Microsoft Word Kültür Evreni sayı. doc



Yüklə 71,24 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix06.02.2018
ölçüsü71,24 Kb.
#26222


KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE 

 

 



227 

 

 

 



 

 

İBN ARABİ'DE HAKKIN AŞKINLIĞI 



 

OVERSTEPP’NG OF THE TRUTH IN IBN ARABI  

 

ПРЕВЫШЕНИЕ ПРАВДЫ У ИБН АРАБИ 

 

 

Qadir Bilmanoğlu SEFEROV

*

 

 

 

Özet 

Bu makalede; İbn Arabi'ye yöneltilen “Hulul, İttihat ve Panteizm” gibi 

suçlamalara karşın,  Şeyh'in Hak aşkı düşüncesi takdim edilmektedir. İbn 

Arab'inin Tanrı  aşkı anlayışından bahsedilirken diğer felsefi düşüncelerle 

karşılaştırma yapılmadan sadece Şeyh'in kendi fikirleri üzerinde durularak konu 

açıklığa kavuşturulmaya çalışılmaktadır. 



Anahtar kelimeler:  İbn Arabi, Aşk, Allah, Hakikat-ı Muhammediyye, 

Ayan-ı sabite 

 

 Summary 

 In this article, Ibn Arabi’s consideration of transcendent justice against the 

critiques such as “Hulul” (joining), “Ittihad” (union) and “Pantheism” directed 

toward the Sheikh is considered. When discussing Ibn Arabi’s view on Allah’s 

transcendence, the issue is explained not comparing with other philosophical 

thoughts.  



Key words: Ibn Arabi, transcendence, Realite of Muhammed, God,  

 

 



                                                 

*

 



Bakü Devlet Üniversitesi Şarkiyyat Fakültesi Doktora Öğrencisi 


KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE 

 

228 

Böyük  Şeyx (Şeyx  əl-  Əkbər) Mühyiddin İbn  Ərəbi(ölm.1240)  əgər orta 

əsrlərdə hülul və ittihad (Tanrının aləmlə birləşməsi) kimi fikirlərlə 

günahladırılırdırsa bu məsələ müasir dövr tədqiqatlarında panteist damğası ilə 

ortaya çıxdı. Düşünürük ki, İbn  Ərəbinin  ən uca bənzərsiz mütləq valıq olaraq 

Haqq başqa adla Allah düşüncəsi yuxarıda adı çəkilən fikirlərin tam əksi içginlik, 

anti-metafizka deyil, mütləq aşqınlıq, yaxud da saf metafizikadır. Məqaləmizin 

də əsas məqsədi Şeyxin bəzən göz ardı edilən Allahın İxlas surəsində bildirdiyi 

“əhəd, Səməd(möhtac olmayan), Doğmayan və doğulmayan, tayı  bərabəri, 

bənzəri” olmayan (112/ 1-4) Haqqın mütləqliyini fikirlərinin çıxış nöqtəsi 

olduğuna diqqət çəkməkdir. Bunun üçün də  İbn  Ərəbinin fikirlərinin qısa 

xülasəsi ola biləcək “Füsus əl-Hikəm” kitabını əsas olaraq aldıq. 

İbn Ərəbi, Mütləq olma baxımından Allahın Zatı haqqında danışarkən özünə 

məxsus Haqq qavramından istifadə etməkdədir. Bu mərtəbə sufilər arasında bir 

çox adlarla məlumdur. Məsələ: «Kənzi-məxfi», «Mechulun-nat», «Məchul-i 

mütləq», «Butunul-butun», «Ebtanul-butun», «Qeybul-quyub», «Qeybul-

məchul», «Qeybi-Mütləq», «Qeybi-məknun», «Qeybi-Huviyyət», «Ədəmül-

adəm», «Xəfiul-xəfi», «Əzəlul-əzəl», «Qidəmul-ğidəm», «Əvvəlul-nihayə», 

«Əxir-lə bidayə», «Nihayətun-nihayə», «Eynı-mütləq», «Eynı Qafur», «Zat əl-

Mütləq», «Zati-sazic», «Zat-i Sırf», «Zat-ı Bəst», «Zatı huviyyət», «Məqami əv 

ədna» və b. kimi adlandırılır [Ahmed Avni Konuk.1999. I c., 408]. Qısa olaraq lə 

təayyun (görünməyən, müəyyənləşməyən) deyilir. 

Bir  şeyi də  nəzərdən qaçırmamalıyıq ki, bu adlar belə  bəşəri idrakın 

fövqündə duran bir varlığa işarə üçün ifadə edilən və yenə bəşəri olan bir qrup 

yanaşmalarla bağlıdır. Həqiqətdə bu mərtəbə  hər növ bəşəri tərif və 

adlandırmadan çox uzaqdır. Hətta ona «vücud» belə deyilməz. Belə ki, bu 

mərtəbədə «nə itaət vardır, nə üsyan. Nə qul vardır, nə də hürr. Nə ölüm vardır, 

nə həyat. Nə qazanmaq vardır, nə itirmək. Nə gündüz vardır, nə gecə. Nə orta, nə 

meyl. Nə sahil, nə dəniz. Nə ikilik, nə təklik. Nə cövhər, nə ərəz. Nə mərəz, nə 

səhhət. Nə yer, nə göy. Nə  tərkib, nə  təhlil. Nə az, nə çox. Nə  ağ, nə qara. Nə 

zahir, nə batin. Nə hərəkət edən, nə sakin. Nə yaş, nə quru. Nə qabaq, nə öz və nə 

də buna uyğun adətlər, misillər və ixtilaf nisbətlərindən bir şey vardır. Yalnız və 

yalnız «O» vardır (huvə)» [Mahmud Erol Kılıc. 1995, 184]. Burada “O” Mütləq 

varlıqdır. Mütləq olan elə bir mütləqdir ki, ona Allah belə deyilməz. Bununla 

bərabər İbn Ərəbi Mütləqi nəzərdə tutarkən, buna daha çox “Haqq” deməkdədir. 

Belə bir mütləqlikdəki mütləq yada tək Tanrılı dinlərə xas bir ifadə ilə “bizatihi 

Allah” (Allahın substansiyası olaraq) heç bir surətdə qavranıla bilməz. Haqq 

bəşər idrakının predmeti olmaz [İzutsu Toşhihiko. 1995, 45]. Bu mənadakı 

“Haqq”, ənkərun-nəkratdır (bilinməzlərin bilinməsi) [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 

104]. 

Haqqın öz mütləqliyi içərisində özünü izhar etməsi mümkün deyildir. Həqiqi 



mənası ilə Allahı bilənlər əhədiyyət məqamında əsli təcəllinin olmayacağını ifadə 

etməkdədirlər [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 91]. 




KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE 

 

 



229 

Əhədiyyət mərtəbəsindəki Zat (Zatı-əhədiyyə) deyilən Həqiqət mahiyyət 

etibarı ilə varlıq dərəcəsində olduğu müddətcə xalis vücuddan vücudi-məhzdən 

başqa bir şey deyildir. O substansiya olaraq hər hansı bir sifət ya da adla 

keyfiyyətləndirilməyəcək qədər müqəddəsdir. O nə bir vəsfə sahibdir və nə də bir 

işarəyə bağlıdır. Onda çoxluğun (kəsrət) heç kölgəsi belə yoxdur [Əbd ər-Rəzzaq 

əl-Qəşani .1966, 3]. 

Hz. Peyğəmbər (s) Rəbbin olduğu yerin “əl,  Əma” olduğunu bildirmişdir. 

“Əl, əma” lüğət mənası “incə bulud” deməkdir. Əl-Qəşanı buna “dibsiz qaranlıq” 

adını verməkdədir [Əbd ər-Rəzzaq əl-Qəşani .1966, 31]. Allahın ilk zahir olduğu 

yer buradır. Sonra Allah nurun qarşılığı olan zülməti-məhzi yaratdı ki, bu mütləq 

vücudun ziddi olan “mütləq-ədəm” (mütləq yoxluq) səviyyəsindədir [Mahmud 

Erol Kılıc. 1995, 187]. Amma hər şeyi əhatə edən bu sonsuz vücuda mütləq zidd 

olan “ədəm” (yoxluq) yoxdur. Belə ki, “Ədəm”in zühur edəcəyi bir sahə yoxdur. 

Bu vücudun xaricində heç bir şey, hətta yoxluq belə olmaz. Bunun üçün “vücud” 

Haqq,  “ədəm” isə batildir. Fəqət  şəhadət aləmindəki varlıqlara nisbətlə  “ədəmi-

izafi” (izafi yoxluq), “ədəmi-etibarı” (etibarı yoxluq) və  “ədəmi-müqəyyəd” 

(sərhədli yoxluq) deyilən bir “ədəm” mövcuddur. Məsələn, toxuma nisbətlə 

ağacın statusu bir yoxluqdur. Bu o deməkdir ki, ağac toxumun içində “potensial” 

olaraq (bilqüvvə) olaraq mövcuddur. Ancaq feli olaraq yoxdur (mədumdur). 

Ağacın feli yox olduğu mərtəbə və hala “ədəm” deyilir ki, bu yoxluq həqiqətdə 

mütləq bir yoxluq deyil, “ədəmi izafidir” (nisbi yoxluqdur). Çünki ağac toxumda 

potensial olaraq mövcuddur [Ahmed Avni Konuk.1999. I c., 8]. 

Hər hansı vasitə ilə bu mərtəbənin dərk edilməsi mümkün deyildir. Hz. 

Məhəmmədin (s): «Allahın Zatı haqqında təfəkkür etməyin» hədisi bu mərtəbə 

üçün söylənilmişdir. Bundan başqa: «Allah vardır, onunla bərabər heç bir şey 

yoxdur» hədisi şərifi, «Allah aləmlərdən qənidir» (29/6) ayəsi də bu mərtəbəyə 

işarə edir. Bu mərtəbədə Zat əzəli və  əbədi olaraq eyni haldadır. «Əl-ən kəmə 

kən» (O olduğu hal ilədir). Yəni özü özündən zühur etmədən  əvvəl, necə ki, 

aləmlərdən ehtiyacsız və özünə yetərli idisə, zühurundan sonra da belədir 

[Ahmed Avni Konuk.1999. II c., 28]. 

Çoxluq aləmi içində qalan şəxs aləm ilə ilahi adlarla və aləmin təfərrüatı ilə 

məşğul olur. Fəqət, Haqqın Zatının əhədiyyətinə varmış olan onu surət yönü ilə 

deyil, ancaq «aləmlərdən ehtiyacsız olan» zatı yönündən Haqq ilə bərabər olur. 

Haqqın aləmlərdən ehtiyacsız olması cəhətindən onun bu ehtiyacsızlığı onu ad və 

sifətlərdən ehtiyacsız edilməsindən sonra onun özü (ayn) olur. Çünki aid adlar 

ona dəlalət etdiyi kimi, o adlarla da adlanmış başqa  şeylərə  də aid olur… O 

bizdən ehtiyacsız olduğu kimi, bütün sifətlərdən də ehtiyacsızdır [Muhyiddin əl-

Ərəbi. 1946, 104-105]. 

İbn  Ərəbi burada mütləq tənzihi mənimsəyir. Ancaq bir az əvvəl 

gördüyümüz kimi, tənzih və  təşbeh bizə  Həqiqətin iki əsas yönünü 

bildirməkdədir.  Əgər biz həqiqəti tam olaraq anlamaq istəyiriksə, bunların hər 




KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE 

 

230 

ikisini eyni dərəcədə  nəzərdə tutmalıyıq.  İslam dinin də  hər iki yönə eyni 

dərəcədə əhəmiyyət verdiyi üçün bir «müvazinət» dinidir. 

Son olaraq onu deyə bilərik ki, bu mərtəbə heç bir dərəcədə zühur etməmiş 

mütləq vücudun mərtəbəsidir. 

Bir az əvvəl üzərində durduğumuz mütləq Haqq və yaxud «la təəyyun» 

(müəyyənləşməmişlik, zühursuzluq) mərtəbəsində  işarə etdiyimiz kimi, nə bir 

bilinmə nədə bir zühur mövcuddur. Haqqın bilinməsi və yaxud müəyyənləşməsi 

əhədiyyətdən vahidiyyətə doğru təcəlli ilə mümkün olmuşdur. Həqiqət əhli olan 

sufilər Haqqın vahidiyyətini başqa adlarl altında da dilə  gətirmişlər. Bunlar. 

Məsələn: «Həqiqəti Məchul», «İlahiyyət», «Lahut», «Vəhdəti Sırf», «Vəhdəti 

Həqiqi», «Aləmi Vəhdət», «Əl-Haqq məxluqun bihi», «Əhədiyyətul-Cəm», 

«Cəmiul-cəm», «Vücudi icmali», «Eynul-cəm vəl-vücud», «Kənzul-künüz», 

«Elmi Mütləq», və.b. adlardır. [Mahmud Erol Kılıc.1995, 226-27]. 

Bu mərtəbə Haqqın zühur mərtəbələrinin ilki olduğundan buna «ilk təyyun» 

deyilmişdir. Bu məqamda zat özündəki ad və sifətləri cəm halda bilir. Ancaq 

burada təfsilat və fərqlilik yoxdur. Bu mərtəbədə alim, elm və məlum eynidir. 

Bu mərtəbənin bir adı da «Allahın kölgəsi» dir [zill Allah]. 

Şeyx «aləm Allahın kölgəsidir» [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 101] deyir. 

Şeyx burada Haqdan qeyri heç bir şeyin mövcud olmadığına işarə edir. Aləm 

ilahi adların  şəxsləşmiş bir sifətidir və bir yönü ilə  də ilahi adlar bu məqama 

ziddir. Bu mənada aləm həqiqətən Haqdan qeyridir. 

Belə ki, aləmin vücuda olan nisbəti şəxsin kölgəyə olan nisbəti kimidir. Belə 

ki, kölgə onu zühura gətirən bir şey olduğu vaxt vardır. Sən bu kölgənin zahir 

olduğunu yeri yox fərz etsən də, o yenə o ağılda mövcud qalır, lakin hiss də yoxa 

çıxır. Bəlkə  də, kölgənin nisbət edildiyi şəxsin zatında (zatuş-şəxs) potensial 

olaraq var olurdu [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 101]. 

Əl-Qəşaniyə görə, Şeyxin buradakı işarə etdiyi “kölgə” birbaşa olaraq bizim 

“aləm” deyə adlandırdığımız deyil, əşyanın  “əyanı-sabitəsi” üzərinə düşəndir 

[bax: Əbd ər-Rəzzaq əl-Qəşani . 1966, 113-114]. 

Yəni, “aləm” bizim onun mövcud olduğunu düşündüyümüz mərtəbədən daha 

yüksək bir səviyyədə var olmağa başlamaqdadır. Daha doğrusu, əyanı- sabitənin 

(sabit varlıqlar) özü belə  “aləm” deyil də, daha çox aləmin zühura gəldiyi 

məhəldir. Aləm, Haqqın kölgəsi yalnız əyanı-sabitənin üzərinə düşdükdə zühura 

gəlmiş olur [Seyyid Hüseyn Nasr. 1985, 138]. 

Çünki  Şeyx  “aləm” adlandırılan bu ilahi kölgənin yayıldığı yer mümkün 

aləmlərin (ayanul-mümkin) üzərinə düşdü. Belə olduqda, bu kölgə o zatın 

vücudunun üzərinə düşən  əşya vasitəsilə idrak olunur. Ancaq bu idrak “Nur” 

adıyla mümkün oldu və bu kölgə  də mümkün aləmdəki varlıqlar üzərinə 

bilinməyən qeyb (əl-qaybul-məchul) surətində yayıldı [Muhyiddin əl-Ərəbi. 

1946,102]. 




KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE 

 

 



231 

Afifiyə görə, buradakı  “Nur” simvolikası ya elm yada ağılla sinonimdir. 

Çünki ilahi varlığın kölgəsi qədim (əzəli) elmdə, ya da “qeybi-məchul” deyə işarə 

edilən mümkün varlıqların  “əyanı sabitəsində”  təcəlli etmişdir. Ayrıca Haqqın 

zatının bil-qüvvə ehtiva etdiyi mənalar bütün olaraq idrak edilir. Surətlərdə 

nəfsini təmsil edilmiş olaraq izafi varlıq aynasında gördüyündə bu nur ilə özünü 

özü ilə bilmişdir. Bu mənada nur, sadəcə Haqqın idrakının deyil, əksinə, bütün 

idrak sahiblərinin və idrak edilən hadisələrin qaynağıdır” [Afifi Ebul-Ala. 2002, 

206]. 

Görmürsənmi, kölgələr qaramtıl olurlar. Bu keyfiyyət kölgələrin, özü ilə 



kölgəyə  səbəb olanlar arasındakı  əlaqədə, azaya girən uzaqlıq vasitəsi ilə 

qaranlığa büründüklərinə  işarə etməkdədir. Belə olduqda, kölgəyə  səbəb olan 

şəxs ağ rəngli olsa da, kölgəsi qaramtıl olur [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 102]. 

Burada gördüyümüz kimi, kölgənin qaynağı  “əl-qeybul-məchul” olaraq 

verilmişdir. Kölgənin qaralığı isə qaynaqla kölgə arasındakı uzaqlığa işarə 

etməkdədir. Çünki, “əyanı-sabitə vücudun nuruna qədər olan uzaqlıq baxımından 

qaranlıqdır” [İzutsu Toşhihiko. 1998, 140]. 

Bu mərtəbənin digər bir adı bərzəxlər bərzəxidir (bəzzəx əl-bərazix). Çünki 

o, təəyyun ilə lə-təayyun arasında gedir-gəlir və bütün bərzəxlərin cəmidir. Ona 

böyük bərzəx adı da verilir ki, o həm də əhədiyyətdən və vahidiyyətdən olan iki 

yükü daşıyır [Mahmud Erol Kılıc.1995, 229]. 

Haqın bü mərtəbədə ki təcəllisi Həqiqətül məhəmmədiyyə kimi də 

məlumdur. Yaradılış dairəsinin əvvəli və sonu odur [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 

214]. Belə ki, bütün mövcudat “Həqiqəti-Məhəmmədiyyənin təfsilatından” 

ibarətdir. Bütün mərtəbələr ondan başlayır. Çünki yaratma bu mərtəbədən, yəni 

“Həqiqəti- Məhəmmədiyyə 

mərtəbəsindən sonra başlar”. Həqiqəti-

Məhəmmədiyyənin xaricində  hər  şey yaradılmışdır. O, “əl-Haqq məxluqun 

bihidir”. Yəni, onun səbəbi ilə aləm xəlq edilmişdir [Mahmud Erol Kılıc.1995, 

230]. 


Beləliklə,  İbn  Ərəbi Həqiqəti-Məhəmmədiyyə  mərtəbəsinin sirrinə vaqif 

olmağın asan bir iş olmadığını  və ancaq bir sıra məcazlarla ondan bəhs 

ediləcəyini söylər:  “Səbr et! Allah da sənin bəsirətini bu işarələr üçün 

nurlandırsın. Mən sənə yolu göstərdim. Əgər bu xəlifənin (yəni aləmin ruhunun) 

izlərini təftiş edib və onun xüsusiyyətlərinin hamısını hekayə etsəm, bunlara 

yalnız çox böyük bir kitab yetərdi. Bu mərtəbənin şərəfini və yüksəkliyini bu icaz 

dairəsinin ölçüsündə anlada bildik” [İbn Arabi.1992, 128]. 

İmkan aləmində zaman hüdudlarında yaranmış ola biləcək bütün varlıqların 

“həqiqətləri” bu mərtəbədəki surətlərdir. Bu surətlərin hər birinin istər öz 

zatlarına, istərsə  də özlərinin bənzərlərinə aid şüuru yoxdur. Belə ki, onların 

varlığı  və bir-birindən fərqlənmələri elmidir. Bir olan Haqqın vücudu bu elmi 

sifətlər səbəbi ilə, bu mərtəbədə xarici aləmə çıxmadan çoxluq olaraq zahir olur. 

Bu elmi surətlər ilahi zatın varlıqları icad etməsinə  səbəb olurlar. Bu sifətlər, 



KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE 

 

232 

həqiqətlərin varlığının səbəbisə, Allah da bütün ad və sifətlərin cəmi olduğu üçün 

əqli mühakiməyə müxalif olaraq belə bir vəziyyət ortaya çıxır: Səbəb olan Zat 

özünün səbəbi olduğu üçün nəticənin (məlul), yəni elmi sifətlərin nəticəsi olur. 

Başqa bir ifadə ilə  nəticə olan elmi sifətlər onların səbəbi (illət) olan zat 

tərəfindən icad edilməsinə  səbəb olmuşdur. Beləcə, Zat nəticə olmuş olur. 

Halbuki, səbəb olan şeyin özü nəticənin nəticəsi olmaz. Fəqət, təcəlli elmində, 

“səbəb olan şey öz nəticəsinin nəticəsi olur” hökmünü ortadan qaldırmışdır 

[Ahmed Avni Konuk.1999. I c, 14]. 

Bü üçüncü mərtəbədə müəyyənləşən (təəyyun) hər bir «elmi surət», şəhadət 

aləmində görülən varlıqların hər birinin «həqiqəti» və  tərbiyə edənidir (rəbbi 

xass). Sufi terminalogiyasında isə bu elmi surətlərə «əyani sabitə» deyilir. «Eyn» 

həqiqət, zat, cövhər və mahiyyət mənalarına gəlir. «Sabit» isə buradakı 

mənasıyla «əqli vücud» və ya «zehni vücud» deməkdir [Mahmud Erol 

Kılıc.1995, 243]. Hər baxımdan oğul ataya möhtacdır. Belə halda möhtac olan 

şeylər Haqqın adlarının qazandıqları mürəkkəb surətlərdən, yəni onun 

təcəlligahlarından başqa bir şey deyildir. İkinci halda isə, möhtac olan şeylər 

Haqq üçün mövcuddur. Məsələn, oğul özünə xas surət, üz və xarakterinin var 

edilməsi tərəfi ilə Müsəvvir və Xaliq olan Haqqa möhtacdır. Bu isə onun ata kimi 

ona bənzər bir şeyə möhtac olduğu birinci haldan fərqlidir. Bununla bərabər, hər 

iki halda, möhtac olunan ad Haqdan başqa bir şey deyildir [Seyyid Hüseyn Nasr. 

1985, 155]. 

Şeyxin fikrincə, aləmdə meydana gələn hər hadisə  və  hər  şey ilahi ad və 

sifətlərin potensial halından fel halına çıxmasıdır. Onda buradan belə  nəticə 

çıxdığını bilərik ki, aləmdə nə qədər hadisələr və şeylər meydana gəlirsə, o qədər 

də ilahi adlar vardır. Bu da ilahi adların sonsuzluğuna işarədir. Allahın adları 

saysızdır. Çünki bunlar ancaq onlarda zühur edən izlərlə bilinir. Bu izlər isə 

sonsuzdur. Bu adlar bir ədədində toplansalar da, «adların anası» (Ümməhatul-

əsma) və yaxud «hazır olan adlar» (hadaratul-əsma) deyilən cəm adlardır. 

Həqiqətdə, varlıq aləmində ilahi adlara kinayə ilə edilən nisbətlərin hamısı qəbul 

edən varlıq, tək bir həqiqətdən başqa bir şey deyildir. Halbuki bitməz-tükənməz 

bir halda zahir olan hər ad üçün bir həqiqətin sabit olmasını lüzumlu edirdi. Taki 

o ad başqa adlardan ayrıla bilsin. Bir ad başqa adlardan ayrılmasını vacib edən bu 

həqiqət isə, o adın eynidir. Bu nisbətlə hədiyyə və lütflər tək bir qaynaqdandır. 

Bu hala görə, sən hər hansı bir adın hansı səbəbdən başqa bir adın eyni və 

hansı  səbəblə o adın qeyri olduğunu aydın bir şəkildə anlamış olarsan. Bir ad 

digərinin eyni olması  cəhətiiylə o Haqqdır. Yenə bir ad digərinin qeyri olması 

yönü ilə  xəyalımızdakı Haqqdır. Belə olduqda, özünə öz nəfsindən başqa dəlili 

olmayan Mütləq Haqqı tənzih edirəm. Onun varlığı onun «ayn» (zatı, mahiyyəti, 

vücudu) sabit oldu. Demək ki, maddə aləmində onun bənzərsiz birliyinə dəlalət 

etməyən bir şey yoxdur. Xəyaldan isə çoxluğa (kəsrət) dəlalət edən kölgələr və 

xəyalı varlıqlar mövcuddur [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 104]. 



KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE 

 

 



233 

Əgər zat aləmdən tamamilə müstəqildirsə, onda Zat ona istinad edilən sifət 

və adlardan da münəzzəl olmasının eyni olur [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 104-

105]. Belə olduqda, çoxluğa yönəlmiş  tərəfi ilə ilahi adlar qəti olaraq Haqqdan 

qeyri olur və Haqq da bunlara qarşı müstəqilliyini mühafizə edər. 

Heç  şübhəsiz ki, aləmin ilahi adlara möhtac olması, onlar olmayacağı 

təqdirdə aləmdə, heç bir şeyin mövcud olmayacağına işarədir. 

Şübhəsiz, aləm özü-özlüyündə  səbəblərə möhtacdır. Onun ən böyük səbəbi 

də Haqdır. Aləmin möhtac olduğu səbəb ilahi addır. Çünki aləm ilahi adların hər 

birinə möhtacdır [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 105-106]. 

Qəşani bunu belə  şərh etməkdədir: «İlahi adlar aləmin (səbəbi olaraq) 

möhtac olduğu  şeylərdir. Bu mövzuda iki hal nəzərdən qaçırılmamalıdır. 

Birincisi, möhtac olan adın ona ehtiyac hiss edən  şeyə  bənzər olduğu haldır. 

Varlığı gələcəyi (bəqa) və himayəsi buna misal olar» . 

Bu mərtəbənin digər bir adı  işarət etdiyimiz kimi, «ələmi-əsma», yəni ilahi 

adlar və sifətlər aləmidir. İlahi sifətlərin və adların mövcudatın var olmasındakı 

rolu çox böyükdur. Hətta aləmin var oluşunun səbəbləridirlər  İslam Kəlam 

elminin müzakirə etdiyi əsas məsələlərdən biri də adın adlandırılan ilə eyni olub-

olmadığı  məsələsidir.  Şeyx adın adlandırılanın bir cəhəti ilə eyni, bir cəhəti ilə 

ondan başqa olduğunu həm tənzih, həm də təşbeh edərək cavab vermişdir. Yəni 

Allah bütün sifətləri  İlahi Zat üçün yaratmışdır. Buna görədə sifətlər Allah 

deyildirlər lakin ondan başqa da deyildirlər.[Muhyiddin əl-Ərəbi.1975-85. II, c., 

385] 

İbn  Ərəbi bu məsələni  Əbul-Qasim Qasiyi zikr edərək açıqlamışdır: «Əbul 



Qasım İbn Qasiy» İxləan-naleyn» (Nəlaynini çıxart) kitabında hər ilahi ad bütün 

adlarla vəsifləndirilmiş olur» deyərək buna işarə etmişdir. Bunun mənası budur 

ki, hər ad həm zata, həm də özü üçün vəz olunan mənaya dəlalət edər və o 

mənada o adı istər. Belə halda o adın zata dəlil olması və bütün ilahi adlarında 

Zata dəlalət etməsi yönü ilə o adda eyni zamanda bütün ilahi adlar vardır. 

Təkbaşına dəlalət etdiyi mənaya görə  də, Rəbb, Xaliq, Müsəvvir (Surət verən) 

kimi və bunlardan başqa ilahi adlardan fərqlidir. Deməli, ad Zat baxımından 

adlandırılandır (əl-müsammə). Və istifadə edilən mənadakı xüsusiyyətinə görə 

adlandırılandır [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 79-80]. 

Adların hamısını zata dəlalət etməsi baxımından hər ad digər adlar ilə 

birlikdə eyni şeydir. Belə olduqda Zahir və batin, əvvəl və axır kimi bir-birinə 

zidd görünən adlar belə bir-biri ilə  bərabərdirlər. Digər bir tərəfdən isə tam 

əksinə, hər ad özünə xas bir mənası ilə digərindən fərqlidir. Bu nisbətlə isə Zahir 

batinin eyni deyildir. Bunlar bir-birindən çox uzaq adlardır [bax: Muhyiddin əl-

Ərəbi. 1946, 104]. 

Haqqın hər lütfü ehsan adlandırılsa da, hər ehsan öz xüsusiyyəti ilə başqa 

hədiyyələrdən ayrıdır və bu şeyin olmadığı müəyyəndir. Bunun səbəbi də ilahi 



KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE 

 

234 

adların ayrılığıdır. Belə olsa da, Allah yanında adın çoxalması  səbəbi ilə  əsla 

təkrarlanan bir şey yoxdur [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 65]. 

Ontoloji mərtəbələrlə  əlaqəli iki şeyə  də diqqət edilməlidir. Birincisi, daha 

yüksək ad özündən aşağı adları qapalı olaraq əhatə edər. Bunun tam tərsi olaraq 

da yüksək bir mərtəbə bir adın təcəlligahı olması ilə özündən aşağı bütün 

varlıqları  əhatə edər. Onu görə  də,  şeyx deyir ki, «İlahi bir ada yüksək bir 

mərtəbə nisbət etdiyin zaman sən onu bütün adlarla çağırmış olursan. Bu 

aləmdəki şeylər üçün də keçərlidir. Hər yüksək varlıq ondan aşağıdakı varlıqlara 

aid olan hər  şeyi  əhatə etmək istedadına sahibdir. Aləmin bir zərrəsi külli-

aləmdir. Yəni, hər bir zərrənin aləmdəki hər bir zərrəni tək-tək özündə toplayıb 

əhatə etməyə istedadı vardır. Beləcə, Zeydin elmdə əmrdən aşağı olması heç bir 

şəkildə Haqqın özünün Zeyd və  Əmrin  Əsli Həqiqətləri olmasına  əngəl olmaz. 

Belə ki, bu özün Əmrdə Zeyiddən daha kamil və daha müəyyən olmasının 

qarşısını ala bilməz. Bu vəziyyət  İlahi adların bir-birlərindən mərtəbəcə  fərqli 

olmalarına  əvəz olaraq bütünündə Haqqdan başqa bir şey olmadıqları 

keyfiyyətinə  əvəzdir. Belə halda, Allah, Alim olduğu üçün, Murid və Qadir 

olmasına görə daha əhatəlidir. Halbuki Allah Allahdır» [Muhyiddin əl-Ərəbi. 

1946, 159]. Bütün adları cəm edən ad Allah və Rəhman adıdır. Allah “istər Allah 

deyə çağırın, istərsə  də  “Rəhman” deyə çağırın.  Ən gözəl adlar onundur” 

buyurmuşdur. Bunlardan hər birinin hakimiyyəti altında Bunlardan hər birinin 

hakimiyyəti altında olan gözəl adlar vardır [Davud el-Kayseri. 1997, 25]. 

Xülasə edəcək olsaq, Haqqın aşqınlığının, bənzərsiz birliynin ən yüksək 

mərtəbəsi «qeybi mütləq» və Tanrının aləmlə münasibətdə olduğu ən son təcəlli 

etdiyi başqa adla yaratdığı üzərində yaşadığımız  şəhadət aləmidir.  Şəhadət 

aləmindən geriyə doğru mənəvi yüksəliş surəti ilə əsli mənşəyinə dönən insan, bu 

mərtəbələri və bunların bir-birinə nisbətlə  vəziyyətini müşahidə edə bilər. Yəni 

tanrını aləmlə münasibətdə ilahi sifət və adlar ilə bilmək mümkündür. Amma 

Zati İlahi və yaxud Mütləq Haqq əsla bilinməz idrak olunmaz. 

Bu barədə  İbn  Ərəbi «Əhadiyyət» adlı risaləsində belə deyir: «O bir şeydə 

(bir  şeyin içində) deyildir. Onda bir şeydə yoxdur. O bir şeyin içində  və ya 

xaricində də deyildir… Öz Zatını özü ilə görür və bilir. Onu özündən başqa bir 

kimsə görməz. Ondan başqa heç bir kəs onu idrak etməz. Onun hicabı (pərdə) 

onu örtən, gizləyən birliyidir. Onu özündən başqa bir şey pərdələməz. Onun 

hicabı öz vücududur. Öz vücudunu keyfiyyətsiz olaraq birliyi ilə örtər və gizlər. 

Və onun vücudu başqa bir vücuda qatılmaz və girməz[bax: Muhyiddin Arabi. 

1961,15-21]. 

 

 

 



 

 


KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE 

 

 



235 

KAYNAKÇA 

Afifi Ebul-Ala. 2002. Fususul-hikem okumaları için anahtar (çeviren: Ekrem 

Demirli), iz yayınçılık, İstanbul, 512 s. 

Ahmed Avni Konuk. 1999. Fususul Hikem, Tercüme ve şerhi (hazırlayanlar: 

Mustafa Tahralı, Selcuq Eraydın), Marmara Universiteti İlahiyyat fakültesi 

yayınları, İstanbul, I-XV s.  

.Davud el-Kayseri. Mukaddemat – İbn Arabi İstelahum-Sufiyye. .Davud el-

Kayseri. Mukaddemat –  İbn Arabi İstelahum-Sufiyye1997, (çevirenler: Hasan 

Şahin, Turan Koç, Seyfulla Sevim), Kültür yayınları, Kayseri, 71 s. 

Erol Mahmud Kılıc. 1995. İbn Arabide vücud ve onun mertebeleri.Marmara 

Universitesi Sosyal BilimlerEnsitütü. Basılmamış doktora tezi. İstanbul, 279s. 

İbn Arabi. 1992. Tedbiratul İlahiyye (tercüme və şerh: Ahmed Avhi Konuk; 

hazırlayan: Mustafa Tahralı), İz yayınçılık, İstanbul, 574 s. 

İzutsu Toşhihiko. 1995. İslamda varlıq düşüncesi (çeviren: İbrahim Kalın), 

İnsan yayınları, İstanbul, 216 s. 

İzutsu Toşhihiko. 1998. İbn Arabinin fususundakı anahtar-kavramlar. 

(çeviren: Ahmed Yüksel Özemre), Kaknüs yayınları, İstanbul, 399 s. 

Nasr Seyyid Hüseyn. 1985. İslam kosmoloji orgetilerine giriş (Nazife 

Şişman), İnsan yayınları, İstanbul, 310 s. 

Əbd  ər-Rəzzaq  əl-Qəşani. 1966. Şərh fusus əl-hikəm. Mətbua. Mustafa əl-

Bəni əl ilmiyyi və əvləduh, Misr əl-Qəhirə, 347 s. 

Muhyi-d-din  ər-Ərəbi. 1946. Fusus əl-Hikəm, Təhqiq  Əbu Alə  Əfifi –Misr 

əl-Qahirə,226 s. 

Muhyiddin-i Arabi.1961. Nefsini bilen Rabbini biler.Hadisi Şarifini  şerh 

eden Risalei Ehadiyyesi(çeviren:Cemal Bardakçı),Akdem yayınları, Ankara. 

39.s. 


Muhym-d-din  əl-Ərəbi. 1975-1985. Əl Futuhat əl-məkiyyə I-XIVs. Təhqiq 

Usman Yəhya. Misr. Əl-Qahirə.  



Yüklə 71,24 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə