KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
413
İRANLI MÖCÜZŞÜNASLAR
IRANIAN RESEARCHES OF MOJUZ
ИРАНСКИЕ ИССЛЕДОВАТЕЛИ "М.А.МОДЖУС"
Fərman XƏLİLOV
*
Özet
Makalede, ilk kez olarak İranlı Möcüzşünaslar M. Nikabi və H.S.Kurrayi’nin
Azerbaycanın görkemli satirik (mizah) şairi M.A. Möcüz hakkındaki
araştırmalarından bahsediliyor.
Yazarın kanaatine göre, ismi söylenen Möcüzşünasların araştırmaları M. A.
Möcüzün hayatı ile bağlı belirli makamların araştırılması ve yaradıcılığının bazı
karakteristik özelliklerinin meydana çıkarılmasını kapsıyor.
Makalede M.Nikabi və H.S.Kurrayi’nin araştırmalarının eksikleri ve
çatışmayan taraflarına da değiniliyor.
Anahtar kelimeler: Möcüşünaslar, M. Nikabi, H.S. Kurayyi, İran, M.A.
Möcüz
Summary
For the first time the article talks about the works of M.Niqabi and
H.S.Qurraie, researches of the notable satirist poet of Azerbaijan Mojuz.
In the author’s opinion research of the above mentioned Mojuz researches
covers some moments of Mojus’ life and discover some characteristic features of
his creative work.
The article also talks about the shortcomings and gaps in the research work of
M.Nigabi and H.S. Qurraie.
Key words: M. Niqabi, H.S. Qurraie, Azerbaijan Majuz, Iran
*
Filologiya Elmləri Namizədi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan
Bölməsi
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
414
İranda M.Ə.Möcüzün (1874-1934) həyatı və ədəbi irsinin tədqiqi tarixi 60
ildən artıq bir dövrü əhatə edir. Bu illər ərzində Cənubi Azərbaycan müəlliflərindən
M.Səfvət, M.Tahir, S.Novruz, Ə.Möhtəvi, M.Müctəhidi, Ə.Nabdil, M.Deyhim,
M.C.Fərqani, İ.Səlahi, M.Səttari, Ə.Əliəhmədi, B.Fəğfuri, Q.Rza, M.Səməndər,
Y.Şeyda, Ə.Möhsüni, C.Heyət, M.T.Zehtabi və başqalarının İran mətbuatında irili-
xırdalı xeyli məqaləsi dərc olunmuş və Möcüz həm Azərbaycan türklərinə, həm də
farsdilli oxuculara tanıdılmışdır. Cənublu tədqiqatçılardan M.Niqabi və
H.S.Qurrayinin isə Möcüzün həyat və yaradıcılığının tədqiqində xüsusi xidmətləri
olmuşdur. Bu məqalədə məhz onların araşdırmalarından bəhs etməyi qarşımıza
məqsəd qoymuşuq.
MƏMMƏDƏLİ NİQABİ (1938). Şəbüstər yaxınlığında Dizəc Xəlil kəndində
anadan olan və hazırda orada yaşayan, xüsusi ali təhsil almasa da, şəxsi mütaliə
yolu ilə Azərbaycan ədəbiyyatı və tarixini dərindən öyrənən M.Niqabi «Simayi-
Dizəc Xəlil» adlı kitabın müəllifi, «Uşaq nağılları», «Azərbaycan bayatıları»,
«Uşaqların bağçasında qönçələr», «Aşıq Xəstə Qasım», «Həsən və Məhbubə
nağılı» (Ə.Şəriətidən tərcümə) kimi kitabların isə tərtibçisidir (5, s. 9). Bu
xidmətləri ilə yanaşı, M.Niqabi 70 illik ömrünün 30 ilindən çoxunu M.Ə. Möcüzün
həyatı, yaradıcılığı və ədəbi irsinin tədqiqinə həsr etmişdir. Onun Möcüzün əsərləri
ilə ilk tanışlığı gənc yaşlarında başlamış, lakin o vaxtkı «şahlıq rejimində
Azərbaycan dili rəsmən yasaq olduğu üçün» (8, I məq., s. 3) şairin şeirlərini yalnız
gizli şəkildə oxumaqla kifayətlənmişdir. 1978-1979-cu illərdə İran inqilabı zamanı
və İran İslam Cumhuriyyətinin təsisindən sonra Azərbaycan dili ilə bağlı yaranan
nisbi azadlıq şəraitində bir çox milli şair, yazıçı, jurnalist və alimlər üçün
Azərbaycan dilində əsərlər yazıb çap etdirməyə əlverişli imkan yarananda
M.Niqabi də özü yazdığı kimi «Möcüzü daha geniş səviyyədə Azərbaycan xalqına
... tanıtdıracaq bir kitabın yeri boş olduğu üçün ... hövsələ və usanmadan bu
zəmində çalışmağa başlayıb İstanbul, Şəbüstər, Tehran, Təbriz və Şahrud
şəhərlərində şair haqqında bir çox tədqiqat» aparır (8, I məq., s. 3). Uzun illərin
axtarışları və araşdırmalarından sonra M.Niqabi Azərbaycan, fars və türk dillərində
Şimali Azərbaycan, İran və Türkiyə mətbuatında Möcüzə aid 20-dən çox məqalə
dərc etdirməyə nail olur. Bunların içərisində Təbrizdə çıxan «Ərk» qəzetinin on iki
nömrəsində dalbadal dərc olunan «Şəbüstərli Mirzə Əli Möcüz» adlı məqalə öz
həcmi və elmi əhəmiyyətinə görə daha çox diqqəti cəlb edir. Məqalədə Möcüzün
dövrü, həyatı, yaradıcılığı, əsərlərinin nəşri tarixi və bəzi müasirləri haqqında bir
sıra yeni mülahizələr, fakt və məlumatlara rast gəlirik. Möcüzün dostları və
pərəstişkarlarından olan Məşədi Ələkbər, Mirzə Əli Yəhyazadə, Mirzə
Məhəmmədəli Pur Əliməhəmmədi, Mahmud Bəhrami, Ağa Abdullah İrani, Mirzə
Əli xan Asi, Əli bəy Yəhyazadə, Hacı ağa Şəbgahi, Mirzağa Pəyami kimi
Şəbüstərin qabaqcıl şəxsləri ilə görüşüb fikir mübadiləsi aparması və şeirlərini
onların vasitəsilə yayması, bacanağı Hacı Xəlil Möhdəvi Nadirin dəvəti ilə Şahruda
getməsi, orada vəfat etməsi və «Köhnə məzar» qəbiristanlığında dəfn olunması,
Ə.Naxçıvaninin Möcüzün əlyazmalarını təhvil almasına aid şairin pərəstişkarı
M.Müəddəbə verdiyi qəbz və ona yazdığı üç məktubu (11, s. 3) haqqındakı
məlumatlar bu qəbildəndir. M.Niqabinin 1992-2005-ci illərdə yazdığı
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
415
məqalələrində və mətbuata verdiyi müsahibələrində Möcüzün yaradıcılığı haqqında
da maraqlı və orijinal mülahizələri vardır. Onun fikrincə, «Möcüzün yaradıcılığının
ən parlaq dövrü 1928-1934-cü illər arasında» olmuşdur (8, IX məq., s. 3). Möcüzün
«şeirlərində Cənubi Azərbaycanın bütün ictimai məsələləri əks etdirilmiş, xalqın
ənənə və folkloru canlanmışdır» (8, V məq., s. 3). «Farsca şeirlərində satirik ruh
türkcə şeirlərindən zəifdir. Farsca şeirləri daha çox ciddiliyi ilə diqqəti cəlb edir»
(5, s. 9). Sovet dövründə Şimali Azərbaycanda Möcüzün dinə və Allaha
münasibətini əks etdirən bəzi şeirlərinin mahiyyətinə varmadan onu ateist
səviyyəsinədək «yüksəldən» tədqiqatçılardan fərqli olaraq M.Niqabinin bu
məsələyə dair fikri daha obyektiv və inandırıcıdır: «Möcüz yüksək insanlıq ruhuna
malik olduğu üçün bütün yaradıcılığında islam dininə və böyüklərinə sonsuz
hörmət bəsləmişdir... Bir çox şeirlərindən ulu tanrıdan insanlara kömək diləmiş və
həzrəti-Məhəmməd və Əli insanlıq nümunəsi olaraq göstərilmişdir. Amma cəhalət
dünyasında qərq olan bir şəxs və ya came əfradı barəsində danışanda onların inanıb
və cismi-qail olduqları allahı, doğrusu bütpərəstliyi intiqadi tənzi-şivəsi ilə
qamçılamışdır və eləcə camaatı baş yarmağa təşviq və xurafata sövq edən
ruhaninümaları da haqlı olaraq tənqid etmişdir» (8, IV məq., s. 3).
M.Niqabinin silsilə təşkil edən bir sıra məqalələri isə Möcüzün əsərlərində
işlədilən pul və çəki vahidləri, üzüm növləri, bulaq, meyvə, bitki, xörək, içki, quş,
həşərat, musiqi alətləri, geyim və parça adlarının izahına həsr olunmuşdur (4, 6).
Bu məqalələrdə Möcüzün öz əsərlərində xalq məişətini incəliklərinədək bilməsi və
əks etdirməsi məsələsi konkret bədii materiallarla əsaslandırılır.
M.Niqabinin Möcüzün müxtəlif şəxslərdə saxlanılan əlyazmalarının surətindən
köçürdüyü təhrifsiz 300 beyti, farsca şeirlərindən 700 beyti, şairlə bağlı 25 foto
şəkli və 14-dək xatirə materialını (1, s. 5) toplaması isə möcüzşünaslıq üçün çox
dəyərli töhfələrdir.
M.Niqabi ildən-ilə Möcüz haqqında araşdırmalarının coğrafiyasını
genişləndirərək Şimali Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarından Q.Məmmədli,
A.Zamanov və F.Xəlilovla məktublaşmış (12, s. 4), 1993-cü ildə isə Bakıya gələrək
S.Mümtaz adına Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində mühafizə
olunan Möcüzün avtoqrafları ilə tanış olmuşdur (7, s. 5). Bu istiqamətdəki
fəaliyyətinin məqsədini açıqlayan tədqiqatçı bizə göndərdiyi 18 avqust 1990-cı il
tarixli məktubunda yazır: «Mən də sizin kimi çox maraq göstərirəm ki, bu əlaqə
həmişəlik olsun və Möcüz haqqında dəyərli materialları mətbuatda çap etdirə
bilək». Şimali Azərbaycanda Möcüzə aid ilk məqaləsi bizim tərəfimizdən
oxuculara təqdim edildikdən sonra (10, s. 4) M.Niqabinin şairlə bağlı daha iki
məqaləsi Bakıda və Naxçıvanda dərc olunmuşdur (3, 9). Bu məqalələr Möcüzün
həyat və yaradıcılığına aid M.Niqabinin yuxarıda bəhs etdiyimiz araşdırmalarının
nəticələri ilə Şimali Azərbaycan möcüzşünaslarını tanış edən qiymətli mənbələrdir.
Peşəkar ədəbiyyatşünas olmadığı üçün M.Niqabinin Möcüz haqqında yazdığı
məqalələrdə publisistik ruhun elmi üslubu üstələməsi, bu və ya digər fikri
əsaslandırmaq üçün, yaxud hər hansı bir yeni fakt və məlumatdan söz açarkən
istinad edilməli olan məxəzlərin göstərilməməsi və müəllifin özünütəkrara yol
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
416
verməsinə baxmayaraq, onları şairin tədqiqi tarixində bu gün də öz əhəmiyyətini
itirməyən mənbə hesab etmək olar.
HADİ SULTAN QURRAYİ (1944). Əslən təbrizli olan H.S.Qurrayi hazırda
ABŞ-ın Kaliforniya ştatında yaşayır. İran ədəbiyyatına aid bir sıra monoqrafiya və
məqalələrin müəllifidir. Azərbaycan şairlərindən N.Gəncəvi, M.H.Şəhriyar və
B.Vahabzadəyə aid araşdırmaları da vardır. H.S.Qurrayi elmi yaradıcılığının bir
neçə ilini də Möcüzün ədəbi irsinin öyrənilməsinə həsr etmişdir. O, 1997-ci ildə
«Mirzə Əli Möcüz Şəbüstəri və Məşrutə dövrü» adlı ingilis dilində yazdığı
doktorluq dissertasiyasını tamamlayaraq Vaşinqton Universitetində müdafiə
etmişdir. Həmin dissertasiya 2003-cü ildə İndiana ştatında monoqrafiya şəklində
çap olunmuşdur (2). 244 səhifəlik bu monoqrafiya «Möcüzün tərcümeyi-halına bir
nəzər», «Möcüz poeziyasının əsas istiqamətləri», «Möcüz İranın məşrutə dövrünün
fonunda», «Möcüz və Azərbaycan yumor və satira ənənələri», «Möcüz və
Azərbaycan mənliyi problemi» adlandırılan beş fəsildən ibarətdir.
I fəslin əvvəlində müəllif Cənubi Azərbaycanda yaxşı tanınan Möcüzün İranın
farsdilli oxucularına naməlum qalması məsələsinə toxunur və bunun səbəblərini
şairin «Şəbüstər kimi ucqar bir guşədə yaşaması», «əsərlərini Azərbaycan dilində
yazması», «şeirlərinin anonimliyi və qadağalı mövzulara toxunması» və «yaşadığı
dövrdə fars dilinin digər dilləri sıxışdıraraq hüquqi üstünlüyə malik olmasında»
görür (2, s. 13). Bu fəsildə müəllif Möcüzün «Şimali Azərbaycanın ədəbi
prosesində və siyasi-ictimai sistemində tam olaraq qəbul edilməsinin» (2, s. 19)
səbəbləri üzərində də dayanır. Alimin fikrincə, Möcüz Şimali Azərbaycanda
«kommunist dövründə ona görə yüksək qiymətləndirilirdi ki, Azərbaycan dilini
seçmişdi, şeirlərində İrandakı zülmdən, pis vəziyyətdən danışırdı» (2, s. 19).
Əsərlərinin bu xüsusiyyətlərinə əsaslanıb Sovet Azərbaycanında şairi
kommunistləşdirməyə cəhd edənlərin əksinə olaraq H.S. Qurrayi yazır: «Möcüz ...
heç vaxt kommunist olmağı arzu etməmişdir» (2, s. 19).
Monoqrafiyanın 45 səhifəsi müəllifin Möcüzün həyatına dair mülahizələrini
əks etdirir. Bu hissədə Möcüz haqqında yazılan məqalə və monoqrafiyalara, şairin
dostlarına yazdığı məktublara və tərcümeyi-halına, həmçinin avtobioqrafik
şeirlərinə əsaslanan H.S.Qurrayi onun həyatının İstanbul, Şəbüstər və Şahrud dövrü
haqqında ətraflı məlumat verir. Sonra H.S.Qurrayi Möcüzün klassik və müasir
ədəbi ənənələrlə bağlılığını, köhnəliyə və mühafizəkarlığa, qadın probleminə
münasibətini, elmi, biliyi və hər cür mütərəqqi ictimai yeniliyi müdafiə etməsini
onun poeziyasının əsas istiqamətləri kimi dəyərləndirir. H.S.Qurrayinin Möcüz
yaradıcılığının özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə bağlı bəzi elmi müşahidələri də
diqqəti cəlb edir: «Möcüz öz şeirlərində önəmsiz və az əhəmiyyətli şeyləri hədəf
seçir və onların nəzərə çarpmayan mahiyyətini göstərir» (2, s. 43), «Şair insan
həyatının müxtəlif və üzdə olmayan komponentləri arasındakı əlaqələri tədqiq
edir» (2, s. 43), Möcüzün növhələrində «ana yurdun dözülməz vəziyyəti və Kərbəla
hadisələrinin faciəvi epizodlarının üzüntüləri» (2, s. 23-24) yaşanır.
Monoqrafiyanın III fəslində H.S.Qurrayi möcüzşünaslıqda ilk dəfə olaraq
İranın Məşrutə dövrünün aparıcı şairlərindən olan Məlüküş-Şüəra Bahar (2, s. 99-
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
417
103), Ə.Lahuti (2, s. 104-107), İrəc Mirzə (2, s. 108-111) və Ə.Gilaninin (2, s. 111-
112) cəhalət və xurafatın ifşasına və qadın mövzusuna həsr etdikləri şeirlərlə
Möcüzün həmin mövzulardakı əsərləri arasında paralellər aparır, olduqca maraqlı
və orijinal mülahizələr irəli sürür. Bu mülahizələrdən o da aydın olur ki, Möcüz
İranın farsdilli poeziya ənənələrinə də bələd imiş.
H.S.Qurrayi monoqrafiyasının IV və V fəsillərini Möcüzün M.F.Axundzadə,
Ə.Talıbov, Z.Marağayinin islahatçı düşüncələri, tənqidi fikirləri, həmçinin
C.Məmmədquluzadə və M.Ə.Sabirin yazılı ədəbiyyatımıza gətirdiyi satira və
yumor ənənələrini yaradıcılıqla davam etdirməsinə həsr etmişdir (2, s. 145-223).
H.S.Qurrayinin tədqiqatında yeniliyi ilə diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də
müəllifin ilk dəfə olaraq Möcüzün əsərlərini «nəinki tariximizdə, ictimai
şüurumuzda, milli təfəkkürümüzdə ciddi dəyişikliklər yaratmış, eləcə də bədii
fikrimizdə, ədəbiyyatımızda tamamilə yeni bir mərhələ ilə nəticələnmiş» (13, s. 3)
Məşrutə dövrü ədəbiyyatının fonunda təhlil edib qiymətləndirməsidir.
Möcüz haqqında araşdırmalar aparan Şimali Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslarından professorlar M.Cəlal, C.Xəndan, Ə.Mirəhmədov, filologiya
elmləri namizədi F.Xəlilovun tədqiqatlarından xəbərsiz olduğu üçün təkcə
filologiya elmləri namizədi L.Ömərovanın «Mirzə Əli Möcüz» kitabına istinad
etməsi, şairin əsərlərinin nəşri tarixindən bəhs edərkən (2, s. 16-17) tekstoloji
təhlillər aparmaması, bəzi yanlış fikirlər irəli sürməsi (məsələn, «Möcüz «qeyri-
qanuni» (!) Milli Hökumət zamanında «kəşf olunduğu» üçün adı M.Tərbiyətin
«Daneşməndani-Azərbaycan» kitabına düşməmişdir») (2, s. 12), Azərbaycan
dilində yazan sənətkarları diqqətdən kənarda saxlayaraq Möcüzün şeirlərini
Məşrutə dövrünün yalnız fars dilində yazan iranlı şairlərin əsərləri ilə müqayisəli
təhlilə cəlb etməsi kimi nöqsanları və çatışmayan cəhətlərinə baxmayaraq,
H.S.Qurrayinin monoqrafiyası bir sıra yeni fakt və orijinal mülahizələri özündə əks
etdirdiyinə və ingilis dilində yazıldığı üçün Avropa şərqşünaslarını Möcüzün həyat
və yaradıcılığı ilə tanış etdiyinə görə böyük elmi əhəmiyyətə malikdir.
Nəticə olaraq deyə bilərik ki, iranlı möcüzşünaslar M.Niqabi və
H.S.Qurrayinin elmi araşdırmaları Möcüzün həyatı ilə bağlı müəyyən məqamların
aydınlaşdırılması, yaradıcılığının bəzi səciyyəvi xüsusiyyətlərinin aşkara
çıxarılması, klassik və müasir ədəbi ənənələrlə bağlılığı, qismən də olsa, ədəbi
irsinin toplanılması və nəşri tarixi məsələlərini əhatə etmiş, bəzi qüsurlarına
baxmayaraq, möcüzşünaslığı bir sıra yeni fakt və orijinal mülahizələrlə
zənginləşdirmişdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Böyük möcüzşünаs M.Niqаbi (jurnаlist Rzа Əlinin M.Niqаbi ilə
müsаhibəsi). «Əsrе-Аzərbаycаn» qəz., Təbriz, 20 mеhr 1383 ş. (12 оktyаbr 2004).
2. Qurrаiе H.S. Mоdеrn Аzеri litеrturе: idеntity, gеndеr Аnd pоlitics in thе
pоеtry оf Mо’jus. Indiаnа Univеrsity Оttоmаn аnd Mоdеrn Turkish Studiе
Publicаtiоns Blооmingtоn, 2003, 244 pg.
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
418
3. Niqаbi M. İlаhi, ildırım göndər. «Ədəbiyyаt qəzеti». Bаkı, 3 sеntyаbr
1993.
4. Niqаbi M. M.Ə.Möcüzün mənəvi хəzinəsində pul vаhidi. «Azəri el dili və
ədəbiyyаtı» jur., Tеhrаn, 1382 ş. (2003), № 7, s. 35-41.
5. Niqаbi M. Möcüz rа fəqət bа Sаbir mitəvаn mоqаyеsе kərd (jurnаlist Rzа
Əlinin M.Niqаbi ilə müsаhibəsi). Ruznаmеyе-«Əhrаr», Təbriz, 6 хоrdаd 1382 ş.
(27 mаy 2003).
6. Niqаbi M. M.Ə.Möcüzün seçilmiş əsərlərində yiyəcək adları. «Azəri el dili
və ədəbiyyatı» jur., Tehran, 1384 ş. (2005), № 9, s. 143-147.
7. Niqаbi M. Sərqоzаştе-dəstnеvеştеhаyе-Möcüzе-pаksеrеst. Ruznаmеyе-
«Əsrе-аzаdi», Təbriz, 25 оrdubеhişt 1384 ş. (15 mаy 2005).
8. Niqаbi M. Şəbüstərli Mirzə Əli Möcüz. «Ərk» qəz., I məqalə – 24 iyun, II
məqalə – 27 iyun, III məqalə – 29 iyun, IV məqalə – 02 iyul, V məqalə – 04 iyul,
VI məqalə – 06 iyul, VII məqalə – 11 iyul, VIII məqalə – 13 iyul, IX məqalə – 15
iyul, X məqalə – 18 iyul, XI məqalə – 20 iyul, XII məqalə – 22 iyul. Təbriz, 1371
ş. (1992).
9. Niqаbi M. Möcüzün şəхsiyyəti və dili. Nахçıvаn Dövlət Univеrsitеtinin
Elmi Əsərləri, Nахçıvаn, 2002, № 9, s. 81-84.
10. Niqаbi M. Ön söz (M.Ə.Möcüz hаqqındа çаpа hаzırlаdığı kitаbа
müqəddimədir). Təqdim еdən F.Хəlilоv. «Şərq qаpısı» qəz., Nахçıvаn, 18 аprеl
1991.
11. Niqаbi M. Təhrifе-əşаrе-Mirzə Əli Möcüz Şəbüstəri. Ruznаmеyе-«Məhdi-
аzаdi», Təbriz, 7 хоrdаd 1382 ş. (28 mаy 2003).
12. Təbrizli möcüzşünаs. «Səhər» qəz., Bаkı, 15 iyul 1993.
13. Vəhdətniya D.M. Məşrutə dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı (namizədlik dis.).
2009, 150 s. Naxçıvan Dövlət Universitetinin kitabxanası.
Dostları ilə paylaş: |