KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
61
GENDERİN ROLÜNÜN İNKIŞAFI – CİNS VƏ GENDERİN
İNKIŞAFI
DEVELOPMENT OF GENDER ROL—SEX AND GENDER
DEVELOPMENT
РОЛЪ ГЕНДЕРА В ПОЛОВОМ РАЗВИТИИ
Davud Bəhramoğlu NAMAZİ
*
Özet
Gender rolünün gelişmesi insan hayatının en mühim sahalarından biridir.
Gender yeni doğmuş çocuğun cinsi yetişkinliği ile ilgili tecrübelerin insanı tüm
hayatı boyu etkileyecek cihetleri muayyenleşdirir. Gender rolünün gelişmesi
mayalanmadan başlanır ve ihtiyarlaşana kadar devam eder. İnsan hayatının ilk
yılında oğlan çocuklarla kızlar arasında cinsi farklar çok azdır, ergenlik dönemində
o, artmağa başlıyor. Çocukları yaşca çok küçük olan veliler, genderin
sosyallaşmasında veliler mühim rola malikdirler.
Anahtar kelimeler: Gender, gelişmesi, ergenlik, ihtiyar, oğlan ve kızlar.
Abstract
Gender role development is one of the most important areas of human
developments. In fact the sex a newborn sets the agenda for whole array of
developmental experiences that will influence the person throughout his order life.
Every child with the different sex show different roles. Gender role development
begins at conception and continues until adulthood. The sex differences between
boys and girls in the first year of life are minimal and then it is increase in
adolescence. Parents play significant role in gender socialization when their
children are very young.
Key words: Gender, development, different sex, adulthood, boys and girls
*
Bakü Devlet Üniversitesi Psikoloji Bölümü Doktora Öğrencisi
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
62
Şəxsiyyət konsepsiyası xüsusi bir cəmiyyətdə yaşayan uşaqlar arasında
fərqlənən sabit inam, əhval-ruhiyə və davranış kimi profilləri əhatə edir. Uşaqları
müxtəlif tarixi dövrlərin mədəniyyəti ilə fərqləndirən profillər eyni deyildir, çünki
ən məqbul profillər cəmiyyətin və tarixi dövrün dəyərləri baxımından fərqlənir.
Genderin oynadığı rolun inkişafı insanın inkişafının ən mühüm sahələrindən
biridir. Faktiki olaraq, yeni doğulan uşağın cinsi şəxsə (insana) bütün həyatı boyu
təsir göstərəcək inkişaf təcrübəsinin bütün perspektivi üçün gündəm yaradır.
Genderin inkişafı ilə bağlı vaxtaşırı olaraq aparılan mübahisəli araşdırma
mahiyyəti etibarı ilə valideynlər, tələbələr, tədqiqatçılar və alimlər üçün bir neçə
səbəbə görə maraqlı olan bir mövzudur. Hər şeydən öncə, bir şəxsin cinsi digər
şəxslərə təqdim edilən ən səciyyəvi xüsusiyyətlərdən biridir. İkincisi, kişi, yaxud
qadın cinsinə mənsub olan şəxs onun tam eyniləşdirməsinin mühüm hissəsinə
çevrilir; bu, onlarla əlaqədar ilk deskriptorların istifadə etdiyi faktordur. Kiməsə
“oğlan”, yaxud “qız” sözü ilə adlanması ən tezi on səkkiz aylıqdan başlana bilər.
Üçüncüsü, gender insan təcrübəsini ötürən ən vacib vasitəçi və fərdlərin bir-biri və
fiziki mühitlə qarşılıqlı əlaqədə olduğu üsuldur. Fərdlərin özlərinə orta məktəbdə
dost, oyuncaq, sinif və istiqamət seçməsinə - bütün bunların hamısına məhz cins
faktoru təsir edir. Nəhayət, cinsin, genderin inkişafının və cinsi fərqlərin
öyrənilməsi inkişaf psixologiyası sahəsinə təsir göstərən yaş ixtilaflarının fokus
nöqtəsinə çevrilir: təbiət-tərbiyə mübahisəsi. Gender rolları və cinsi fərqlər bioloji
baxımdan müəyyənləşibmi? Cəmiyyət və mədəniyyətin gender və cinsə hansı təsiri
mövcuddur? Bioloji (təbiət) və ətraf mühit (tərbiyə) bir-birinə insan inkişafının bu
səviyyəsində necə təsir göstərir?
Gender rolunun inkişafı məsələsini müzakirə edərkən, “cins” və “gender”
terminləri mükəmməl şəkildə şərh edilməlidir. Təbiət-tərbiyə mübahisəsinə istinad
etməklə, alimlər kişi və qadınların bioloji aspektə aid olan cəhətlərini və sosial
təsirlə bağlı cəhətləri fərqləndirməyi vacib hesab etmişlər. “Cins” termini fərdlərin
onları kişi, yaxud qadın kimi müəyyənləşdirən faktiki fiziki cəhəti göstərir. Cins
genetik tərkib, daxili cinsiyyət orqanları, beynin təşkili (hormon istehsalına
nəzarət) və xarici cinsiyyət orqanları ilə müəyyənləşir. Bunun əksinə olaraq,
fərdlərin kişi, yaxud qadın kimi davranışı, onların üzərinə götürdükləri rol tipi və
onların şəxsi xüsusiyyətləri sosial gözlənti funksiyasından və onların bioloji
tərkiblərindən irəli gələ bilər. Məsələn, Amerika mədəniyyətində, qadınlar öyrədən,
tərbiyə edən, kişilər isə aqressivdir. Bu davranışlar və xüsusiyyətlər sosial
kontekstdən asılıdır. Sosial rolları və davranışları bioloji funksiyalardan
fərqləndirmək üçün, alimlər “gender” və “gender rolları” kimi terminlərə istinad
edirlər. Aydındır ki, cins və gender bir-biri ilə çulğaşıb. Sosial gözləntilər adətən
bədən hissələrinin fərdin bioloji quruluşunu aşkara çıxardıqda yaranır.
Həm cins, həm də gender doğuşdan qabaq (prenatal) başlayan və bütün ömrü
boyu davam edən inkişaf tarixinə malikdir. Mühüm inkişaf dəyişiklikləri
mayalanmadan start götürür, yeniyetməlik cağından meydana gəlir və bu inkişaf
hadisələrinin üzərinə işıq salmaq üçün mühüm nəzəri və təcrübi araşdırmalar
mövcuddur. (26. s. 193)
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
63
Genderin rolunun inkişafı mayalanmadan başlanır. Mayalanmış hüceyrələrdə
XY xromosom varsa, körpə genetik erkək olacaqdır; XX xromosom genetik dişi
meydana gətirir. Y xromosomu olmadan genetik erkək meydana gələ bilməz.
Bəzən bu saydan kənaraçıxma (aberrrasiya) meydana gəlir ki, bu da bir sıra
sindromlara gətirib çıxara bilər, buraya yalnız bir X xromosomlu dişilər (Turner
sindromu), yaxud iki X
s
və bir Y xromosomlu erkəkləri (Klinefelter sindromu) aid
edilə bilər. Vaxtaşırı olaraq bu sindromlar əqli və fiziki qüsurların meydana
çıxması ilə nəticələnir.
Hamiləliyin təxminən altı həftəliyində testosteron (kişi cinsiyyət hormonu)
hormonu kişinin daxili cinsiyyət orqanlarında toxumaların inkişafına stimul
verəcək; əks halda, orqanlar qadının cinsiyyət sisteminin bir hissəsinə
çevriləcəklər. Sonra, təxminən üç və ya dörd ay ərzində xarici cinsiyyət orqanları
formalaşır. Yenə də erkən prenatal inkişaf dövründə kişi, yaxud qadın
hormonlarında yuyulan beyin “qadın”, yaxud “kişi” beyni arasında differensasiya
edə bilər (məsələn, qadın beyinləri daha simmetrik təşkil edilir), ancaq bütün bu
araşdırmalar hələ ki, qəti nəticə verməyib.
Prenatal cinsi differensasiya beyində kulminasiya nöqtəsini tapır. “Oğlan
oldu!”, yaxud “qız doğuldu” qışqırdıqda sosiallaşdırmanın bütün mürəkkəb
prosesinə start verilir. Etiraf etmək lazımdır ki, prenatal inkişaf yolu bəzi, hətta
nəzərəçarpan kənaraçıxmalarla müşayiət edilə bilər. Artıq haqqında bəhs etdiyimiz
xromosom anormallığı ilə bərabər, prenatal inkişaf dövründə qadın xromosomların
kişi xromosomları ilə yuyulduğu (androgen – kişi hormonu) məqamlar və kişi cinsi
toxumaların kişi hormonların funksiyasını fərqləndirməyə həssas olmadığı
vəziyyətlər meydana çıxa bilər. Hər iki vəziyyət körpənin şübhəli cinsiyyət
orqanları ilə doğulması ilə nəticələnə bilər. Bu kimi vəziyyətlərdə valideynlər
əzablı, insana işgəncə verən yol ayrıcında qalırlar: vəziyyəti cərrahi yolla aradan
qaldırmaqmı, yaxud körpəni qadın və ya kişi olaraq tərbiyə etmək? (36, s. 445)
Ümumən, ömrün birinci ilində oğlanlar və qızlar arasında cinsi fərqlər o qədər
də böyük olmur. Oğlanlar nisbətən daha fəal, qızlar isə fiziki cəhətdən daha yetkin,
fiziki problemlərə daha meylli ola bilərlər, ancaq bu, nəzərəçarpan fərqlərin
ölçüsünə çevrilə bilər. Analar körpə oğlan uşaqlarının emosional ifadələrinə məhəl
qoymur, atalar isə qız uşaqları ilə müqayisədə oğlan uşaqları ilə daha çox vaxt
keçirməyə meylli olurlar. Hətta körpəlik dövründə, onların adları, geyindikləri
paltar körpənin “təbrik kartındakı” “şəkər və ədviyyə” mesajları və onların
otaqlarındakı mebellər qız və oğlanları formalaşdırır. Marilin Stern və Katerina H.
Karrakerin rəyinə uyğun olaraq, yaşlılar eyni körpəni kişi hesab etdikləri zaman
güclü, qadın hesab etdikləri zaman isə zərif və incə saya bilərlər. Bu və ya digər
yolla, genderin rolunun ictimailəşdirilməsi prosesinə birdəfəlik start verilir (465, s.
317).
İki yaşdan altı yaşa qədər müddət gender rollarının inkişafında mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Məhz bu illərdə uşaqlar aşağıdakılardan xəbərdar olurlar:
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
64
İki yaşdan altı yaşa qədər müddət
Gender rollarının inkişafında mühümdür. Bu illər ərzində
Uşaqlar öz cinslərini öyrənir,
Bu zaman üslublar oynanılır və davranışlar
“mən qızam”, yaxud “mən oğlanam” kimi əsas
Cəhətlər üzrə möhkəmlənir.
(Reflection Photolibrary / Corbis)
Və ailə, məktəb, eyni yaşa aid qrup və media ekspertinin stereotip yolla
çatdırılan mesajları onlara bildirilir. Bu yaş həddində gender rolunun inkişafı
sayəsində sosial və şəxsiyyətin inkişafı ilə bağlı bir sıra nəzəriyyələr erkən uşaqlıq
illərinə işıq salır. Məsələn, Ziqmund Freydin psixoanalitik nəzəriyyəsində, psixo-
cinsi inkişafın üçüncü mərhələsində erkək uşaq Edip Kompleksi böhranı ilə üzləşir,
bu elə bir dönəmdir ki, o, anasına meylinin öhdəsindən gələ bilər və atası
qarşısında qorxu özündə atasının xarakter və xasiyyətini tam hiss etmək üçün
kifayətdir. Freyd qız uşaqlarının da atalarına meyl etmələri ilə bağlı eyni prosesi
müəyyənləşdirir (Elektra kompleksi). Bir sıra müasir psixoloqların bu nəzəriyyə ilə
ümumən razı olmadıqlarına rəğmən, Freyd genderin inkişafının qabardılmasına
xüsusi diqqət yetirmiş və gender rolu ilə əlaqəli davranışlar erkən uşaqlıqdan özünü
göstərməyə başlayır.
Albert Banduranın işləyib-hazırladığı sosial öyrənmə nəzəriyyəsində əsas
vurğu uşaqların digər şəxslərin davranışlarını təqlid etmələrinin vacibliyinin
(modellər) üzərinə salınır. Nəzəriyyədə oğlan uşaqlarının kişilərin davranışlarını
müşahidə və təqlid etməklə necə hərəkət etmələri, qızların isə qadınları, xüsusən öz
analarını müşahidə və təqlid etməklə necə davranmalı olmaları açıqlanır. Uşaqlar
eyni cinsin davranışlarını təqlid edəndə onlar təqdir edilirlər, ancaq digər cinsin
hərəkətlərini təkrar etdikdə isə bu, cəzalanma hədəsi ilə nəticələnə bilər.
Tədqiqatların əksər valideynlərin oğlan və qızlarının bəzi davranışlarını
dəyərləndirməsini göstərdiyinə baxmayaraq, bəzi təqdir və cəzalar, xüsusən də
oyun zamanı gender tipi əsasında verilə bilər. Bu hal qızlarla müqayisədə daha çox
oğlanlar üçün özünü doğruldur, yəni, məsələn uşağın atası oğlunun Barbi kuklası
ilə oynadığını, yaxud qırmızı dırnaq lakı ilə oynadığını gördükdə, uşağa cəza kəsir.
Nəhayət, əqli inkişaf nəzəriyyəsi gender rollarının inkişafında oğlan və qız
uşağının nə demək olduğunu anlamağın əhəmiyyətini xüsusi olaraq qeyd edir.
1966-cı ildə Lorens Kohlberq genderin inkişafını üç mərhələli bir proses kimi şərh
etmişdir ki, uşaqlar hər şeydən öncə identifikasiyalarını öyrənirlər (“mən
oğlanam”), sonra gender sabitliyi (“oğlanam və kişi kimi böyüyəcəyəm”) və
nəhayət gender dəyişməzliyindən (“qadın paltarı geyinsəm də oğlanam”) xəbər
tutur, bu – yaşı təxminən altıya qədər olan bütün oğlanlara aiddir. Bu yanaşmanın
nisbətən yeni versiyası 1981-ci ildə Karol Martin və Çarl Halverson tərəfindən
işlənib hazırlanmışdır, burada əsas vurğu gender cədvəllərinin inkişafı üzərinə
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
65
salınır – uşaqların onlara bu və ya digər cinsə müvafiq olan təcrübəni çeşidləməkdə
kömək edən ideyaları.
Gender rollarını hansı nəzəri izahatın açıqlamasına baxmayaraq, bu kimi ideya
və davranışların qavranılması gənc və oğlan və qızlar üçün stereotiplər yaradır.
Gənclərin dünyanı ağ və qara rənglərin fonunda gördükləri üçün, uşaq həkimlərinin
qadın olmasına baxmayaraq, onlar hətta belə düşünə bilərlər ki, yalnız kişilər
həkim ola bilərlər. (5. s.82)
Valideynlər, uşaqları çox gənc olduqda, əksər Qərbdə oğlan və qızların
məktəbə getdiyi bir zamanda genderin ictimailəşməsində mühüm rol oynamasına
baxmayaraq, onlar gender əsasında qruplara ayrılırlar, bu qruplar həmin
valideynlərin müəyyənləşdirdikləri rola tabe olurlar. Genderin ayrılması elə bir
geniş yayılmış fenomendir ki, oğlan və qızlar yalnız yaşlı şəxs onların yanında
olduqda işləyə və oynaya bilərlər. Asudə vaxtda, “uşaqlığın iki cür yetişməsi”
(Maccoby 1998, s. 32) səhvi aşıq-aydın görünür – digər cinsi təmsil edən uşaq artıq
“ziyanlıdır”. Tipik oğlanlar qrupu genişdir, rəqabətə meyllidir, iyerarxiyanın
zivəsində bir və ya iki oğlan uşağı olmaqla iyerarxikdir və idman kimi çöl
oyunlarında daha geniş şəkildə təşkil oluna bilir. Bunun əksinə olaraq, qızlardan
ibarət olan qrup daha kiçik olur, intim söhbətlərə meylli olur və bu zaman daha çox
qrupun sıx şəkildə ünsiyyətdə olmasına diqqət yetirilir. Qızlar, hətta gizlin şəkildə
öz istədiklərini sübut etməyə çalışdıqları zaman belə, bir-birləri ilə münasibətlərdə
“incə” hərəkət etməyə cəhd göstərirlər. Eleanor Maccoby özünün 1998-ci ildə nəşr
edilən “İki cins” adlı kitabında belə bir inamını ifadə edib ki, ehkamları erkən
çağlarda – dörd və ya beş yaşında görünməyə başlayan bu təcrid halı qızların fəal
oyundaşlarından qaçdıqları məqamlarda başlayır. Oğlanlardan ibarət olan qrup son
nəticədə elə bir dəqiq ardıcıllıq daxilində təkamül edir ki, amerikan cəmiyyətində
daha böyük azadlığa malik olması qavranılan şeyləri istisna edir. (365. s. 451).
Erik H. Erikson inanır ki, yeniyetməlik şəxsiyyət hissinin inkişafında ən əsas
dönüş məqamıdır. Bu yaş həddinin bütün fiziki, sosial və əqli dəyişiklikləri “mən
kiməm?” şəkilində təzahür edən axtarışlarla nəticələnir. Belə bir qeyri-müəyyənlik
və şübhə daha sonralar müvafiq şəxsin müəyyən gender roluna uyğunlaşmasına,
yaxud “gender güclənməsinə” səbəb ola bilər. Erkən yeniyetməlikdə oğlan uşaqları
“sərt model rolunu” təqlid edə bilər və kifayət qədər homofobik ola bilər; qız
uşaqları isə dəqiq geyim əlamətlərinə riayət edir və malik olduqları intellektual
istedad və yetənəklərini kiçildirlər. Cinsi yetkinlik dövrünün də yeniyetmələrin
gender inkişafına mühüm təsirə malik ola bilər. Qız uşaqları erkən yetkinlik
keçirdikdə daha çox sosial problemlərlə üzləşirlər, oğlanlar üçün bu hal tam
əksinədir.
Bir çox yeniyetmələr üçün, qeyri-müəyyənlik, ziddiyyətli tələblər və yaşlı
şəxslərdən və icmanın dəstəyindən imtina edilməsi əsaslı problemləri yaradan
cəhətlərdir. Yeniyetməlik dövrünün qızlar üçün nə qədər çətin olması haqqında bir
sıra əsərlər yazılmışdır, çünki oğlanlarla müqayisədə onlar depressiya, yeməklə
bağlı narahatlıqları və özünəinamın az olması hallarını daha yaxşı keçirirlər. Ancaq
bu, qızın etnik mənşəyinə uyğun olaraq dəyişə bilər, məsələn, Afrika-Amerika
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
66
yeniyetmələri özləri haqqında belə neqativ ifadələrin işlədilməsinə yol vermirlər.
Uilyam Pollak 1998-ci ildə nəşr etdiyi kitabında belə bir cəhəti vurğulayıb ki,
gender rollarının ictimailəşməsi oğlanlar üçün həyatı cəhənnəmə döndərir. Çünki,
Qərb mədəniyyəti oğlan uşaqlarına özlərini ifadə baxımından cüzi imkanlar verir,
qızlarla müqayisədə emosional hərarət, intihar halları və zorakılıq hallarına daha
çox rast gəlinir.
Yetkinlik dövrü başa çatdıqda, hər iki cins özləri və digər şəxslərlə
münasibətlərdə genderlə bağlı davranışlar baxımından daha tolerant olurlar.
Fərdlərin kişi və qadın kimi təkamülü bütün ömürləri boyu davam edir, ancaq hər
bir şəxs nikah, valideynlik, orta yaş həddi and qocalıq kimi müxtəlif problemlərlə
rastlaşdıqları üçün mənzərə dəyişə bilər. Belə bir faktı təsdiq etmək lazımdır ki,
insanların gender rollarının inkişafında oğlan və qızların diferensial cığırların
üzərinə vurğu salınır, insanların əsas meyarı (oğlan və qızlar üçün) fərqli olmaqdan
çox oxşardır (615, s. 230).
REFERENCES
1. Kagan J. Personality Development. New York/ 2005
2. Bridges J. Psychology of women/ Washington, 1993
3. Denmark F. Engendering psychology. Boston. 2000
4. Helpem D. Sex Differences in cognitive abilities. New York. 2000
5. MAccoby E. The Two Sexes. London. 1998
6. Karimi Y. Personality of psychology. Tehran, 1386.
Dostları ilə paylaş: |