KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
301
QURAN AYƏLƏRİNİN İSRAİLİYYAT XƏBƏRLƏRİNƏ
İSTİNADƏN TƏFSİR EDİLMƏSİ (AÇIQLANMASI)
INTERPRITATION OF KORAN VERSIONS BASED ON
ISRAILIYYAT NEWS
Elnur Təvəkküloğlu ƏLİYEV
٭
Özet
Bu yazıda rivayet tefsirinin yazılması zamanı ortaya çıkan bazı problemlerden
bahs edilmiştir. Şu problemlərdən biri olarak İsrailiyyat haberlerinin rivayet
tefsirinə dahil edilmesi gösterilmiştir.
Buna ilave olarak, araştırdığımız bu konuda İsrailiyyat kelimesinin anlamı,
nevileri və ilk defa israiliyyat haberlerini kullanan şahıslar hakkında söz edilmiştir.
Sonuçta, genellikle, bu biçim haberleri kullanmanın doğru olup-olmamasından
bahs edilərək konu sona sonuçlandırmaktadır.
Anahtar kelimeler: Kuran-ı Kerim, Hazreti Peygamber ve Ahli-Beyti`nden
nakl edilen hadisler, İsrailiyyat haberleri, tefsir.
Summary
The difficulties occurred during the writing of the legend commentary have
been here debated. As one of these difficulties the including of israiliyyat news to
the legend commentary has been shown.
٭
Bakı Dövlət Universiteti, İlahiyyat Fakültəsinin aspirantı
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
302
Besides, in the research the meaning of the word israiliyyat, its kinds and the
persons firstly touched to this theme were talked about. Consequently, the theme
was ended by talking about the right choice of using such kinds of news.
Key words: Korani-Kerim, The hadiths talked by Prophet and his Ali-Beyt,
Israiliyyat news, Tafsir (Interpritation of Koran)
İlk olaraq qeyd etmək istəyirəm ki, Qurani-Kərimi rəvayətlər vasitəsilə təfsir
edərkən bir sıra çətinliklərlə üzləşilir. Həmin çətinlikləri aşağıdakı kimi
qruplaşdırmaq mümkündür:
1. Saxta hədislərin və uydurma rəvayətlərin (yaxşı məqsədlə olsa belə) təfsirə
daxil edilməsi;
2. Həzrət Peyğəmbər və Əhli-beytə (ə.s) isnad edilən ravilər zəncirinin
tamamilə olmaması;
3. Quran ayələrinin israiliyyat deyilən xəbərlərə istinad edilərək açıqlanması.
Sadaladığımız bu səbəblərin hər biri öz-özlüyündə rəvayət təfsirinin zəifləməsi
və etibardan düşməsi üçün mühüm rol oynamışdır. Rəvayət təfsirinə olan etibarın
zəifləməsində rolu olan səbəblərdən sonuncusu israilyyat adlanan xəbərlərdir. Belə
xəbərlər daha çox Quranın qissələri izah və bəyan edilərkən təfsirə daxil
olunmuşdur. Rəvayət təfsirinin zəifləməsində bu xəbərlərin hansı rolu oynadığını
araşdırmazdan qabaq israiliyyat kəlməsinin lüğəvi və istilahi mənalarına, həmçinin
onun növlərinə nəzər salmaq lazımdır.
İsrailiyyat xəbərləri
İsrailiyyat xəbərlərinin nə olduğunu yaxşı başa düşmək üçün ilk olaraq
“israiliyyat” kəlməsinin nə demək olduğunu, onun hansı mənada işləndiyini bilmək
lazımdır. Bunun üçün də, əvvəlcə, həmin kəlmənin lüğəvi mənasına, sonra isə
istilahi mənasına nəzər salaq.
Lüğəvi mənası
İsrailiyyat kəlməsi “israiliyyə” kəlməsinin cəmidir. Bu söz ərəb kəlməsi olub,
yəhudilikdən nəql edilən əslsiz xəbərlər mənasında işlənir.
İstilahi mənası
İsrailiyyat sözünün istilahi mənasına gəlincə, bu kəlmə “yəhudilik, xristianlıq
və digər dinlərdən İslam mədəniyyətinə, xüsusilə də Quran təfsirinə daxil olmuş
qeyri islami məlumatlar” mənasını ifadə edir (Dəmirçi 2003/133).
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
303
Növləri
İsrailiyyat İslam dininə uyğun olub-olmamaq baxımından iki yerə bölünür:
1. Nəqli caiz olmayan xəbərlər
İsrailiyyat xəbərlərinin bu qismi əksəriyyət təşkil edir ki, bu növ israailiyyat
xəbərlərinin nəql olunmasına icazə verilməyib. Bu barədə Peyğəmbərimiz (s.ə.a.s)
buyurub:
“Əhli-kitabdan heç bir şey soruşmayın, yollarını azmış olan bu insanlar sizi
əsla doğru yola yönəldə bilməz.” (Əhməd/378)
2. Nəqli caiz olan xəbərlər
İsrailiyyat xəbərlərinin ikinci qismi isə nəqli caiz olan israiliyyat xəbərlərdir.
İsrailiyyat xəbərlərinin bu qismini nəql etməyə icazə verilməsinə sübut və dəlil
həzrət Peyğəmbərdən rəvayət olunan bu hədisdir:
“Bəni-İsraildən rəvayət nəql edin. Bu işdə sizin üçün bir maneə yoxdur.” (Əl-
Buxari/50; Termizi/13)
Təbii ki, həzrət Peyğəmbərin nəqlini caiz bilmədiyi (nəql olunmasına icazə
vermədiyi) israiliyyat xəbərləri İslam dininə uyğun gəlməyən xəbərlərdir.
Peyğəmbərimizin nəql olunmasını caiz bildiyi xəbərlər isə İslama zidd olmayan
xəbərlərdir ki, bunların bir qismi həm Qurani-Kərimdə mövcud olan, həm də o
Həzrətin ağzından vəciz bir üslubla nəql edilən xəbərlərdir. Belə xəbərlərin nəql
edilməsi isə müsəlmanların yaxın keçmişi bilmələri və o dövrdə baş verən
hadisələrdən ibrət dərsi götürmələri hədəfini daşıyır. Lakin İslam peyğəmbərinin
nəqlini caiz bildiyi israiliyyat xəbərləri barəsində buyurduğu sözü və bunu tətbiq
etməsi getdikcə səhv başa düşülərək Quranın ruhuna və ağıla uyğun olub-
olmamasına diqqət edilmədən bir çox israiliyyat xəbərlərinin nəql olunması bir
həqiqətdir. Halbuki, Peyğəmbərdən bu barədə nəql olunan hədis yalnız və yalnız
İslam dininə zidd olmadığına şəkk-şübhə edilməyən israiliyyat xəbərlərinin nəql
edilməsinə icazə vermişdir. Belə ki, din və şəriətimizə uyğun olmayan və ya uyğun
olmasında şübhəli bilinən xəbərlərin də nəql edilməsi tamamilə qadağan edilmişdir.
İslama müxalif olmamaqla bərabər rəvayət edilməsində hansısa bir faydası
olmayan israiliyyat xəbərlərinin nəql olunması da düzgün deyildir. Belə olduğu
təqdirdə, mümkün olduğu qədər gərək bu növ israiliyyat xəbərlərindən də
uzaqlaşılsın ki, bəlkə bu yolla israiliyyat xəbərlərinin kölgə gətirdiyi rəvayət
təfsirinə etimadı təzədən bərpa etmək baxımından mühüm bir addım ola bilər.
Çünki bir çox müfəssirlər təlif etdikləri əsərlərdə müsəlmanlar üçün heç bir faydası
olmayan məlumatlara mühüm bir yer ayırmaqla mövzu çərçivəsindən tamamilə
kənara çıxaraq əsl məqsəd və hədəfdən yayınmışlar. Ki, bu da, rəvayət təfsirini
onun mötəbərliyinin aradan getmə təhlikəsi ilə üz-üzə qoymuşdur. Belə təfsirlərə
diqqətlə nəzər saldıqda görürük ki, burada müsəlmanlar üçün hansısa bir xeyri
olmayan xüsuslara yer ayırılmışdır. Məsələn, Qurani-Kərimin “Kəhf” surəsinin bu
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
304
növ təfsirlərində “Əshabi-kəhf”in
12
adları, onların arasından yemək üçün bir qida
almağa gedən şəxsin adı, alınan qidanın, ərzağın miqdarı və növü və buna bənzər
bir çox lazımsız, mövzu ilə əlaqəsi olmayan əşyalar haqqında danışılmışdır.
Məsələn, “Əshabi-kəhfin” iti ilə bağlı rəvayətlər nümunə olaraq misal çəkilə bilər:
- Əshabi-kəhfin iti bir çobana aiddir, (İbnul-Cövzi,5/126; Əl-Qurtubi,10/370)
yaxud Əshabi-kəhfdən birinin iti idi (Əl-Qurtubi,10/370) və yaxud hökmdarın
mehtərinin iti idi (Təbəri, 15/214).
- Həmin itin adı Qitmir, Ərraqim, Əlvasit, Humran, Qutmur, Muşir, Bəsit,
Səhya, Nəqya, Rəyyan və yaxud Qitfir idi. (Aydəmir/170)
- İtin rəngi ala yaxud sarı rəng, başı ala üst hissəsi qara rəng, qarın hissəsi ağ
rəng, quyruğu ağla qaranın qarışığı idi. Ala rəngində və yaxud da daş rəngində idi.
(Aydəmir/171)
- İtin cinsi adi bir it və yaxud Çin iti idi. Yaxud da bu it deyildi, əhilləşmiş bir
aslan idi. (Aydəmir/171)
Qeyd olunanlara diqqət yetirsək, görərik ki, Mütəal Allahın Qurani-Kərimdə
ibrət məqsədilə bəzən çox qısa şəkildə təmas etmiş olduğu mövzular belə olduqca
müfəssəl şəkildə verilərək genişlədilmişdir. Əhli-kitabdan əldə edilən və ya
qissələrlə məşğul olan şəxslər tərəfindən bu hekayələr getdikcə müsəlmanlar
arasında yayılmış, daha sonra isə bu hekayələr təfsir kitablarına daxil edilmişdir.
Bir sözlə, bütün bu növ rəvayətlər insanları Qurani-Kərimin mənəvi ruhundan və
onun çatdırmaq istədiyi ibrət dərsindən uzaqlaşdırmıışdır.
İsrailiyyat xəbərlərini ilk dəfə nəql edən şəxslər
Mənbələrin verdiyi məlumata əsasən israiliyyat xəbərlərini ilk dəfə Abdullah
ibn Səlam, Qəbul-əhbar, Vəhb ibn Münəbbih və İbn Cüreyc kimi bə zi şəxslər nəql
etmişlər. Bunlar əvvəli yəhudi və xristian olub sonradan müsəlmanlığı qəbul etmiş
və Tövratla İncilə yaxından bələd olan şəxslərdir. İlk dövrlərdə səhabələr Qurani-
Kərimdə müfəssəl şəkildə verilməyən bəzi qissələrin təfsilatı barəsində bu şəxslərə
suallar vermişlər. Onlardan aldıqları cavablar vasitəsilə əldə etdikləri məlumatı
tabiuna nəql etmişlər. Tabiun isə səhabələrdən aldıqları bu məlumatlara Əhli-
kitabdan soruşub öyrəndiklərini də əlavə edərək israiliyyat xəbərlərinə bənzəyən bu
məlumatların çərçivəsini daha da genişləndirmişlər. Tabiun Quranı əvvəldən axıra
kimi ayə-ayə təfsir edirdi. Məhz buna görə də təfsirdə yaranan boşluqları
israiliyyata oxşar xəbərlərlə doldurmaq onlar üçün demək olar ki, bir çıxış yolu
rolunu oynayırdı. Həmin dövrdə təfsirin yəhudilik və xristianlıq haqqındakı
xəbərlərlə dolu olmasının səbəbi də məhz bunda idi. Bu xəbərlərin bir hissəsi
yuxarıda adlarını çəkdiyimiz bəzi “səmimi müsəlmanlar” tərəfindən nəql edimişdir.
Lakin Əhli-kitabdan bəziləri İslamı məhv etmək və ya zəiflətmək məqsədi ilə iman
pərdəsi altında müsəlmanları içəridən yıxa biləcək bir çox uydurma xəbəri onun
12
Mağara əhli
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
305
bünyəsinə daxil etməyə çalışmışdır. Belə olduqda, görəsən, müfəssir israiliyyat
xəbərləri qarşısında hansı mövqeni tutmalıdır ki, bu ziyankar və təhlükəli xəbərləri
təfsirdən uzaqlaşdıra bilsin?
İsrailiyyat xəbərlərinin təfsirə daxil edilməsi
Məlum olduğu kimi Mütəal Allah Qurani-Kərimin müxtəlif surələrində keçmiş
qövmlərdən və onların peyğəmbərlərindən bəhs edən çoxlu sayda qissələr
vermişdir. Allah təala həmin qövmlər haqqında olan qissələri hələ Qurani-
Kərimdən əvvəl nazil etdiyi müqəddəs Tövrat və İncil kitablarında da qeyd
etmişdir. Lakin Quran qissələri ilə Tövrat və İncildəki qissələr arasında “icmal”
13
və “təfsil”
14
baxımından müəyyən fərqliliklər mövcuddur. Qurani-Kərim heç bir
zaman, məkan və şəxsin adını çəkmədən, yəni, hər hansı bir qissə haqqında
təfsilatıyla danışmadan həmin qissələr barəsində insana onun ehtiyac duyduğu
qədər məlumat verir. Çünki Quranın məqsədi insanlara tarix haqqında məlumat
vermək deyil, onların həmin qıssələrdən ibrət almasını təmin etməkdir. Halbuki,
Tövrat və İncildəki qissələr təfsilata yer verilmişdir. Məsələn, Tövratda mövcud
olan Adəmin (ə.s) qissəsi eyni zamanda Qurani-Kərimdə də bir neçə surədə zikr
edilmişdir. Bu surələr arasında Adəm (ə.s) haqqında ən uzun şəkildə məlumat
verilən qissələrdən biri “Bəqərə” surəsi, digəri isə “Əraf” surəsidir. Bu iki surəni
diqqətlə nəzərdən keçirdikdə görürük ki, burada nə cənnətin təsviri verimiş, nə
həzrət Adəm və yoldaşı Həvvanın yaxınlaşmaqları qadağan edilən ağacın növü
məlumat verilmiş, nə də Adəmin (ə.s) və yoldaşının cənnətdən çıxarıldıqdan sonra
məskunlaşdıqları yerlə bağlı hansısa bir məlumat verilmişdir. Lakin Tövratda
mövcud olan Adəm qissəsində geniş və müfəssəl şəkildə məlumat verilərək bütün
bu xüsuslara aydınlıq gətirilmişdir. Məsələn, Tövrat bu hadisəni izah edərkən
yalnız həmin hadisənin baş verdiyi cənnətin “Ədn cənnəti”, yaxınlaşılması qadağan
olan ağacın “həyat ağacı” olduğunu zikr etməklə kifayətlənməyib, hətta Allah
təalanın onları cənnətdən qovduqdan sonra yerdə süründürmək və torpaq
yeritməklə onlardan intiqam aldığını da qeyd edir.
Bütün bu məlumatların Qurani-Kəirmdə təfsilatı ilə verilməməsi bu
məlumatları əldə etmək marağında olan alimləri Quran qissələrində mübhəm və
yaxud qısa şəkildə zikr edilmiş bu və buna bənzər xüsusların geniş şəkildə
araşdıraraq onları təhqiq etməyə sövq etmişdir. Beləliklə, səhabələr zamanından
başlayan israiliyyat xəbərlərini nəql etmə fəaliyyəti tabiun dövründən etibarən daha
da inkişaf edərək müfəssirləri hər hansı bir təhqiqat aparmadan Əhli-kitabdan
müxtəlif rəvayətlər nəql etməyə aparıb çıxarmışdır.
Sonda bunu bilmək lazımdır ki, əlinə qələm götürüb təfsir yazan hər bir
müfəssirin öhdəsinə düşən ilk vəzifə bu cür xəbərlərdən uzaq olmağa çalışmaqdır.
Çünki əgər həqiqətən də, bu xəbərlərin qeyd edilməsində hər hansı bir fayda
13
Qısa şəkildə, təfsilatını vermədən
14
Geniş və müfəssəl şəkildə olmaq
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
306
olsaydı, Allah təala həmin xəbərlərə Qurani-Kərimdə müəyyən bir yer ayırardı.
Buna görə də bəzi mücməl ifadələrin Quran və hədislər vasitəsilə açıqlana
bilinmədiyi təqdirdə belə çıxış yolu Əhli-kitabdan rəvayət nəql edilməsində
görünməməlidir (Dəmirçi/138). Lakin bir müfəssir əvvəlki təfsirlərdə mövcud olan
israiliyyat xəbərlərinin zərərindən oxuyucuları qorumaq üçün bu xəbərləri nəql
etmə məcburiyyətində qaldığını hiss edərsə, bəlkə bu zaman belə rəvayətlərə yer
verə bilər. Təbii ki, bu vəziyyətdə belə onların İslama və ağla zidd olması sübut
olunaraq qeyd edilməlidir.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
1. Möhsün Dəmirçi, “Təfsir tarixi”, 2003, İstanbul, 296 səh.
2. Əhməd ibn Hənbəl, “Əl-Müsnəd”, tarixsiz, Beyrut
3. Əl-Buxari, “əl-Camius-səhih”, tarixsiz, İstanbul
4. İbnul-Cövzi, “Zadul-məsir”, 1384/1964, Dəməşq
5. Əl-Qurtubi, “Əl-Camiu liəhkamil-Quran”, 1405/1985, Beyrut
6. Təbəri, “Camiul-bəyan ən təvilil-Quran”, 1325, Beyrut
7. Abdullah Aydəmir, “Təfsirdə israiliyyat”, tarixsiz, Ankara
8. Termizi, “Əl-Camius-səhih”, trxz, İstanbul
Dostları ilə paylaş: |