3
MİN MASKA VƏ BİR MƏN
(sonor)
“Məni məndə demə, məndə deyiləm...”
Yunus İmrə
SUFİSAYAQ MƏNTİQ VƏ YA MÖVZUNUN PREAMBULASI. “Bir
mən vardır məndə məndən içəri...” Maskalı bir kimsədir
bu, yoxsa olduğu kimi görünməyi bacarmayan qeyri-
səmimi bir adam? Bəlkə saxtakarlıq, bəlkə intellektual
blef? Ancaq hər bir halda “məndən içəridə mən”, yəni
“gizli mən” maskanın mövcudluğunu eyhamlaşdırır. Yunus
İmrənin maskaları və “mən”i. Cəlaləddin Ruminin
maskasızlaşmaq ehtirası və öz “mən”iylə harmoniyada
bulunmaq xoşbəxtliyi. Sufi Yunus İmrənin bu
misralarını neçə-neçə azəri yazarı bəh-bəhlə, fərqinə
varmadan öz məqaləsinə, şeirinə, hekayəsinə epiqraf
götürüb. Qoy min birincisi də mən olum. Çünki
məqamıdır, yeridir. Bir də ki “mən”siz nə maska? Maska
içində isə “mən” həmişə mütləq.
MÖVZU VƏ SÜKUT. Hələliyə “mən” bir yana dursun.
Maskalanmaq şakəri təbiətin özünə xas bir əlamət.
Təbiət Allahın müxtəlif formalarda təzahürü. Hər bir
zühur isə tanrı maskası. Allahın min bir adı, yəni
əsma-ül-hüsna onun keyfiyyətlərinin fonoloji şifrəsi
kimi qavranıla bilər. Şifrə maskanın simulyakrıdır
1
.
Təbiətdə görünən və görünməyən hər bir özgür forma
bənzərsiz və təkrarsız. Amma di gəl ki, hamısının
məğzində bir məna - Allah. Deməli, tanrının maskaları
çeşid-çeşid. “Təbiət don geyir” ifadəsi elə “təbiət
maskalanır” kimi anlaşılır. Bu “don”lar isə hər an
dəyişir, başqalaşır. Məhz bu yerdə mövzu sükut
vadisinə düşür. Nədən ki, maskalanmaq aktuallığını
toplum, toplumun mədəniyyəti yox, təbiətin özü insana
diktə edir. Busa problemi analiz, müzakirə və nəzəri
differensasiya dışına çıxarır.
Amma və lakin...
4
MÖVZU BURULĞANI. Əgər təbiətdə maskalanma
müəyyən bir ritmə, ahəngə və qanuna tabedirsə,
cəmiyyətdə maskalanma qaydasız şəkildə gerçəkləşir.
Çünki toplum içrə maska fərdin psixosof oyunlarının
sosial-ideoloji və bədii-kulturoloji konkretliyidir.
Maska insan psixologiyasının fenomenidir. Sosial maska
fərdin yaşayış variantının kompromis obrazıdır.
Ona
görə
də...
BİR “MƏN” MİN MASKANIN
MÜƏLLİFİDİR, yaradıcısıdır. Min maska isə bir “mən”in
nağılıdır. “Mən” təsəvvürdə özünü bir cür görür,
gerçəklikdə isə başqa cür. Özünü qəhrəman kimi düşünən
bir kimsə real həyatda sıravi məmurdur, vəzifə
quludur, adi müəllimdir, ya da günəmuzd işləyən fəhlə.
Fərq böyükdür. Məhz maska bu fərqin ağrısını
neytrallaşdırır, təsəvvürün nağılları ilə gerçəkliyi
uzlaşdırır, yəni kompromis variantına çevrilir. Maska
fərdin sosial dünyaya uyuşmaq qabiliyyətinin
göstəricisidir; fərdin psixologiyası ilə real ictimai
münasibətlər sərhədində dayanıb tənzimləyici funksiya
daşıyır. “İndivid” və “sosium” deyilən nəsnələri bir-
birinə qarşı dözümlü edən, tolerant edən məhz
maskadır. Bütün variantlarda maska fərdin dünya ilə,
toplumla, özgələrlə kompromisini gündəmə gətirir.
Maska kompromisin ləyaqət üzüdür. Kompromisə getmək
istəməyən və ya bunu bacarmayan adamlar maskalarını
itirirlər: yalnız səmimiyyətə güvənirlər və sonucda
onlara qarşı yönəlmiş aqressiyadan permanent əziyyət
çıkirlər.
PROBLEM. “Maska” anlayışı hansı mənaları özündə
qapsayır və necə çözülür? Oyun zamanı, ritualda,
mərasimdə, ayində maska nəyi bildirir? Niyə
cəlladların, şahların və bir də müqəddəslərin üzləri
həmişə örtülü olub? Niqab (hicab, cilbab, çarşab,
pərəncə) maskadan nə ilə fərqlənir? Sosial maska nə
deməkdir? Doğrudanmı maska davranış və münasibət
süniliyinin, gerçək həyat teatrallığının ifadəçisidir?
Maska nə dərəcədə “məni məndən” ayırmağa qabildir?
5
MAHİYYƏTİN NƏZƏRİ LOKUSU. Maska ingilisin “mask”
sözündən törəmədir, nəyisə gizlətmək, ört-basdır etmək
kimi başa düşülür. Sözün mənşəyi latınca ilə bağlıdır:
bu dildə “maskus”, “masqa” kəlməsinin mənası kabus
sözünün sedmantikası ilə eynidir. Güman da var ki, bu
söz ərəbcədən Avropa dillərinə keçib: ərəblər təlxəyə,
karnaval adamına “maskqara” (məsxərə: siqar, siqaret
sözləri də burdandır) deyiblər.
Maskalar tipologiya etibarı ilə 3 böyük qrupda
cəmlənir: 1) oyun (teatr, karnaval) maskaları; 2)
ritual (mərasim, ayin, toy, yas) maskaları; 3)
istehsalat (funksional, professional, müdafiə)
maskaları. Bu maskalarla bağlı elmdə nisbi bir
aydınlıq mövcuddur. Bir də var gözə görünməyən
maskalar: üzümüzün maskaları, uyqarlığın, əxlaqın,
tərbiyənin, dinin, sosial institutların bizə
“sırıdığı” maskalar. Bax, mən bunları adlandırıram
situativ maskalar. Onlar ictimai, məişət, intim
xarakterli də ola bilir. Situativ maskalar sosial
maskalardır, adi adamların maskalarıdır və mahiyyətcə
istehsalat (həyat istehsal konveyeri kimi) maskaları
ilə qonşudurlar.
Gündəlik həyatda hər bir adamın müəyyən
situasiyalarda işlətdiyi üz ifadələri, mimikalar,
ədalar, rəftarlar situativ maskaları meydana
gətirir. Oyun maskaları statikdir, situativ
maskalar - dəyişkən. Birincilər predmetivdir,
ikincilər - imaginativ. Yəni bu tip maskalar
psixika ilə sosial dünyanın təmas nöqtəsində
təsəvvürdən qopub insanın davranış manerasının
şəklini müəyyənləşdirir. Maska libidonun topluma
inteqrasiya obrazıdır. Maska “mən”, şüuraltı və
bilincsizliyin ictimai sazişinin
əlamətidir,
üçünün ortamıdır. Amma tələsməyə və məsələni
qəlizləşdirməyə heç bir hacət yox... Bircə-bircə
ayaq qoyarlar nərdivanə...
PORTRET VƏ MASKA. Görəsən niyə, bir kimsə, yəni
hər hansı bir Allah bəndəsi, öldümü, qısa bir vaxt
Dostları ilə paylaş: |