KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
227
İBN ARABİ'DE HAKKIN AŞKINLIĞI
OVERSTEPP’NG OF THE TRUTH IN IBN ARABI
ПРЕВЫШЕНИЕ ПРАВДЫ У ИБН АРАБИ
Qadir Bilmanoğlu SEFEROV
*
Özet
Bu makalede; İbn Arabi'ye yöneltilen “Hulul, İttihat ve Panteizm” gibi
suçlamalara karşın, Şeyh'in Hak aşkı düşüncesi takdim edilmektedir. İbn
Arab'inin Tanrı aşkı anlayışından bahsedilirken diğer felsefi düşüncelerle
karşılaştırma yapılmadan sadece Şeyh'in kendi fikirleri üzerinde durularak konu
açıklığa kavuşturulmaya çalışılmaktadır.
Anahtar kelimeler: İbn Arabi, Aşk, Allah, Hakikat-ı Muhammediyye,
Ayan-ı sabite
Summary
In this article, Ibn Arabi’s consideration of transcendent justice against the
critiques such as “Hulul” (joining), “Ittihad” (union) and “Pantheism” directed
toward the Sheikh is considered. When discussing Ibn Arabi’s view on Allah’s
transcendence, the issue is explained not comparing with other philosophical
thoughts.
Key words: Ibn Arabi, transcendence, Realite of Muhammed, God,
*
Bakü Devlet Üniversitesi Şarkiyyat Fakültesi Doktora Öğrencisi
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
228
Böyük Şeyx (Şeyx əl- Əkbər) Mühyiddin İbn Ərəbi(ölm.1240) əgər orta
əsrlərdə hülul və ittihad (Tanrının aləmlə birləşməsi) kimi fikirlərlə
günahladırılırdırsa bu məsələ müasir dövr tədqiqatlarında panteist damğası ilə
ortaya çıxdı. Düşünürük ki, İbn Ərəbinin ən uca bənzərsiz mütləq valıq olaraq
Haqq başqa adla Allah düşüncəsi yuxarıda adı çəkilən fikirlərin tam əksi içginlik,
anti-metafizka deyil, mütləq aşqınlıq, yaxud da saf metafizikadır. Məqaləmizin
də əsas məqsədi Şeyxin bəzən göz ardı edilən Allahın İxlas surəsində bildirdiyi
“əhəd, Səməd(möhtac olmayan), Doğmayan və doğulmayan, tayı bərabəri,
bənzəri” olmayan (112/ 1-4) Haqqın mütləqliyini fikirlərinin çıxış nöqtəsi
olduğuna diqqət çəkməkdir. Bunun üçün də İbn Ərəbinin fikirlərinin qısa
xülasəsi ola biləcək “Füsus əl-Hikəm” kitabını əsas olaraq aldıq.
İbn Ərəbi, Mütləq olma baxımından Allahın Zatı haqqında danışarkən özünə
məxsus Haqq qavramından istifadə etməkdədir. Bu mərtəbə sufilər arasında bir
çox adlarla məlumdur. Məsələ: «Kənzi-məxfi», «Mechulun-nat», «Məchul-i
mütləq», «Butunul-butun», «Ebtanul-butun», «Qeybul-quyub», «Qeybul-
məchul», «Qeybi-Mütləq», «Qeybi-məknun», «Qeybi-Huviyyət», «Ədəmül-
adəm», «Xəfiul-xəfi», «Əzəlul-əzəl», «Qidəmul-ğidəm», «Əvvəlul-nihayə»,
«Əxir-lə bidayə», «Nihayətun-nihayə», «Eynı-mütləq», «Eynı Qafur», «Zat əl-
Mütləq», «Zati-sazic», «Zat-i Sırf», «Zat-ı Bəst», «Zatı huviyyət», «Məqami əv
ədna» və b. kimi adlandırılır [Ahmed Avni Konuk.1999. I c., 408]. Qısa olaraq lə
təayyun (görünməyən, müəyyənləşməyən) deyilir.
Bir şeyi də nəzərdən qaçırmamalıyıq ki, bu adlar belə bəşəri idrakın
fövqündə duran bir varlığa işarə üçün ifadə edilən və yenə bəşəri olan bir qrup
yanaşmalarla bağlıdır. Həqiqətdə bu mərtəbə hər növ bəşəri tərif və
adlandırmadan çox uzaqdır. Hətta ona «vücud» belə deyilməz. Belə ki, bu
mərtəbədə «nə itaət vardır, nə üsyan. Nə qul vardır, nə də hürr. Nə ölüm vardır,
nə həyat. Nə qazanmaq vardır, nə itirmək. Nə gündüz vardır, nə gecə. Nə orta, nə
meyl. Nə sahil, nə dəniz. Nə ikilik, nə təklik. Nə cövhər, nə ərəz. Nə mərəz, nə
səhhət. Nə yer, nə göy. Nə tərkib, nə təhlil. Nə az, nə çox. Nə ağ, nə qara. Nə
zahir, nə batin. Nə hərəkət edən, nə sakin. Nə yaş, nə quru. Nə qabaq, nə öz və nə
də buna uyğun adətlər, misillər və ixtilaf nisbətlərindən bir şey vardır. Yalnız və
yalnız «O» vardır (huvə)» [Mahmud Erol Kılıc. 1995, 184]. Burada “O” Mütləq
varlıqdır. Mütləq olan elə bir mütləqdir ki, ona Allah belə deyilməz. Bununla
bərabər İbn Ərəbi Mütləqi nəzərdə tutarkən, buna daha çox “Haqq” deməkdədir.
Belə bir mütləqlikdəki mütləq yada tək Tanrılı dinlərə xas bir ifadə ilə “bizatihi
Allah” (Allahın substansiyası olaraq) heç bir surətdə qavranıla bilməz. Haqq
bəşər idrakının predmeti olmaz [İzutsu Toşhihiko. 1995, 45]. Bu mənadakı
“Haqq”, ənkərun-nəkratdır (bilinməzlərin bilinməsi) [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946,
104].
Haqqın öz mütləqliyi içərisində özünü izhar etməsi mümkün deyildir. Həqiqi
mənası ilə Allahı bilənlər əhədiyyət məqamında əsli təcəllinin olmayacağını ifadə
etməkdədirlər [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 91].
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
229
Əhədiyyət mərtəbəsindəki Zat (Zatı-əhədiyyə) deyilən Həqiqət mahiyyət
etibarı ilə varlıq dərəcəsində olduğu müddətcə xalis vücuddan vücudi-məhzdən
başqa bir şey deyildir. O substansiya olaraq hər hansı bir sifət ya da adla
keyfiyyətləndirilməyəcək qədər müqəddəsdir. O nə bir vəsfə sahibdir və nə də bir
işarəyə bağlıdır. Onda çoxluğun (kəsrət) heç kölgəsi belə yoxdur [Əbd ər-Rəzzaq
əl-Qəşani .1966, 3].
Hz. Peyğəmbər (s) Rəbbin olduğu yerin “əl, Əma” olduğunu bildirmişdir.
“Əl, əma” lüğət mənası “incə bulud” deməkdir. Əl-Qəşanı buna “dibsiz qaranlıq”
adını verməkdədir [Əbd ər-Rəzzaq əl-Qəşani .1966, 31]. Allahın ilk zahir olduğu
yer buradır. Sonra Allah nurun qarşılığı olan zülməti-məhzi yaratdı ki, bu mütləq
vücudun ziddi olan “mütləq-ədəm” (mütləq yoxluq) səviyyəsindədir [Mahmud
Erol Kılıc. 1995, 187]. Amma hər şeyi əhatə edən bu sonsuz vücuda mütləq zidd
olan “ədəm” (yoxluq) yoxdur. Belə ki, “Ədəm”in zühur edəcəyi bir sahə yoxdur.
Bu vücudun xaricində heç bir şey, hətta yoxluq belə olmaz. Bunun üçün “vücud”
Haqq, “ədəm” isə batildir. Fəqət şəhadət aləmindəki varlıqlara nisbətlə “ədəmi-
izafi” (izafi yoxluq), “ədəmi-etibarı” (etibarı yoxluq) və “ədəmi-müqəyyəd”
(sərhədli yoxluq) deyilən bir “ədəm” mövcuddur. Məsələn, toxuma nisbətlə
ağacın statusu bir yoxluqdur. Bu o deməkdir ki, ağac toxumun içində “potensial”
olaraq (bilqüvvə) olaraq mövcuddur. Ancaq feli olaraq yoxdur (mədumdur).
Ağacın feli yox olduğu mərtəbə və hala “ədəm” deyilir ki, bu yoxluq həqiqətdə
mütləq bir yoxluq deyil, “ədəmi izafidir” (nisbi yoxluqdur). Çünki ağac toxumda
potensial olaraq mövcuddur [Ahmed Avni Konuk.1999. I c., 8].
Hər hansı vasitə ilə bu mərtəbənin dərk edilməsi mümkün deyildir. Hz.
Məhəmmədin (s): «Allahın Zatı haqqında təfəkkür etməyin» hədisi bu mərtəbə
üçün söylənilmişdir. Bundan başqa: «Allah vardır, onunla bərabər heç bir şey
yoxdur» hədisi şərifi, «Allah aləmlərdən qənidir» (29/6) ayəsi də bu mərtəbəyə
işarə edir. Bu mərtəbədə Zat əzəli və əbədi olaraq eyni haldadır. «Əl-ən kəmə
kən» (O olduğu hal ilədir). Yəni özü özündən zühur etmədən əvvəl, necə ki,
aləmlərdən ehtiyacsız və özünə yetərli idisə, zühurundan sonra da belədir
[Ahmed Avni Konuk.1999. II c., 28].
Çoxluq aləmi içində qalan şəxs aləm ilə ilahi adlarla və aləmin təfərrüatı ilə
məşğul olur. Fəqət, Haqqın Zatının əhədiyyətinə varmış olan onu surət yönü ilə
deyil, ancaq «aləmlərdən ehtiyacsız olan» zatı yönündən Haqq ilə bərabər olur.
Haqqın aləmlərdən ehtiyacsız olması cəhətindən onun bu ehtiyacsızlığı onu ad və
sifətlərdən ehtiyacsız edilməsindən sonra onun özü (ayn) olur. Çünki aid adlar
ona dəlalət etdiyi kimi, o adlarla da adlanmış başqa şeylərə də aid olur… O
bizdən ehtiyacsız olduğu kimi, bütün sifətlərdən də ehtiyacsızdır [Muhyiddin əl-
Ərəbi. 1946, 104-105].
İbn Ərəbi burada mütləq tənzihi mənimsəyir. Ancaq bir az əvvəl
gördüyümüz kimi, tənzih və təşbeh bizə Həqiqətin iki əsas yönünü
bildirməkdədir. Əgər biz həqiqəti tam olaraq anlamaq istəyiriksə, bunların hər
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
230
ikisini eyni dərəcədə nəzərdə tutmalıyıq. İslam dinin də hər iki yönə eyni
dərəcədə əhəmiyyət verdiyi üçün bir «müvazinət» dinidir.
Son olaraq onu deyə bilərik ki, bu mərtəbə heç bir dərəcədə zühur etməmiş
mütləq vücudun mərtəbəsidir.
Bir az əvvəl üzərində durduğumuz mütləq Haqq və yaxud «la təəyyun»
(müəyyənləşməmişlik, zühursuzluq) mərtəbəsində işarə etdiyimiz kimi, nə bir
bilinmə nədə bir zühur mövcuddur. Haqqın bilinməsi və yaxud müəyyənləşməsi
əhədiyyətdən vahidiyyətə doğru təcəlli ilə mümkün olmuşdur. Həqiqət əhli olan
sufilər Haqqın vahidiyyətini başqa adlarl altında da dilə gətirmişlər. Bunlar.
Məsələn: «Həqiqəti Məchul», «İlahiyyət», «Lahut», «Vəhdəti Sırf», «Vəhdəti
Həqiqi», «Aləmi Vəhdət», «Əl-Haqq məxluqun bihi», «Əhədiyyətul-Cəm»,
«Cəmiul-cəm», «Vücudi icmali», «Eynul-cəm vəl-vücud», «Kənzul-künüz»,
«Elmi Mütləq», və.b. adlardır. [Mahmud Erol Kılıc.1995, 226-27].
Bu mərtəbə Haqqın zühur mərtəbələrinin ilki olduğundan buna «ilk təyyun»
deyilmişdir. Bu məqamda zat özündəki ad və sifətləri cəm halda bilir. Ancaq
burada təfsilat və fərqlilik yoxdur. Bu mərtəbədə alim, elm və məlum eynidir.
Bu mərtəbənin bir adı da «Allahın kölgəsi» dir [zill Allah].
Şeyx «aləm Allahın kölgəsidir» [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 101] deyir.
Şeyx burada Haqdan qeyri heç bir şeyin mövcud olmadığına işarə edir. Aləm
ilahi adların şəxsləşmiş bir sifətidir və bir yönü ilə də ilahi adlar bu məqama
ziddir. Bu mənada aləm həqiqətən Haqdan qeyridir.
Belə ki, aləmin vücuda olan nisbəti şəxsin kölgəyə olan nisbəti kimidir. Belə
ki, kölgə onu zühura gətirən bir şey olduğu vaxt vardır. Sən bu kölgənin zahir
olduğunu yeri yox fərz etsən də, o yenə o ağılda mövcud qalır, lakin hiss də yoxa
çıxır. Bəlkə də, kölgənin nisbət edildiyi şəxsin zatında (zatuş-şəxs) potensial
olaraq var olurdu [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 101].
Əl-Qəşaniyə görə, Şeyxin buradakı işarə etdiyi “kölgə” birbaşa olaraq bizim
“aləm” deyə adlandırdığımız deyil, əşyanın “əyanı-sabitəsi” üzərinə düşəndir
[bax: Əbd ər-Rəzzaq əl-Qəşani . 1966, 113-114].
Yəni, “aləm” bizim onun mövcud olduğunu düşündüyümüz mərtəbədən daha
yüksək bir səviyyədə var olmağa başlamaqdadır. Daha doğrusu, əyanı- sabitənin
(sabit varlıqlar) özü belə “aləm” deyil də, daha çox aləmin zühura gəldiyi
məhəldir. Aləm, Haqqın kölgəsi yalnız əyanı-sabitənin üzərinə düşdükdə zühura
gəlmiş olur [Seyyid Hüseyn Nasr. 1985, 138].
Çünki Şeyx “aləm” adlandırılan bu ilahi kölgənin yayıldığı yer mümkün
aləmlərin (ayanul-mümkin) üzərinə düşdü. Belə olduqda, bu kölgə o zatın
vücudunun üzərinə düşən əşya vasitəsilə idrak olunur. Ancaq bu idrak “Nur”
adıyla mümkün oldu və bu kölgə də mümkün aləmdəki varlıqlar üzərinə
bilinməyən qeyb (əl-qaybul-məchul) surətində yayıldı [Muhyiddin əl-Ərəbi.
1946,102].
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
231
Afifiyə görə, buradakı “Nur” simvolikası ya elm yada ağılla sinonimdir.
Çünki ilahi varlığın kölgəsi qədim (əzəli) elmdə, ya da “qeybi-məchul” deyə işarə
edilən mümkün varlıqların “əyanı sabitəsində” təcəlli etmişdir. Ayrıca Haqqın
zatının bil-qüvvə ehtiva etdiyi mənalar bütün olaraq idrak edilir. Surətlərdə
nəfsini təmsil edilmiş olaraq izafi varlıq aynasında gördüyündə bu nur ilə özünü
özü ilə bilmişdir. Bu mənada nur, sadəcə Haqqın idrakının deyil, əksinə, bütün
idrak sahiblərinin və idrak edilən hadisələrin qaynağıdır” [Afifi Ebul-Ala. 2002,
206].
Görmürsənmi, kölgələr qaramtıl olurlar. Bu keyfiyyət kölgələrin, özü ilə
kölgəyə səbəb olanlar arasındakı əlaqədə, azaya girən uzaqlıq vasitəsi ilə
qaranlığa büründüklərinə işarə etməkdədir. Belə olduqda, kölgəyə səbəb olan
şəxs ağ rəngli olsa da, kölgəsi qaramtıl olur [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 102].
Burada gördüyümüz kimi, kölgənin qaynağı “əl-qeybul-məchul” olaraq
verilmişdir. Kölgənin qaralığı isə qaynaqla kölgə arasındakı uzaqlığa işarə
etməkdədir. Çünki, “əyanı-sabitə vücudun nuruna qədər olan uzaqlıq baxımından
qaranlıqdır” [İzutsu Toşhihiko. 1998, 140].
Bu mərtəbənin digər bir adı bərzəxlər bərzəxidir (bəzzəx əl-bərazix). Çünki
o, təəyyun ilə lə-təayyun arasında gedir-gəlir və bütün bərzəxlərin cəmidir. Ona
böyük bərzəx adı da verilir ki, o həm də əhədiyyətdən və vahidiyyətdən olan iki
yükü daşıyır [Mahmud Erol Kılıc.1995, 229].
Haqın bü mərtəbədə ki təcəllisi Həqiqətül məhəmmədiyyə kimi də
məlumdur. Yaradılış dairəsinin əvvəli və sonu odur [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946,
214]. Belə ki, bütün mövcudat “Həqiqəti-Məhəmmədiyyənin təfsilatından”
ibarətdir. Bütün mərtəbələr ondan başlayır. Çünki yaratma bu mərtəbədən, yəni
“Həqiqəti- Məhəmmədiyyə
mərtəbəsindən sonra başlar”. Həqiqəti-
Məhəmmədiyyənin xaricində hər şey yaradılmışdır. O, “əl-Haqq məxluqun
bihidir”. Yəni, onun səbəbi ilə aləm xəlq edilmişdir [Mahmud Erol Kılıc.1995,
230].
Beləliklə, İbn Ərəbi Həqiqəti-Məhəmmədiyyə mərtəbəsinin sirrinə vaqif
olmağın asan bir iş olmadığını və ancaq bir sıra məcazlarla ondan bəhs
ediləcəyini söylər: “Səbr et! Allah da sənin bəsirətini bu işarələr üçün
nurlandırsın. Mən sənə yolu göstərdim. Əgər bu xəlifənin (yəni aləmin ruhunun)
izlərini təftiş edib və onun xüsusiyyətlərinin hamısını hekayə etsəm, bunlara
yalnız çox böyük bir kitab yetərdi. Bu mərtəbənin şərəfini və yüksəkliyini bu icaz
dairəsinin ölçüsündə anlada bildik” [İbn Arabi.1992, 128].
İmkan aləmində zaman hüdudlarında yaranmış ola biləcək bütün varlıqların
“həqiqətləri” bu mərtəbədəki surətlərdir. Bu surətlərin hər birinin istər öz
zatlarına, istərsə də özlərinin bənzərlərinə aid şüuru yoxdur. Belə ki, onların
varlığı və bir-birindən fərqlənmələri elmidir. Bir olan Haqqın vücudu bu elmi
sifətlər səbəbi ilə, bu mərtəbədə xarici aləmə çıxmadan çoxluq olaraq zahir olur.
Bu elmi surətlər ilahi zatın varlıqları icad etməsinə səbəb olurlar. Bu sifətlər,
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
232
həqiqətlərin varlığının səbəbisə, Allah da bütün ad və sifətlərin cəmi olduğu üçün
əqli mühakiməyə müxalif olaraq belə bir vəziyyət ortaya çıxır: Səbəb olan Zat
özünün səbəbi olduğu üçün nəticənin (məlul), yəni elmi sifətlərin nəticəsi olur.
Başqa bir ifadə ilə nəticə olan elmi sifətlər onların səbəbi (illət) olan zat
tərəfindən icad edilməsinə səbəb olmuşdur. Beləcə, Zat nəticə olmuş olur.
Halbuki, səbəb olan şeyin özü nəticənin nəticəsi olmaz. Fəqət, təcəlli elmində,
“səbəb olan şey öz nəticəsinin nəticəsi olur” hökmünü ortadan qaldırmışdır
[Ahmed Avni Konuk.1999. I c, 14].
Bü üçüncü mərtəbədə müəyyənləşən (təəyyun) hər bir «elmi surət», şəhadət
aləmində görülən varlıqların hər birinin «həqiqəti» və tərbiyə edənidir (rəbbi
xass). Sufi terminalogiyasında isə bu elmi surətlərə «əyani sabitə» deyilir. «Eyn»
həqiqət, zat, cövhər və mahiyyət mənalarına gəlir. «Sabit» isə buradakı
mənasıyla «əqli vücud» və ya «zehni vücud» deməkdir [Mahmud Erol
Kılıc.1995, 243]. Hər baxımdan oğul ataya möhtacdır. Belə halda möhtac olan
şeylər Haqqın adlarının qazandıqları mürəkkəb surətlərdən, yəni onun
təcəlligahlarından başqa bir şey deyildir. İkinci halda isə, möhtac olan şeylər
Haqq üçün mövcuddur. Məsələn, oğul özünə xas surət, üz və xarakterinin var
edilməsi tərəfi ilə Müsəvvir və Xaliq olan Haqqa möhtacdır. Bu isə onun ata kimi
ona bənzər bir şeyə möhtac olduğu birinci haldan fərqlidir. Bununla bərabər, hər
iki halda, möhtac olunan ad Haqdan başqa bir şey deyildir [Seyyid Hüseyn Nasr.
1985, 155].
Şeyxin fikrincə, aləmdə meydana gələn hər hadisə və hər şey ilahi ad və
sifətlərin potensial halından fel halına çıxmasıdır. Onda buradan belə nəticə
çıxdığını bilərik ki, aləmdə nə qədər hadisələr və şeylər meydana gəlirsə, o qədər
də ilahi adlar vardır. Bu da ilahi adların sonsuzluğuna işarədir. Allahın adları
saysızdır. Çünki bunlar ancaq onlarda zühur edən izlərlə bilinir. Bu izlər isə
sonsuzdur. Bu adlar bir ədədində toplansalar da, «adların anası» (Ümməhatul-
əsma) və yaxud «hazır olan adlar» (hadaratul-əsma) deyilən cəm adlardır.
Həqiqətdə, varlıq aləmində ilahi adlara kinayə ilə edilən nisbətlərin hamısı qəbul
edən varlıq, tək bir həqiqətdən başqa bir şey deyildir. Halbuki bitməz-tükənməz
bir halda zahir olan hər ad üçün bir həqiqətin sabit olmasını lüzumlu edirdi. Taki
o ad başqa adlardan ayrıla bilsin. Bir ad başqa adlardan ayrılmasını vacib edən bu
həqiqət isə, o adın eynidir. Bu nisbətlə hədiyyə və lütflər tək bir qaynaqdandır.
Bu hala görə, sən hər hansı bir adın hansı səbəbdən başqa bir adın eyni və
hansı səbəblə o adın qeyri olduğunu aydın bir şəkildə anlamış olarsan. Bir ad
digərinin eyni olması cəhətiiylə o Haqqdır. Yenə bir ad digərinin qeyri olması
yönü ilə xəyalımızdakı Haqqdır. Belə olduqda, özünə öz nəfsindən başqa dəlili
olmayan Mütləq Haqqı tənzih edirəm. Onun varlığı onun «ayn» (zatı, mahiyyəti,
vücudu) sabit oldu. Demək ki, maddə aləmində onun bənzərsiz birliyinə dəlalət
etməyən bir şey yoxdur. Xəyaldan isə çoxluğa (kəsrət) dəlalət edən kölgələr və
xəyalı varlıqlar mövcuddur [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 104].
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
233
Əgər zat aləmdən tamamilə müstəqildirsə, onda Zat ona istinad edilən sifət
və adlardan da münəzzəl olmasının eyni olur [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 104-
105]. Belə olduqda, çoxluğa yönəlmiş tərəfi ilə ilahi adlar qəti olaraq Haqqdan
qeyri olur və Haqq da bunlara qarşı müstəqilliyini mühafizə edər.
Heç şübhəsiz ki, aləmin ilahi adlara möhtac olması, onlar olmayacağı
təqdirdə aləmdə, heç bir şeyin mövcud olmayacağına işarədir.
Şübhəsiz, aləm özü-özlüyündə səbəblərə möhtacdır. Onun ən böyük səbəbi
də Haqdır. Aləmin möhtac olduğu səbəb ilahi addır. Çünki aləm ilahi adların hər
birinə möhtacdır [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 105-106].
Qəşani bunu belə şərh etməkdədir: «İlahi adlar aləmin (səbəbi olaraq)
möhtac olduğu şeylərdir. Bu mövzuda iki hal nəzərdən qaçırılmamalıdır.
Birincisi, möhtac olan adın ona ehtiyac hiss edən şeyə bənzər olduğu haldır.
Varlığı gələcəyi (bəqa) və himayəsi buna misal olar» .
Bu mərtəbənin digər bir adı işarət etdiyimiz kimi, «ələmi-əsma», yəni ilahi
adlar və sifətlər aləmidir. İlahi sifətlərin və adların mövcudatın var olmasındakı
rolu çox böyükdur. Hətta aləmin var oluşunun səbəbləridirlər İslam Kəlam
elminin müzakirə etdiyi əsas məsələlərdən biri də adın adlandırılan ilə eyni olub-
olmadığı məsələsidir. Şeyx adın adlandırılanın bir cəhəti ilə eyni, bir cəhəti ilə
ondan başqa olduğunu həm tənzih, həm də təşbeh edərək cavab vermişdir. Yəni
Allah bütün sifətləri İlahi Zat üçün yaratmışdır. Buna görədə sifətlər Allah
deyildirlər lakin ondan başqa da deyildirlər.[Muhyiddin əl-Ərəbi.1975-85. II, c.,
385]
İbn Ərəbi bu məsələni Əbul-Qasim Qasiyi zikr edərək açıqlamışdır: «Əbul
Qasım İbn Qasiy» İxləan-naleyn» (Nəlaynini çıxart) kitabında hər ilahi ad bütün
adlarla vəsifləndirilmiş olur» deyərək buna işarə etmişdir. Bunun mənası budur
ki, hər ad həm zata, həm də özü üçün vəz olunan mənaya dəlalət edər və o
mənada o adı istər. Belə halda o adın zata dəlil olması və bütün ilahi adlarında
Zata dəlalət etməsi yönü ilə o adda eyni zamanda bütün ilahi adlar vardır.
Təkbaşına dəlalət etdiyi mənaya görə də, Rəbb, Xaliq, Müsəvvir (Surət verən)
kimi və bunlardan başqa ilahi adlardan fərqlidir. Deməli, ad Zat baxımından
adlandırılandır (əl-müsammə). Və istifadə edilən mənadakı xüsusiyyətinə görə
adlandırılandır [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 79-80].
Adların hamısını zata dəlalət etməsi baxımından hər ad digər adlar ilə
birlikdə eyni şeydir. Belə olduqda Zahir və batin, əvvəl və axır kimi bir-birinə
zidd görünən adlar belə bir-biri ilə bərabərdirlər. Digər bir tərəfdən isə tam
əksinə, hər ad özünə xas bir mənası ilə digərindən fərqlidir. Bu nisbətlə isə Zahir
batinin eyni deyildir. Bunlar bir-birindən çox uzaq adlardır [bax: Muhyiddin əl-
Ərəbi. 1946, 104].
Haqqın hər lütfü ehsan adlandırılsa da, hər ehsan öz xüsusiyyəti ilə başqa
hədiyyələrdən ayrıdır və bu şeyin olmadığı müəyyəndir. Bunun səbəbi də ilahi
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
234
adların ayrılığıdır. Belə olsa da, Allah yanında adın çoxalması səbəbi ilə əsla
təkrarlanan bir şey yoxdur [Muhyiddin əl-Ərəbi. 1946, 65].
Ontoloji mərtəbələrlə əlaqəli iki şeyə də diqqət edilməlidir. Birincisi, daha
yüksək ad özündən aşağı adları qapalı olaraq əhatə edər. Bunun tam tərsi olaraq
da yüksək bir mərtəbə bir adın təcəlligahı olması ilə özündən aşağı bütün
varlıqları əhatə edər. Onu görə də, şeyx deyir ki, «İlahi bir ada yüksək bir
mərtəbə nisbət etdiyin zaman sən onu bütün adlarla çağırmış olursan. Bu
aləmdəki şeylər üçün də keçərlidir. Hər yüksək varlıq ondan aşağıdakı varlıqlara
aid olan hər şeyi əhatə etmək istedadına sahibdir. Aləmin bir zərrəsi külli-
aləmdir. Yəni, hər bir zərrənin aləmdəki hər bir zərrəni tək-tək özündə toplayıb
əhatə etməyə istedadı vardır. Beləcə, Zeydin elmdə əmrdən aşağı olması heç bir
şəkildə Haqqın özünün Zeyd və Əmrin Əsli Həqiqətləri olmasına əngəl olmaz.
Belə ki, bu özün Əmrdə Zeyiddən daha kamil və daha müəyyən olmasının
qarşısını ala bilməz. Bu vəziyyət İlahi adların bir-birlərindən mərtəbəcə fərqli
olmalarına əvəz olaraq bütünündə Haqqdan başqa bir şey olmadıqları
keyfiyyətinə əvəzdir. Belə halda, Allah, Alim olduğu üçün, Murid və Qadir
olmasına görə daha əhatəlidir. Halbuki Allah Allahdır» [Muhyiddin əl-Ərəbi.
1946, 159]. Bütün adları cəm edən ad Allah və Rəhman adıdır. Allah “istər Allah
deyə çağırın, istərsə də “Rəhman” deyə çağırın. Ən gözəl adlar onundur”
buyurmuşdur. Bunlardan hər birinin hakimiyyəti altında Bunlardan hər birinin
hakimiyyəti altında olan gözəl adlar vardır [Davud el-Kayseri. 1997, 25].
Xülasə edəcək olsaq, Haqqın aşqınlığının, bənzərsiz birliynin ən yüksək
mərtəbəsi «qeybi mütləq» və Tanrının aləmlə münasibətdə olduğu ən son təcəlli
etdiyi başqa adla yaratdığı üzərində yaşadığımız şəhadət aləmidir. Şəhadət
aləmindən geriyə doğru mənəvi yüksəliş surəti ilə əsli mənşəyinə dönən insan, bu
mərtəbələri və bunların bir-birinə nisbətlə vəziyyətini müşahidə edə bilər. Yəni
tanrını aləmlə münasibətdə ilahi sifət və adlar ilə bilmək mümkündür. Amma
Zati İlahi və yaxud Mütləq Haqq əsla bilinməz idrak olunmaz.
Bu barədə İbn Ərəbi «Əhadiyyət» adlı risaləsində belə deyir: «O bir şeydə
(bir şeyin içində) deyildir. Onda bir şeydə yoxdur. O bir şeyin içində və ya
xaricində də deyildir… Öz Zatını özü ilə görür və bilir. Onu özündən başqa bir
kimsə görməz. Ondan başqa heç bir kəs onu idrak etməz. Onun hicabı (pərdə)
onu örtən, gizləyən birliyidir. Onu özündən başqa bir şey pərdələməz. Onun
hicabı öz vücududur. Öz vücudunu keyfiyyətsiz olaraq birliyi ilə örtər və gizlər.
Və onun vücudu başqa bir vücuda qatılmaz və girməz[bax: Muhyiddin Arabi.
1961,15-21].
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
235
KAYNAKÇA
Afifi Ebul-Ala. 2002. Fususul-hikem okumaları için anahtar (çeviren: Ekrem
Demirli), iz yayınçılık, İstanbul, 512 s.
Ahmed Avni Konuk. 1999. Fususul Hikem, Tercüme ve şerhi (hazırlayanlar:
Mustafa Tahralı, Selcuq Eraydın), Marmara Universiteti İlahiyyat fakültesi
yayınları, İstanbul, I-XV s.
.Davud el-Kayseri. Mukaddemat – İbn Arabi İstelahum-Sufiyye. .Davud el-
Kayseri. Mukaddemat – İbn Arabi İstelahum-Sufiyye1997, (çevirenler: Hasan
Şahin, Turan Koç, Seyfulla Sevim), Kültür yayınları, Kayseri, 71 s.
Erol Mahmud Kılıc. 1995. İbn Arabide vücud ve onun mertebeleri.Marmara
Universitesi Sosyal BilimlerEnsitütü. Basılmamış doktora tezi. İstanbul, 279s.
İbn Arabi. 1992. Tedbiratul İlahiyye (tercüme və şerh: Ahmed Avhi Konuk;
hazırlayan: Mustafa Tahralı), İz yayınçılık, İstanbul, 574 s.
İzutsu Toşhihiko. 1995. İslamda varlıq düşüncesi (çeviren: İbrahim Kalın),
İnsan yayınları, İstanbul, 216 s.
İzutsu Toşhihiko. 1998. İbn Arabinin fususundakı anahtar-kavramlar.
(çeviren: Ahmed Yüksel Özemre), Kaknüs yayınları, İstanbul, 399 s.
Nasr Seyyid Hüseyn. 1985. İslam kosmoloji orgetilerine giriş (Nazife
Şişman), İnsan yayınları, İstanbul, 310 s.
Əbd ər-Rəzzaq əl-Qəşani. 1966. Şərh fusus əl-hikəm. Mətbua. Mustafa əl-
Bəni əl ilmiyyi və əvləduh, Misr əl-Qəhirə, 347 s.
Muhyi-d-din ər-Ərəbi. 1946. Fusus əl-Hikəm, Təhqiq Əbu Alə Əfifi –Misr
əl-Qahirə,226 s.
Muhyiddin-i Arabi.1961. Nefsini bilen Rabbini biler.Hadisi Şarifini şerh
eden Risalei Ehadiyyesi(çeviren:Cemal Bardakçı),Akdem yayınları, Ankara.
39.s.
Muhym-d-din əl-Ərəbi. 1975-1985. Əl Futuhat əl-məkiyyə I-XIVs. Təhqiq
Usman Yəhya. Misr. Əl-Qahirə.
Dostları ilə paylaş: |