetinin terkibinde Monqolustana ve onun Güney Sibiryayla sınır erazilerine yollanır. 1874-1886’ yıllarında Q.N.Potanin bir-birinin ardınca Merkezi Asiyaya, Monqolustana ve Çine dörd ekspedisiya gerçekleştirmiş, türk ve monqol halklarının halk bilimine ve etnoqrafisine dair çok sayda materiallar kayd etmiştir. Q.N.Potanin 1920’ yılda yoğun hastalıkdan vefat etmiştir. Q.N.Potaninin eserlerinde Merkezi Asiya halkları bir isimle – «turanlı» termini ile adlandırılıyor. Bu deyime onun eserlerinde «Turan halkları» (Potanin;1882), «turanlılar» (Potanin; 1882) ve «Turan mitolojisi» (Potanin; 1882) şeklinde rast gelinir. Türkler, monqollar, mancurlar, uqro-finler ve samoyedlerin dahil olduğu bu qrup çağdaş ilmi araştırmalarda Ural-Altay halkları gibi tanınır. Q.N.Potanin bu halkların aynı soyköke malik olmasını, ayni coğrafi erazini paylaşmasını, tarihi akrabalıklarını esas getirerek onların kültürünü, tefekkürünü ve halk bilimini vehdet halında götürmüştür. Eserlerinde bu halkları Turan halkları anlayışı altında kabul etmiş, onların folklorunu, etnoqrafiyasını ve mitoloji inanışlarını tam öyrenmişdir.
iktibas teorisine dair esas fikirleri "Orta yüzyıllık Avrupa eposunda Doğu motifleri" eserinde eksini tapmıştır. O, bu eserinde türk ve monqol halklarının eposunun Batı eposuna tesiri meselesini daha da genişlendirmişdir. Bu eseri yazarken Q.N.Potaninin hazırlığı, mövzuya dair ilmi edebiyyatdan istifade seriştesi az idi. Bu, onun elini işten soyutmurdu. Eksine, Turan halklarının folklorunu karşılaştırmanın ilim için ne kadar gerekli olacağı hakkında çağdaşı olduğu şahsların fikirleri onu daha da ruhlandırırdı. Araştırıcı emin idi ki, onun işi heveskar seviyyede olsa da, ilme bir çok akademik araştırmalardan daha çok fayda vere biler. Hatta ireli sürdüyü fikirler kabul olunmayacağı teqdirde onun bazi detallarının ilim için gerekli olacağına inanıyordu. İster "Orta yüzyıllıklar Avrupa eposunda Doğu motifleri" eseri, isterse de Q.N.Potaninin sonrakı yıllarda yazdığı «Erke. Qüzey Asiyada Göy oğlu kultu. Turan mitolojisine dair materiallar» ve «Solomon hakkında saqa» eserlerinin esas qayesi Doğu ve Batı kültürlerinin aynı menbeden kidalanması fikrini esaslandırmağa yönelmiştir. Q.N.Potanin böyle hesab edir ki, Doğu ve Batı epos yaratıcılığının esasında Arya Balo tanrısı hakkında halk bilimi metinler durur. Şu metinlerde takib olunan şahzadeden, Arya Balo tanrısının doğulmasından, onun kardeşlerı tarafından takib olunmasından, yad ülkeye qaçmasından, burda hizmet etmesinden, muharibede iştirak etmesinden, hamin ülkenin hökümdarının oğlu tarafından tahlükeyle karşılanmasından bahs olunur. Q.N.Potanine göre, bu
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
hekayenin takib olunan şahzade hissesi sonralar Erdeni-Xaralik obrazına, Arya- Balo tanrısının kardeşlerinin takibinden kaçması ve ondan sonra başına gelen hadiseler ise Çingiz han obrazına transformasiya olunmuştur. Sonralar Çingiz han hakkında tasavvurların Batıya getirilmiş ve onun esasında Yeruslan Lazareviç, Ilya Muromeç, Borma hakkında rus bılinaları, Karlovin eposu ve s. formalaşmıştır (Potanin; 1896). Q.N.Potanin anlıyordü ki, epik mehsulların Monqolustandan – Orhon kıyılarından Fransaya – Sena kıyılarına gibi geniş bir erazide yayılması fikri o kadar da inandırıcı görünmeye biler. İkinci, mümkündür ki, araştırıcılar Avrupada barbar gibi tanınan ordalıların Batı kültürüne tesirini birmenalı qarşılamasın. Bununla bele, Q.N.Potanin böyle tesirlerin mümkünlüyüne inanıyordı. Onun fikrince, Doğudan iktibaslar kısa süreli bir proses olmamış, yıllarla davam etmiş ve Doğu süjetleri (tipleri) hisse-hisse Batı kültürine dahil olarak burada kendine möhkem yer tutmuştur. Q.N.Potanine göre, Doğu devletlerinin Avrupaya harbi hücumları, halkların büyük köçü, Batı Avrupadan Doğuya haç yürüşleri – tün bu ictimai-siyasi, politik; harbi ve sosial-iktisadi sahelerde karşılıklı münasibetler onlar arasında kültürel ilişkilerin yaranmasına şerait yaratmışdı. Bunun sonucunda da orta yüzyıllık Avrupa edebiyyatına Doğu motiflerinin bedii-estetik tesirleri olmuşdur. Doğu ile Batı arasında merhelelerle genişlenen bu tür ictimai-siyasi, harbi ve sosial-iktisadi münasibetler Q.N.Potanin, E.M.Meletinski, V.M.Jirmunski, M.P.Alekseyev, U.Q.Qerder, A.A.İqnatenko, İ.N.Qolenişyeva ve başkalarının ilmi- teoretik araştırmalarında öyrenilmiştir. Q.N.Potanin böyle hesab ediyordu ki, süjetlerin (tiplerin) keçidi ordalıların Avrupaya yürüşlerine kadar baş vere bilerdi.O devrde Avrupa ve Asiya kültürleri arasında ciddi farkların olmaması süjet (tip) keçidleri için güzel zemin yaratmışdı. Q.N.Potanin hunların ismini çekse de, şurada esas rolu ordalılara veriyordu ve güman ediyordu ki, Doğu süjetlerinin (tiplerinin) büyük ekseriyyeti Avrupaya mehz ordalılar tarafindan getirilmiştir. Amma bu heç de ordalıların hemin süjetlerin (tiplerin) birbaşa varisi olduğu anlamına gelmir. Q.N.Potaninin fikrince, ordalılar Doğu kültürünün Batıya ötürülmesinde vasiteçi olmuşlar. Q.N.Potanine göre, Doğu ile Batı arasındakı tesirler birtaraflı deyil, karşılıklı olmuştur. Doğudan Batı’ya axınlar olduğu gibi, Batıdan da Doğu’ya axınlar olmuştur. Orta yüzyıllıklar selib yürüşleri zamanı, elece de Doğudan köçen tayfaların bir kısmının yeniden öz vatanlarına kayıtması ile bir çok Batı süjetleri (tipleri) de Doğuya getirilmişdi. Amma tarihen esas köçler Xezer denizinin Qüzeyi boyunca Doğudan Batıya olduğundan araştırıcı ikinci ile mükayisede birinci tesiri daha güclü hesab ediyordu. Q.N.Potanin «Rus bılinalarının Doğu menşeyi» makalesinde Batının Doğuya tesiri meselesine yeniden kayıtmış ve ona bir kadar da aydınlık getirmeye çalışmıştır. Onun fikrince, Batının Doğu ile münasibetleri ticaret ve sefirlikler seviyyesinde olduğundan o kadar da güclü olmamıştır. Doğudan Batıya ise tayfalar dini ve tayfa teşkilatları ile birlikde köç ediyordular. Onlar kendileri ile birlikde
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
dini tesevvürlerini getirir, mebedler tikir, onun içini öz tanrılarının tesviri ile bezeyirdiler. Kütlevi meskunlaşmalar zamanı türk tayfaları yerli ülkede hemişelik qalır ve yerli ehali ile qaynayıb qarışırdılar. Ona göre de Q.N.Potanin böyle hesab edirdi ki, bu yolla baş veren tesirler ticaret karvanları ve sefirlikler vasitesi ile edilen tesirlerden daha derin olmuşdu ( Potanin; 1882). Q.N.Potanin süjetlerin (tiplerin) Batıya ahınının mümkün yollarını göstermişdir. Bu yollar Turan halklarının Batı’ya yürüşleri zamanı istifade etdiyi yolla üst-üste düşür. Bu yollardan biri vaxtile Selcuqların, Çingiz hanın ordusunun Batı’ya yürüş etdiyi yoldur ki, Türküstanı keçmekle İrana, Ermenistana, oradan da Felestin ve Suriyaya uzanır. İkinci yol ise, – tarihen esas köçler bu yolla baş verdi- yinden Q.N.Potanin onu esas yol hesab edirdi – Xezer denizinin Qüzeyi boyunca Gürcüstanı, Ermenistanı keçmekle Felestine kadar uzanırdı. Bu yol Batıda iki qola ayrılmış, bir qol Krıma, Balkan yarmadasına, diger qol ise Qüzey-Batiya yönelmişdi. Q.N.Potanine göre, Qüzey-Batiya ahınlar Volqa kıyılarından başlamış, Rusiyanın içerilerinden keçmekle İsveçe, Pomeraniyaya kadar davam etmişdir. Rusiya devleti qurulmamışdan evvel bu yolla hem de ticaret ilişkileri hayata keçirilirdi. Tacirler ticaret fealiyyeti ile ilgili geldikleri ülkede uzun süre yaşamış, kendi adet-eneneleri ile yerli kültürün zenginleşmesinde rol oynamışlar. Bu sebebden Q.N.Potanin böyle hesab ediyordu ki, bu istikametdeki iktibaslar yalnız tayfalar vasitesi ile deyil, hem de ticaret ilişkileri vasitesi ile gerçekleşmiştir. Ümumiyyetle, Q.N.Potanin süjetlerin (tiplerin) iktibas olunmasının dörd mümkün variantını kayd edirdi: 1) sefirlikler vasitesi ile, 2) ticaret ilişkileri vasitesi ile, 3) harbi yürüşler vasitesi ile, 4) tayfaların köçü vasitesi ile. Araştırıcının fikrince, Doğu süjetleri (tipleri) Rusiyaya iki istikametden – Güneyden hezerler tarafından, Doğudan ise ordalılar tarafından getirilmiştir. Güneyde baş veren iktibaslar hezerlerin Qara deniz kıyılarında yaşayan yunanlarla tanışlığından sonraya tesadüf edir. Yunanlar Doğu süjetlerini (tiplerini) hezerlerden menimsemiş, daha sonra onu yunan işlemeleri altında konşu ülkeye, Rusiyaya ötürmüşler. Amma Q.N.Potanin bu kanaetde idi ki, Doğu süjetlerinin (tiplerinin) büyük ekseriyeti Rusiyaya Doğudan ordalılar tarafından getirilmiştir. İlmi edebiyyatda araştırmaçının eserlerine, onun Doğu ve Batı kültürlerinin aynılıgı hakkında söyledigi fikirlere münasibet heç de birmenalı olmamıştır. Kaldırılan problemlerin aktuallığına bakmayarak, bazi araştırıcılar süjetlerin (tiplerin) keçidini eks etdiren tarihi faktların yokluğunu Q.N.Potaninin eserlerinin zayıf tarafı gibi seciyyelendirmişler. Onların fikrince, «Orta yüzyıllıklar Avrupa eposunda Doğu motifleri» eserinin esas ideyasını Doğu süjetlerinin (tiplerinin) Avrupa epos yaratıcılığına tesiri teşkil etdiyinden, ilk növbede, türk tayfalarının Avrupaya köçmesi tarihine müraciet etmek, türk tayfalarının çıkdıkları yere – Orta Asiyanın keçmişine seyahet etmek gerekir. Q.N.Potaninin eserleri ise bu cür faktlardan ve seyahatlardan kasad olduğundan onun söylediyi fikirleri inandırıcı saymırdılar ( Lyaçkiy; 1899). Yalnız tarihi faktlara etinasızlık deyil, aynı zamanda tutuşdurduğu faktları tam ciddi yoklamadan, Doğu ve Batı eposunu motiflerin, şahs isimlerinin zahiri benze-
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
yişi esasında karşılaştırarak onların uyğunluğunu sübut etmeye çalışması da Q.N.Potaninin eserlerinin zayıf tarafıtır. Q.N.Potaninin karşılaştırmaları çok zaman tesadüfi olurdu. Mesela, onun Xlamo (Tibet allahı) ve Kliment isimleri ile xristian ismi Andrey arasında, elece de Solomon-Solmon (Veneranın türk–monqol mitolojisinde ismi)-Muromes-Burma-Borma isimleri arasındakı karşılaştırma buna misal ola biler. Q.N.Potaninin karşılaştırmaları şübheli uyğunluklar içerisinde itib batdığından onun söylediyi fikirler çok zaman keserini itirirdi. Bu bakımdan, V.M.Jirmunskinin «Q.N.Potaninin uluslararası folklor süjetlerinin (tiplerinin) karşılıklı öyrenilmesine hesr edilmiş eserleri, hüsusile Batı Avrupa ve rus eposunun Doğu menbeyi barede araştırmaları teleskenlik ve esassız karşılaştırmaları ile seçilir» fikri özünü doğruldur (Jirmunskiy; 1974). Bundan elave, Q.N.Potaninin teorik fikirlerini çok zaman ehtimallar ve ferziyyeler yüzerinde kurulurdu. Metinler ona fikirlerini isbata yetirmek için yeterince material vermedikde, bu zaman Q.N.Potanin hemin metinin ilme malum olmayan hansısa bir variantına istinad edirdi. Böyle bir variantın mövcutluğu ise şubheli oluyordu. Bu gibi kusurlara bakmayarak, araştırıcılar Q.N.Potaninin eserlerinin esas ideyasına – Doğunun Batı kültürüne, epik tehkiye folkloruna tesirine karşı çıxmamışlar. Tarihin kendi bele bu tesirlerin mümkünlüyünü gösteren faktlarla zengindir. Böyle ki, II yüzyıllıgın ortalarından başlayarak türk tayfalarının Batıya ahınları başlayır ve bu köçler fasilelerle Osmanlıların Viyana yakınlığındakı meğlubiyyetine kadar (XVI yüzyıllık) davam ediyor. Doğudan köçen türk tayfaları özleri ile birlikde yalnız harbi sistemini deyil, aynı zamanda kültürünü, folklorunu, dini tesisatlarını da Avrupaya getirmişler. Onların bir kısmı sonradan geri kayıtsa da, ekseriyyeti hemin erazide oturaklaşmış, yerli ehali ile kaynayıb-karışmışlar. Bunun sonucunda da Çinin Qüzey -Doğusundan tutmuş Balkanlara kadar geniş bir erazide yaşayan halkların halk biliminde ümumi cehetler yaranmıştır. Bu hüsusda S.Y.Neklyudov yazıyor: «Burada üze çıkan epik enenenin ehemiyyetli derecede okşar cizgilere malik olması ümumi epik elementlerin varlığı hakkında danışmağa esas verir ki, bu da kendi növbesinde regionun tehkiye folklorunun ümumiliyi meselesini kaldırmağa imkan verir» ( Neklyudov; 1974). Böyle bir ohşarlık kendini, her şeyden evvel, bu regiona dahil olan halkların halk bilimindeki süjet ve mövzularda, kompozisiya-stilistik elementlerde, personaj isimlerinde gösterir. Avrupa halkları arasında Atilla hakkında revayetlere, «Kalevala» eposunda Doğu dastanları ile sesleşen motiflere tesadüf olunması bu cür tesirlerin sonucudur. Bu barede folklorşünaslıkda kifayet kadar araştırmalar aparılıb, hatta Nart eposunun esas kahramanlarının isimleri – Hamuş, Batradz, Toquş-aldar, Eltaqan, Badanaq- aldar, Arax-çau, Balqa, Soxır-yauq ve s. monqol menşeli olması, kalmıkların «Canqar»ının, Orta Asiyanın bahadırlık poemalarının rus bılinaları ile aynı inkişaf yolu keçmesi hakkında fikirler söylenilib (Neklyudov; 1974). Bu faktın kendi bele Q.N.Potaninin «Orta yüzyıllıklar Avrupa eposunda Doğu motifleri» eserinde ireli sürdüyü Avrupa ve Asiya epos yaratıcılığının aynı menbeden kidalanması fikrinin kendinde de hakikatlar olduğunu gösterir.
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
KAYNAKÇA 1. Jirmunskiy V.M. (1974) Turkskiy qeroiçeskiy epos. L.: Nauka, 712 s. 2. Lyaçskiy E.A. (1899) Vostoçnıe motivı v srednevekovom yevropeyskom epose. Jurnal "Russkoe boqatstvo", №5, s.42-57 3. Neklyudov S.Y. (1974) İstoriçeskie vzaimosvyazi turko-monqolskix folklor- nıx tradisiy i problema vostoçnıx vliyaniy v yevropeyskom epose // Tipoloqiya i vzaimosvyazi srednevekovıx literatur Vostoka i Zapada. M.: Nauka, s. 192-272 4. Potanin Q.N. (1882) Qromovnik po poverem i skazanie plemen Yujnoy Sibiri i Severnoy Monqolii. Jurnal Ministerstvo narodnoqo prosveşenie. Spb, çast 219, s.116-331 5. Potanin Q.N. (1896) Vostoçnıe osnovı russkovo bılinnovo eposa. Jurnal "Vestnik Yevropı", kniqa 4, s.605-634 6. Potanin Q.N. (1896) Vostoçnıe osnovı russkovo bılinnovo eposa. Jurnal "Vestnik Yevropı", kniqa 5, s.65-101 7. Potanin Q.N. (1899) Vostoçnıe motivı v srednevekovom Evropeyskom epose. M.: İzd. Qeoq. Otd. İmper. Obh, 654 s. 8. Potanin Q.N. (1912) Saqa o Solomone. Tomsk: İzdat. Sibirskovo Peçatnovo otd, 185 s. 9. Potanin Q.N. (1916) Erke. Kult sına neba v Severnoy Azii. Materialı k turko–monqolskoy mifoloqii, Tomsk: Tipo–lit. Sibirskovo Peçat. Dela, 130 s.
Yüklə 335,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|