KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
361
QRAMMATİK İNTERFERENSİYA HAQQINDA
Zəhra İdriskızı ƏLİYEVA
*
Özet
Bu bildiride iki dilli sistemde (Rus-Avrupa) dillerin birbirine linguistik etkisi
araşdırılmışdır. Morfoloji interferensiya ile Y.D. Polivanov, L.V. Şerba, V.Y.
Rozensveyg, A.V. İsaçenko, L.M. Uman, Y.M. Vereşagin ve başka araşdırmacılar
meşgul olmuşlar. Y.Polivanov Rus-Özbek ve Özbek-Rus bilinguizm konularını
araşdırmışdır. O kendi eserlerinde bu dillerde olan grammatik kuruluşların keskin
farklanmasına göre Kayri-Rusların Rus dilini öyrenmesine engel olduğu fikrini
ileri sürmektedir.
Anahtar kelimeler : problem, Rusya, bildiri, dil, linguistik
Summary
The problems of interference in bilinqvizm are stated and Russian and
European linqvists’ views are considered in this article. The interference is
considered as the fact of universality in the language.
Key words: problem, Russian, article, language, linqvists
Morfoloji interferensiya ilə Y.D.Polivanov, L.V.Şerba, V.Y.Rozensveyq,
A.V.İsaçenko, L.M.Uman, Y.M.Vereşagin və bir sıra digər tədqiqatçılar məşgul
olmuşlar. Y.Polivanov, əsasən, rus-özbək və özbək-rus bilinqvizm məsələlərini
araşdırmışdır. O öz əsərlərində məhz qrammatik quruluşlarının kəskin şəkildə
fərqlənməsi qeyri-rusların rus dilini öyrənməsi və mənimsəməsini çətinləşdirir
fikrini irəli sürür. Buna görə də müqayisəli-tutuşdurma qrammatiklarını
*
Azerbaycan İnşaat ve Mimarlık Üniversitesi Dekan Yardımcısı
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
362
hazırlayarkən ilk növbədə bu fərqli xüsusiyyətləri təsvir etmək lazımdır (2). Eyni
ideya A.V.İsaçenkonun əsərlərində də əsaslandırılır və nəzəri baxımdan
ümumiləşdirilir.
L.B.Şerba, əsasən, bilinqvizmdə fonetik interferensiya problemlərini araşdırsa
da morfoloji interferensiya məsələlərinə də ara-sıra toxunmuşdur. Əsərlərinin
birində o yazır: “Morfologiya sahəsində ikidillilik bütün istiqamətlərdə hər cür
yeksənəkliyə, sadə və aydın sistemin yaranmasına aparır. Bütün canlı olmayan
tiplər elmiləşir, belə ki, dil daşıyıcılarının qaydadan kənara çıxma hallarını yadda
saxlamaq üçün kifayət qədər təcrübəsi yoxdur” (Щерба1958: 38-39).
“Qrammatik interferensiyaya dair” adlı məqalədə V.Y.Rozensveyq və
L.M.Uman yazırlar, yad dili öyrənərkən “danışanın təfəkküründə öyrənilən dilin
qrammatik diferensial əlamətlər sisteminin ondan fərqli olan başqa sistemlə və ana
dilinin qrammatik diferensial əlamətlər sisteminin təsiri ilə qurulmuş dəyişməsi
prosesi baş verir. Bu proses qrammatik interferensiya adlanır” (Розенцвейг :73).
Artıq qeyd edildiyi kimi, dilçilik ədəbiyyatında indiyədək, əsasən, fonetik
interferensiya məsələləri araşdırılmış, qrammatika, o cümlədən morfologiya
səviyyəsində interferensiya məsələlərinə az diqqət yetirilmişdir. Hələ üstəlik, bəzi
dilçilər qrammatik sistemdə qarşılıqlı nüfuz imkanını inkar etmişlər. Lakin daha
dərin araşdırmalar göstərir ki, iki fərqli dil sistemindən istifadə edən adam heç vaxt
təkcə fonem və leksem sistemlərini təcrid edə bilməz, bilinqvizmin dilində mütləq
qramemlərin də təcridi baş verməlidir. Qrammatik interferensiya hər hansı dil
əlaqəsində baş verməlidir və baş verir də. Rus dilçisi Y.M.Vereşagin yazır:
“İnterferensiya hadisəsini qabaqcadan xəbər vermək olar. Əgər iki dil sisteminin
təsviri varsa, onda, məsələn, fellərin paradiqma sistemini tutuşdurub
aydınlaşdırmaq olar ki, birincisi, onlar nə ilə oxşardır, ikincisi, onlar nə ilə
fərqlənir. Elə bu da interferensiya təhlilinin ilkin fərqi olacaqdır. Oxşarlıq
sahəsində interferensiya gözləmək lazım deyil, o, fərqlər müəyyənləşdirilmiş yerdə
özünü göstərir. Məsələn, alman və rus dillərinin qayıdış fellərinin prezent
paradiqmasında zamanda olduğu kimi, felin məna növlərində də, şəxsdə də,
kəmiyyətdə də və bir sıra hallarda – tərzdə də oxşarlıq mövcuddur. Fərq ondadır ki,
alman dilindəkindən fərqli olaraq, rus dilində qayıdış növünün göstəricisi şəxsdən
asılı olaraq dəyişmir. Məhz burada interferensiya gözləmək lazımdır və o,
həqiqətən də müşahidə olunur (Ich wasche sich) tipində. İnterferensiya hadisəsi
sintaksis səviyyəsində də müşahidə olunur; burada interferensiya özünü çərçivə
konstruksiyalarının, söz sırasının sərbəstliyinin pozulmasında göstərir”
(Верещагин 1968:104). Tələbəyə dili öyrətməmişdən xeyli əvvəl interferensiya
hadisəsini qabaqcadan xəbər verməklə əlaqədar olaraq, metodik məqsədlərlə
səhvləri qabaqcadan xəbər vermək, daha doğrusu, səhvlərin qarşısını almaq üçün
ana dili və öyrənilən dilin sistemlərini tutuşdurmaq üzrə vəsaitlər hazırlanmışdır(1).
Dilçilik ədəbiyyatında çox vaxt belə fikirlərə rast gəlmək olar ki, interferensiya
danışanda üçüncü dil sisteminin yaranması ilə nəticələnir (təbii ki, həmin sistem
ana dilinin və öyrənilən, mənimsənilən dilin sistemindən fərqli olur, daha doğrusu,
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
363
olmalıdır); bu üçüncü sistem özündə ana dilinin ünsürlərini də, yad dilin ünsürlərini
də ehtiva edir. Dilçilərdən, məsələn, V.Y.Rozensveyq və L.M.Uman böyük
qızğınlıqla bu fikri müdafiə edirlər. Lakin başqa dilçilər belə hesab edirlər ki, “əgər
bu həqiqətən belə olsa idi, onda müəyyən konstruksiyaların manifestasiyası olan
düzgün olmayan nitq əsərləri müntəzəm şəkildə törəyərdi. Lakin praktika göstərir
ki, düzgün olmayan söyləmlər ehtimallıq proseslərinin qanunauyğunluğu üzrə
törəyir, bu isə o deməkdir ki, eyni bir tələbə bəzən düzgün danışır, bəzən isə səhv
danışır, belə ki, qeyri-şərtsiz təsdiq etmək olmaz ki, əgər müəyyən konstruksiyanın
təzahürü gözlənirsə, onda mütləq düzgün olmayan nitq tələffüzü törəyəcəkdir.
Beləliklə, ciddi determinləşdirici qanunauyğunluq müşahidə olunmur. Yalnız
ehtimallıq qanunauyğunluğu tərtib etmək olar: məsələn, qayıdış konstruksiyanın
iştirak etdiyi cümlələrin ümumi sayının müəyyən faizi qeyri-düzgün qurulmuş
olacaqdır. Dilə yiyələndikcə, bu rəqəm dəyişəcəkdir. O, tədrisin davamlılığı və
intensivliyindən asılıdır. Tələbə xarici dili nə qədər uzun müddət və intensiv
şəkildə öyrənirsə, düzgün olmayan nitq ifadələri də bir o qədər az törəyəcəkdir.
Sabitlik müşahidə olunmadıqda demək olmaz ki, düzgün olmayan nitqin səbəbi
əmələ gələn üçüncü nitq sistemidir” (Верещагин1968 :105-106).
B.Y.Rozensveyq və L.M.Uman interferensiya prosesini belə təsvir edirlər:
“Xarici dili sistemli şəkildə öyrənmələrinə baxmayaraq, tələbələr qrammatik
səhvlər buraxırlar. Onları, adətən, iki dilin – ana dili və onunla əlaqəyə girən dilin
qarşılaşdırılmış təsviri vasitəsilə qabaqcadan qarşısını almağa çalışırlar. Lakin bu
qarşılaşdırma, bir qayda olaraq, qrammatik kateqoriyalarla məhdudlaşır, yəni bu
dillərdə qrammatik vahidlərin struktur və distributiv funksiyaları nəzərə alınmır.
Bundan əlavə, iki müxtəlif dildə bəzi dil kateqoriyalarının qarşılaşdırılmış
araşdırılması nəzərə alınmır. Bu da iki dil sisteminin əlaqəsi zamanı üçüncü
sistemin təzahür etməsinə səbəb olur ki, onun strukturu da əvvəlki iki dillə
müəyyənləşdirilir. Belə sistem xarici dili öyrənən adamın şüurunda qurulur.
Onların buraxdığı qrammatik səhvlər yalnız o zaman başa düşülə və islah edilə
bilər ki, bu səhvlərə həmin sistemin qurulması ilə əlaqədar hadisə kimi baxılsın” (
Розенцвейг1962:60). “Üçüncü sistemin” yaranması mexanizmi mürəkkəbdir.
Nəzərə almaq lazımdır ki, dil əlaqəsi prosesində ana dili və xarici dilin ayrı-ayrı
hadisələri yox, hər bir dilin daxilində vahid bir bütövün hissəsi kimi bir-biri ilə
əlaqəli olan dil sisteminin vahidləri qarşılıqlı hərəkətə gəlir. Məlumdur ki, dilin
qrammatik sistemi qrammatik müxalifət (oppozisiya) sistemi təşkil edir. Beləliklə,
iki dilin əlaqəsi zamanı danışanın təfəkküründə hər biri öz spesifikasına malik olan
bir-birinə qarşı qoyulmuş iki müxalifət sistemi qarşılıqlı hərəkətə gəlir. Xarici dildə
düzgün olmayan nitqin araşdırılması göstərir ki, xarici dilin bəzi müxalifət
sistemləri ana dilinin uyğun müxalif sistemləri ilə qarşılıqlı əlaqəyə girərək,
sonuncuların təsirinə məruz qalır, bu və ya digər dərəcədə dəyişir, bəzən isə sadəcə
olaraq onları əvəz edir. Xarici dildə nitqdəki tipik səhvlərin təhlili,
interferensiyanın səbəbini hər bir konkret halda öyrənilməsi bu konkret halda
qarşılıqlı əlaqəyə girən hər iki sistemin həmin müxalifətini bərpa etməyə imkan
verir ( Розенцвейг1962.: 104).
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
364
İkidilli adamın təfəkküründə ana dilinin diferensial əlamətləri olduqca sabitdir.
Belə əlamətlər bu əlamətlərin fərqləndirə biləcəyi formalar mövcud olmayan xarici
dilə köçürdükdə danışan ümumi sistemdən hansısa formanı ayırır və başqa
formaları qarşı qoyur. Həmin formanın seçilməsi üçün ana dilində gizli olan hər
hansı bir imkandan istifadə edilir, çalışır ki, ana dilinin xarici dilə gətirilmiş əlaməti
onda (yad dildə) saxlanılsın və onun üçün yeni olan sistemdə mövcudluğu bir təhər
“qanuniləşdirilsin”. Çoxu qrammatik hadisələrin təhlili belə bir fikri təsdiq edir ki,
qrammatik interferensiya prosesi öyrənilən dilin qrammatik interferensial
əlamətləri sisteminin onu rədd edən ana dilinin qrammatik diferensial əlamətləri
sisteminin təsiri ilə qurulmuş sistemlə əvəzlənməsidir. Bu proses qrammatik
interferensiya adlanır.
“Dil faktların təhlili habelə göstərir ki, qrammatik interferensiyanın bu tipləri
ola bilər:
a) Qrammatik diferensial əlamət xarici dildə mövcud olanda və ana dilində
həmin əlamət olmayanda (R-, F+) xarici dilə xas olan əlamət üçüncü sistemə dərhal
daxil edilmir. Başlanğıc mərhələdə dil əlaqəsi xarici dildə müxalifət üzvləri
arasındakı fərqləndirici hüdudların silinməsinə və müxalifət üzvlərindən birinin
mənasının digər üzvünün mənası sahəsinə yayılmasına gətirir. Beləliklə, müəyyən
bir dövrdə üçüncü sistem xarici dilin diferensial əlamətindən məhrum olmuş olur.
b) Diferensial əlamətin ana dilində mövcud olanda və həmin əlamət xarici
dildə olmayanda (R+, F-) ana dilinə xas əlamət üçüncü sistemə köçürülür. Dil
əlaqəsi xarici dilə xas olmayan müxalifətin təzahürünə gətirir. Beləliklə, üçüncü
sistem həmin xarici dilə xas olmayan artıq diferensial əlamət qazanır. Əgər ana
dilində xarici dilə xas olmayan diferensial əlamət varsa, o, həmin müxalifət (cavab
verə biləcəyi müxalifət) üzvlərini də fərqləndirən hansısa başqa əlamətlə
möhkəmləndirilmir. Belə əlamət üçüncü sistemə daxil edilmir, interferensiya
həyata keçirilmir.
ç) Eynicinsli diferensial əlamətin hər iki dildə mövcudluğu (R+, F+) müxalifət
üzvlərinin müxtəlif distribusiyası zamanı, həmin əlamətin ana dilinə xas
distribusiya ilə üçüncü sistemə köçürülməsinə aparır. Xarici dildə müxalifət üzvləri
arasındakı fərqləndirici, ayırıcı hüdud dəyişir, ana dilindəki fərqləndirici hüduda
xas olan vəziyyət alır. Bu da müxalifət üzvləri arasında distribusiya dəyişməsinə
aparır” (5).
V.Y.Rozensveyq və L.M.Uman, əsasən, rus və fransız ikidilliliyə
interferensiya məsələlərini araşdırmışlar. Onların tədqiqat obyekti rusların
fransızca nitqində qaydadan sapmalar üzərində müşahidələr aparmış və
məqalələrindən birində bu müşahidələri ümumiləşdirmişlər. Onlar fransızca
danışan rusların nitqində təsdiq\inkar ədatının, sayların və zaman mənalı önlüklərin
işlənməsi zamanı baş verən interferensiya hadisəsini təsvir edirlər. “Rusların
fransız dilinin təsdiq-inkar ədatlarını işlətmələri üzərində aparılan müşahidələr
göstərir ki, bir sıra hallarda interferensiya yoxdur. Bir sıra başqa hallarda, əksinə,
interferensiya tez-tez baş verir. Qeyd etmək lazımdır ki, inkar məzmunlu suallara
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
365
verilən cavablarda interferensiya tez-tez olur, halbuki inkar məzmunu daşımayan
suallara verilən cavablarda interferensiya yoxdur. Birinci qrup hallarda
interferensiyanın olmaması hər iki dildə eyni diferensial əlamət mövcud olmasını
güman etməyə imkan verir. İkinci qrup hallarda isə daimi interferensiya göstərir ki,
bir dilə xas olan diferensial əlamət o biri dildə yoxdur. İnkar məzmunlu suala istər
təsdiqdə, istərsə inkarda verilən cavabda oui və non ədatlarının işlənməsi şahidlik
edir ki, (fransız dilinə xas olan) да və нет ədatlarının qarşı qoyulmalı olduğu
hansısa əlamət məhz rus dilində yoxdur.
Müəlliflər araşdırmalarında aşağıdakı nəticələri əldə etmişlər:
1. Rus və fransız dillərində təsdiq və inkar mənaları qrammatik mənadır, belə
ki, onların ifadəsi üçün aydın şəkildə bir-birinə qarşı qoyulma xüsusi formalar
mövcuddur. Təsdiq etmə və inkarı inkar etmə mənalarına gəlincə, onlar yalnız
fransız dilində qrammatikdir, çünki bu dildə si-non qarşıladırılması mövcuddur.
Rus dilində bu mənaları ifadə etmək mümkündür, lakin onları qarşılaşdırmaq
mümkün deyildir. Buna görə də rus dili üçün onları qrammatik hesab etmək olmaz.
2. Əşyaların miqdarı və sıra nömrəsi mənası hər iki dil üçün qrammatik hesab
edilə bilər, çünki onların hər ikisi hər iki dildə ifadə edilməsinin qarşılaşdırma
formaları mövcuddur.
3. Nisbi zaman mənası təkcə fransız dili üçün qrammatikdir, çünki onlar xüsusi
formalarla ifadə edilir, öz aralarında, habelə bütövlükdə mütləq zaman formaları ilə
qarşı-qarşıya qoyulur. Xüsusən, dans və apr
és önlüklərinin ifadə etdiyi mənaları
qrammatik hesab etmək olar, belə ki, müəyyən bir andan zamanı hesablamaq zəruri
olanda fransız dili mütləq bu iki önlükdən birini seçmək məsələsini qoyur. Rus
dilində belə seçim yoxdur. Lazım olanda nisbi zaman mənasını bu və ya başqa
vasitə ilə ifadə etmək mümkündür, lakin bu vasitələr qarşı-qarşıya qoyulma sistemi
yaratmır, buna görə də həmin mənalar məcburi deyildir, başqa sözlə desək, onlar
rus dili üçün qrammatik deyildir. Bütün bu deyilənlərdən belə bir nəticə çıxarmaq
olar: qrammatik mənalar qarşı-qarşıya qoyulma sistemi yaradan formalarla ifadə
edilir. Qrammatik olmayan mənalar müxtəlif vasitələrlə ifadə oluna bilər, lakin
onların ifadə formaları aydın qarşı-qarşıya qoyulma sistemi yaratmır. Qrammatik
mənalar dəsti hər iki dil üçün özünəməxsusdur. Bu mənaları ifadə etmə formalarına
gəlincə, onlar da dildən dilə əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər. İnterferensiyanın
müfəssəl araşdırılması aşağıdakıları aydınlaşdırmağa: a) müəyyən bir dildə bu və
ya digər kateqoriyanın mövcudluğunu müəyyənləşdirməyə imkan verir; b)
qrammatik formaların məzmunu təşkil edən mənaların bütün komponentlərini və
bu mənaların qarşılaşdırıldığı bütün diferensial əlamətləri dəqiq
müəyyənləşdirməyə imkan verir; c) qrammatik kateqoriyaların ifadə sisteminin
xüsusiyyətlərini aşkara çıxarmağa imkan verir; ç) qrammatik olmayan mənaların
ifadəsi üsullarını aşkara çıxarmaq imkanı verir.
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
366
ƏDƏBİYYAT
1. Верещагин Е.М. Понятие интерференции в лингвистической и
психологической литературе. Журн. «Иностранные языки в высшей школе»,
М., 1968, № 4.
2. Исаченко А.В. Грамматический строй русского языка в сопоставлении
со слованским. Морфология, ч. I, II, Братислава, 1954, 1960.
3. Поливанов Е.Ю. Опыт частной методики преподования русского языка
узбекам. ч.I, Ташкент, 1935.
4. Розенцвейг В.Ю., Уман Л.М. Интерференция и грамматические
категории. В кн. «Исследования по структурной типологии». М., 1963.
5. Розенцвейг В.Ю., Уман Л.М. К проблеме грамматической
интерференции. В кн. «Проблемы структурной лингвистики». М., 1962.
6. Щерба Л.В. Некоторые выводы из моих диалектологических мужичких
раблюдений. В кн. «Избранные работы по языкознанию и фонетике». Л.,
1958.
Dostları ilə paylaş: |