1
Qlobal iqtisadi böhranın Azərbaycana təsirləri:
yeni miflər yeni reallıqlara qarşı
Əgər sizin qonşunuz öz iş yerini itiribsə bu tənəzzüldür,
yox əgər siz öz işinizi itirmisinizsə bu artıq böhrandır.
Harri Truman (ABŞ-ın 33-cü Prezidenti)
Son vaxtlar mətbuatda qlobal maliyyə və real sektor böhranının Azərbaycana mümkün təsirləri ilə
bağlı bir-birinə tamamilə əks olan iki fikir səslənir: (a) böhran Azərbaycana çox ciddi təsir edib və bu,
həm hökumətin büdcə-vergi və monetar siyasətində dəyişikliklərə, həm də sıravi insanların həyat
səviyyəsinin daha da pisləşməsinə səbəb olacaq; (b) krizis bizdən önəmli ölçüdə yan keçəcək,
maliyyə bazarının inkişaf etməməsi və valyuta rezervlərinin həcmi bizi bu dəfə xilas edəcək. Əslində
iqtisadi məntiq və həqiqət bu iki əks firkin aralığında bir yerdə gizlənib. Onu üzə çıxarmaq üçün ABŞ-
ın ipoteka bazarında başlayıb birjalara sıçrayan, oradan da real sektora sirayət edən qlobal iqtisadi
böhranın mahiyyətinə və 2009-cu ildə gözlənilən mümkün fəsadlarına nəzər yetirək.
12 oktyabr 1977-ci ildə ABŞ prezidenti Cimmi Karter “qırmızı xətt” (kredit verilməsinin məhdudlaş-
dırılması) əleyhinə sazişi imzaladı. O vaxta qədər, kreditorlar əsas etibarilə yoxsul kateqoriyalara
borc verilməsindən imtina edirdilər. Çünki onların fikrincə aşağı gəlirliliklə zəif mənzil təminatının
birləşməsi bir çox insanın öz kredit öhdəlikləri üzrə vəsaitləri ödəyə bilməməsinə səbəb olacaq.
Beləliklə, borcverənlər riskli ipoteka kreditləri verməyə məcbur edildilər (bu “substandart” borclar da
adlandırılır). Bu uğursuz biznes axını 1985-ci ildə Amerikanın yığım və borc institutlarını müflis etdi.
Nəticədə hökumət öz uğursuz borclanmasını geri götürdü və kredit təşkilatlarını birləşməyə təhrik
etdi. Və əslində özü də bilmədən onlara uğursuzluğa düçar olmağın daha böyük imkanını açdı. Eyni
zamanda, bir sıra digər problemlər monetar inzibatçıları narahat edirdi. 1997-ci ildə ABŞ fond bazarı
digər kreditorların tənəzzül edəcəyi qorxusu ilə kəskin eniş yaşadı. Asiya bazarları çökdü. Meksika,
Argentina və hətta Rusiya borcları üzrə defolt elan etdi. Hər dəfə də Qərbin maliyyə iqtidarları bazarı
nəğd pul ilə boğaraq böhrana cavab verdi. 11 sentyabrdan sonra ABŞ Federal Ehtiyat Sistemi (FES)
faiz dərəcələrini 6.25% səviyyəsindən investor etibarının azalmasının bazarları batıra biləcəyi
qorxusu ilə yalnız 1% azaltdı. Ancaq yenə də, onların hərəkəti “kredit bumu”nu dəstəkləyən yanlış
bazar reksiyasına səbəb oldu. Borclanmanın daha asan olduğu şəraitdə ipoteka müraciətləri kəskin
artdı. Kreditorlar FES-in nəğd pul buraxılışları hesabına əvvəlkindən daha çox substandart
kreditlərini məmnuniyyətlə müştərilərə təqdim etdilər. Ev alan insanların sayının artması isə ev
qiymətlərini yüksəltdi. Ev almaq artıq müəyyən biznesə çevrilmişdi, spiralvari olaraq daha çox insan
kredit götürür və mənzil alırdı. Londonda və digər böyük maliyyə mərkəzlərində son onillikdə
hökumətin yüksək xərcləri dövlət borcunun artması ilə də nəticələndi. Özəl sektorun borcları və
mənzil qiymətləri isə daha dinamik templərlə artdı. Nəticədə isə likvidliyin kəskin azalması müşahidə
olundu və dünya iqtisadiyyatı indiki duruma düşdü.
Geridə qalan 2008-ci ildə bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr yüksək faiz dərəcələri və kəskin
limitləşdirilmiş kreditlərlə qarşılaşdılar. 2009-cu ildə isə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ÜDM artım
dinamikası 2007-ci ildəki 7.9% səviyyəsindən 4.5%-ə düşəcək. Özəl kapital axınının isə 2007-ci
ildəki 1 trilyon dollar səviyyəsindən 2009-cu ildə 530 milyard dollara düşəcəyi proqnozlaşdırılır.
Həmçinin ölkəsindən kənarda çalışıb ölkəsinə müntəzəm pul vəsaiti göndərən emiqrantların pul
göndərişləri də azalacaq. Qlobal ticarət həcmi də 1982-ci ildən bu tərəfə ilk dəfə olaraq 2009-cu ildə
azalacaq. Xarici investisiyalara və qısa-müddətli kreditlərə çıxış da çətinləşəcək. İnkişaf etməkdə
olan ölkələrin ixracının da səngiyəcəyi və iri həcmli kapitalın geri çəkiləcəyi də gözlənilir. Qlobal
problemlər çoxtərəfli müzakirələr və həllər tələb edir ki, qlobal və milli liderlər də böhrandan çıxmaq
üzrə məsuliyyətin və imkanların bölüşdürülməsinə, iqtisadi böhranın arxasındakı insan faktorunun
üzə çıxarılmasına, yeni iqtisadi siyasətlərin müəyyən edilməsinə cəhd göstərməlidirlər. Beynəlxalq
2
maliyyə qurumları, o cümlədən Beynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya Bankı isə bu dövrdə maliyyə
yardımı və güzəştli kreditləri artırırlar. Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı önümüzdəki 3 ildə
də kreditlərini 100 milyard dollar artırmaq niyyətindədir. Beynəlxalq İnkişaf Assosiasiyası isə yoxsul
ölkələrə əlavə 2 milyard dollar yardım ayıracaq. Burada əsas məqsəd ticarət və bank sektorunu,
habelə infrastruktur layihələrini dəstəkləməklə özəl sektoru daha da gücləndirməkdir.
Maliyyə böhranının təsirindən əvvəl bir sıra ölkələr artıq qida və yanacaq böhranından əziyyət
çəkirdilər. Bunun nəticəsində qlobal miqyasda 130-155 milyon insan kəskin yoxsulluğa düçar olmuş,
əlavə 44 milyon uşaq tələbatdan daha az qida təchizatı ilə üzləşmiş, yüksək ərzaq və yanacaq
qiymətlərini kompensasiya etmək cəhdi həmin ölkələrin fiskal defisitini artırmışdır. Yoxsul və az gəlirli
əhalisi olan ölkələr iqtisadi böhranın təsirini limitləşdirmək üçün beynəlxalq yardımlardan səmərəli
istifadə etməli, infrastruktur və sosial investisiyaları azaltmamalı, biznes mühitini daha da
təkmilləşdirməklə xarici investisiya axınını artırmalıdırlar. Vaxtilə maliyyə böhranı kimi başlayan bu
böhran hal-hazırda real sektora sirayət edərək qlobal iqtisadi böhrana çevrilib və getdikcə işsizliyin
yüksəlməsinə gətirib çıxarır. Problemin mənşə ölkəsi olan ABŞ onun fəsadlarını aradan qaldırmaq
üçün artıq 787 milyard dollarlıq üçüncü iqtisadi stimullaşdırma paketini də təsdiqləyib.
Qlobal iqtisadi böhranın Azərbaycan iqtisadiyyatına təsir kanalları:
1. Ölkəyə daxil olan birbaşa xarici investisiyanın (FDI) məbləği dəyişibmi?
Qlobal böhranın inkişaf etməkdə olan ölkələrə ən mühüm təsir kanallarından biri xarici birbaşa
investisiya axınının azalmasıdır. Azərbaycanda əsasən dövlət investisiya proqramı çərçivəsində
infrastruktur layihələrinə qoyulan sərmayələr hesabına daxili investisiyanın artımı qarşılığında, 2008-
ci ildə ölkə iqtisadiyyatına yönələn birbaşa xarici investisiya bir qədər azalıb. Xarici mənbələrdən
əsas kapitala yönəldilmiş xarici investisiyanın həcmi 2008-ci ildə 2.2 milyard manat (2.75 milyard
dollar) təşkil edərək, əvvəlki ilin müvafiq dövründəkindən 16.3% az olub. Əgər əvvəlki illərdə (bu
trend 2006-cı ildən sonra müşahidə olunur) azalmanın səbəbi daha çox neft-qaz layihələrinin
investisiya repatriasiyası mərhələsinə keçməsi ilə əlaqədar olmuşdursa, 2008-ci ildə buna qlobal
iqtisadi böhranın təsirlərini də əlavə etmək lazımdır.
Azərbaycana 2008-ci ildə yatırılan investisiya qoyuluşu üzrə xarici ölkələr və beynəlxalq təşkilatlar
arasında ən böyük paya Böyük Britaniya malik olub. Britaniya rezidentlərinin Azərbaycanda əsas
kapitala yönəltdiyi investisiyanın həcmi 1.27 milyard dollara yaxın və yaxud manat ekvivalentində 1
milyard manat təşkil edib. Əvvəlki ilin analoji göstəriciləri ilə müqayisədə Britaniya investorlarının
sərmayə yatırımı 202 mln. manat və ya 16.5% azalıb. Böyük Britaniya ilə yanaşı Azərbaycan
iqtisadiyyatının əsas xarici investorlarının ilk beşliyinə ABŞ, Yaponiya, Türkiyə və Norveç
rezidentlərini daxil etmək olar. Bu dörd ölkəni təmsil edən investorların kapital qoyuluşu ümumi
hesabda 941.3 mln. manata yaxındır, onların xüsusi çəkisi isə 42.3%-ə bərabərdir. Xatırladaq ki,
2008-ci ildə Azərbaycanın iqtisadi və sosial sahələrinin inkişafına bütün maliyyə mənbələrindən 9
milyard manat həcmində və ya 2007-ci ildəkindən 34.3% çox investisiya yönəldilib. Ölkədə müxtəlif
idxal mallarının satış həcmində də azalma var. Məsələn, bəzi avtomobil markaları üzrə 2008-ci ildə
satış həcmi 40%-ə qədər azalıb.
2. Azərbaycanın ticarət həcmi azalıbmı, qeyri-neft sektoru üzrə ixrac edilən mallara tələb
azalıbmı?
2008-ci il ərzində respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri tərəfindən 141 ölkə ilə aparılmış
ticarət əməliyyatlarının həcmi 54.9 milyard dollar olmuşdur. Bu müddət ərzində 47.8 milyard
dollar dəyərində 2127 adda mal ixrac, 7.2 milyard dollar dəyərində 5893 adda mal isə idxal olunmuş,
ixrac-idxal əməliyyatları üzrə müsbət saldo 40.6 milyard dollar təşkil etmişdir. Lakin 2008-ci ilin son
aylarında idxalın və ixracın həcmində nisbi azalma olub. Başqa maraqlı məqam ondan ibarətdir ki,
əslində 2008-ci ildə ixracın təqribən 97%-ni neft və neft məhsulları təşkil etmişdir ki, bu da böhranın
Azərbaycanın qeyri-neft ixrac mallarına təsiri vasitəsilə iqtisadiyyatımıza ciddi zərbə olacağı fikrini
qısamüddətli dövrdə gündəmdən çıxarır. Orta və uzun müddətli iqtisadi dönəmdə isə ixracın
diversifikasiyasını həyati dərəcədə aktual edir.
3. Maliyyə sektorunda (həm özəl, həm dövlət fiskal alətləri üzrə) likvidlik və borclanma
problemi varmı, habelə qiymətli kağızlar bazarında buraxılışların gəlirlilik və dəyər azalması
varmı?
3
İqtisadi böhranın Azərbaycanda həm dövlət və həm də özəl maliyyə sektoruna ciddi təsir etdiyini
söyləmək olar. İlk öncə, dövlətin maliyyə rezervlərinə və alətlərinə təsirlərə toxunaq. Milli Bankın
(MB) xarici valyutada beynəlxalq ehtiyatları (iyul 2008-ci il tarixə 6231.78 $) hansı şərtlərlə, hansı
ölkələrdə saxlanılması ilə bağlı məlumatlar dövlət sirri kimi qorunduğundan bu istiqamətdə riskləri
alternativ dəyərləndirmək sadəcə mümkünsüzdür. Ancaq 2008-ci ildə Azərbaycanın Dövlət Neft
Fondunun (DNF) vəsaitlərinin idarə edilməsi üzrə orta çəkili gəlirlilik (valyuta məzənnələrini nəzərə
almadan) 3.79% təşkil etmişdir ki, bu da əvvəlki ilə nisbətən 0.7% azdır. Dünya maliyyə böhranı
şəraitində DNF xarici menecerlərin idarəetməsində olan aktivlərinin həcmini minimuma endirmək
qərarına qəlib. Hazırda Fondun vəsaitlərinin 8%-i xarici menecer şirkətləri tərəfindən idarə
olunur. Fond hesab edir ki, qlobal maliyyə bazarlarında olan çətinliklər səbəbindən vəsaitlərin xarici
menecerlərin idarəçiliyində qalması lazımi səmərəni vermir. Bu zaman, xarici menecerlərin idarə
etdiyi aktivlərdən fərqli olaraq, Fondun özü tərəfindən idarə olunan vəsaitlər üzrə daha çox gəlirlilik
əldə olunur. Belə ki, 2008-ci ildə DNF-nin idarəetmədən əldə etdiyi gəlirlilik illik 3.79% təşkil etjiyi
halda, xarici menecerlərdən olan gəlirlilik illik 0%-ə bərabər olub. 2009-cu il yanvarın 1-nə Fondun
aktivləri 2008-ci ilin əvvəlinə nisbətən 4.3 dəfə artaraq 9 milyard manata (11.2 milyard dollar)
yaxınlaşmışdır. Lakin böhran dövründə elə davranmaq lazım deyil ki, sanki Neft Fondunda 11
milyard deyil 111 milyard vəsait var. Başqa sözlə desək, DNF-dən dövlət büdcəsinə 2009-cu il üzrə
4.9 milyard manatdan çox olan transfertlər limitləşdirilməlidir.
Azərbaycan Respublikasının 2009-cu il dövlət büdcəsinin gəlirləri 12 mlrd. 177 mln. manat,
xərcləri 12 mlrd. 355 mln. manat məbləğində nəzərdə tutulmuşdur. 2008-ci ilə nisbətən dövlət
büdcəsinin neftdən asılılığı bir qədər də güclənib. 2008-ci ildə birbaşa neft gəlirlərinin dövlət
büdcəsinin gəlirlərində payı 62.4% səviyyəsində gözlənilirsə, 2009-cu ildə həmin göstəricinin
65.4%-ə çatacağı proqnozlaşdırılır. 2009-cu ildə neft sektorundan birbaşa daxilolmalar 7595 mln.
manat, o cümlədən, 2680 mln. manat neft sektoru üzrə birbaşa vergi ödənişləri, 4915 mln. manat
ARDNF-nin transfertləri (büdcə gəlirlərin 40.4%-i) təşkil edəcək. Cari ildə büdcə gəlirlərinin artımının
(1693 mln. manat) 74%-i (1264.5 mln. manat) məhz neft sektoru üzrə ödənişlərin məbləğinin artımı
hesabına baş verəcək. Eyni zamanda, büdcənin neft gəlirlərindən asılılığı qeyri-neft büdcə kəsirinin
artımında da özünü büruzə verir. Əgər 2007-ci ildə dövlət büdcəsinin qeyri-neft büdcə kəsirinin qeyri-
neft sektorunda formalaşan ÜDM-ə nisbəti 32% təşkil etmişdisə, 2009-cu ildə həmin göstəricinin
42.5%-ə qədər yüksələcəyi gözlənilir.
2008-ci ildə iqtisadi böhranla əlaqədar olaraq neftin qiymətinin illik amplitudası da yüksək
olmuşdur. Belə ki, brent markalı neftin qiyməti il ərzində 144.9 ABŞ dollarından 38.1 ABŞ dollarına
qədər dəyişmişdir. Azərbaycan üçün isə neftin hər barelinin 10 dollar ucuzlaşması 2.2 milyard dollar
itki deməkdir. Lakin xam neftin hər bareli üçün qiymətin hətta 40 dollara düşəcəyi halda belə dövlət
büdcəsinin icrasında problem gözlənilmir. Nəzərə almaq lazımdır ki, dövlət büdcəsində neft
gəlirlərinin dörddə üçü DNF-nin transfertlərindən ibarətdir. 2009-cu il üzrə icmal büdcənin gəlirləri
proqnozlaşdırılan zaman neftin hökumət tərəfindən hesablama bazası kimi istifadə etdiyi qiymət
həddi (səlahiyyətli dövlət qurumlarının təmsilçilərinin çıxışlarında büdcə hesablamalarında xam
neftin hər bareli üçün 70 dollar götürüldüyü qeyd olunsa da, 2009-cu ilin büdcə sənədlərində həmin
göstərici 80 dollar göstərilib) özünü doğruldarsa, DNF-nin gəlirləri 14567 mln. manat təşkil edəcək.
Bu halda, cari il üçün Fonddan proqnozlaşdırılan büdcə ayırmaları DNF-nin gəlirlərinin cəmi 34%-ni
təşkil edəcək. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, ən pis qiymət ssenarisinin (məsələn, hər barel üçün 40
ABŞ dolları) olacağı halda DNF-nin proqnozlaşdırılan gəlirlərinin 2 dəfədən çox azalması
mümkünsüzdür. Göründüyü kimi, hətta bu cür kəskin azalma şəraitində belə, DNF nəinki dövlət
büdcəsi üzrə öhdəliklərini, habelə Fondun öz xərc öhdəliklərini də icra etmək imkanında olacaq.
Lakin bu halda DNF-nin ümumi gəlirlərinin 60%-ə qədəri dövlət büdcəsinə transfert edilə bilər.
Nəticədə neftin qiymətinin enməsindən itkilər dövlət bücəsində deyil, icmal büdcədə hiss olunacaq.
Fiskal siyasət alətlərinin böhranın diqtə etdiyi şərtlərə uyğunlaşdırılması ehtiyaclarına baxmayaraq,
2009-cu ilin büdcəsində sosial xərclərin büdcədəki birbaşa payı 3.3 faiz bəndi artaraq 25.6%
təşkil etmişdir (2008-ci ilə nisbətən artım isə 39.3% olmuşdur). Bu xərclərin artımı Dövlət Sosial
Müdafiə Fonduna taransfertlərin, sosial müavinətlərın, əmək haqqı və pensiya təminatı sisteminin
təkmilləşdirilməsinə ayrılmış vəsaitlərin artırılmasına imkan yaradacaq. Sosial müdafiə və sosial
təminat xərclərinin 39.3% artmasına baxmayaraq 2009-cu ildə pensiyaların baza hissəsinin 10
manat artırılması nəzərdə tutulur ki, bu da ölkədə pensiya sahəsində problemlərə adekvat sayıla
bilməz. Pensiyaların sığorta hissəsi isə artıq ötən ilin inflyasiya səviyyəsinə uyğun indeksləşdiril-
mişdir ki, bu da dolayısı ilə antiböhran tədbiri sayıla bilər.
Hökumət qlobal ərzaq böhranının təsirlərini azaltmaq məqsədilə kənd təsərrüfatının
inkişafını prioritet istiqamətlərdən biri elan edib və bu da 2009-cu ilin dövlət büdcəsi
4
proqnozlarında özünü göstərir. 2009-cu ilin 4.7 milyard manatlıq sənaye və tikinti xərcləri fonunda
kənd təsərrüfatı xərcləri 44% artaraq 388,2 mln. manata catıb ki, bu artımın əhəmiyyətli hissəsi
hökumətin kənd təsərrüfatına dəstək tədbirlərinin maliyyələşdirilməsinə yönələcək. Bu tədbirlər kənd
təsərrüfatı istehsalçılarına verilən subsidiyaların artırılmasını və “Əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı
təminatına dair dövlət proqramının” reallaşdırılmasını nəzərdə tutur. Kənd təsərrüfatı istehsalının
artım tempi ilə müqayisədə subsidiyaların artımının dəfələrlə çox olması subsidiyaların 2009-cu ildə
gözlənilən kənd təsərrüfatı istehsalında payının 5%-dən artıq olmasını şərtləndirəcək.
2008-ci ilin sonu 2009-cu ilin əvvəlində MB preventiv monetar tədbir olaraq pul siyasətini bir qədər
yumşaltdı. MB İdarə Heyətinin qərarı ilə 2009-cu il fevralın 2-dən etibarən uçot dərəcəsi 3%
endirilərək 5%-ə çatdırılıb. Faiz dəhlizinin yuxarı həddi 13%-dən 10%-ə qədər endirilib. Manat və
xarici valyutada məcburi ehtiyat norması 6%-dən 3%-ə qədər endirilib. Qlobal iqtisadi böhranın
dərinləşməsi şəraitində, 2009-cu ilin pul siyasətinin istiqamətinə uyğun olaraq Milli Bank,
makroiqtisadi tarazlığın, maliyyə sabitliyinin dəstəklənməsi və ölkədə iqtisadi fəallığın saxlanılması
məqsədilə onun yüngülləşdirilməsini davam etdirir. Ötən il həyata keçirilmiş analoji tədbirlər
inflyasiya ehtimalını azaltmaq, eləcə də böhranın bank sektoruna nəzərəçarpan təsirini yox etmək
imkanı verdi. Məzənnə siyasətinin çevikliyinin artırılması üçün bivalyuta səbətinin struktur
parametrləri yenilənmişdir ki, bu da ölkədə rəqabət qabiliyyətini və maliyyə sabitliyini saxlamaq
imkanı verəcək. Ötən il AMB-nin uçot dərəcəsi üç mərhələdə 15%-dən 8%-ə qədər azaldılıb. Ancaq
bütün bu azaltmaların son nəticədə real sektora təsir etməsi bir qədər skeptikdir. Belə bir ciddi təsir
üçün MB uçot dərəcəsini 2-3%ə qədər endirməlidir. Habelə, antiböhran tədbirləri kimi, Milli Bank
kommersiya banklarına vergi güzəştlərinin tətbiq edilməsini və daxili öhdəliklər üzrə də məcburi
ehtiyat normalarının 0%-ə endirilməsini mümkün hesab edir.
Azərbaycanda hökumətin böhrana və onun fəsadlarına laqeyd olduğunu demək bir qədər
məntiqsizdir. Ən azı ona görə ki, ölkədə kapitalın idarə edilməsi ilə biznesin tənzimlənməsi sistemi
tam bir-birindən ayrılmayıb. Böhran dövrlərində isə itginin həcmi kapitalın miqdarı ilə mütənasibdir.
Azərbaycan hökuməti kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının stimullaşdırılması məqsədilə
2009-cu il dövlət büdcəsindən müxtəlif subsidiyaların ödənilməsi ilə yanaşı, ixracatçıların böhran
şəraitində problemlərinin aradan qaldırılması üçün fəaliyyət planını da hazırlayıb. Eyni zamanda,
dünya maliyyə böhranı vəziyyətində Azərbaycanın sığorta bazarına dəstək üzrə tədbirlər hazırlanır.
Bazarın təhlilindən sonra bəzi ehtiyat fondları kapitallaşmanın artırılması və maliyyə böhranı
vəziyyətində ehtiyat fondlarının dövriyyəsi üçün azaldıla bilər. Anti böhran tədbirlərindən biri,
hökumətin maliyyə dəstəyinə sübut kimi sığorta şirkətlərinin üç il müddətinə mənfəətin kapitallaşma-
sının artırılmasına yönəldilən hissəsinin vergidən azad edilməsi oldu. Böhranın sığorta şirkətlərinə
təsirinin minimuma endirilməsi üçün bu dövr ərzində gərəksiz xərcləri azaltmaq, müştəri sayını
artırmaq və bazar üçün yeni məhsullar hazırlamaq lazımdır. Hökumət isə öz tərəfindən 2008-ci ilin
sonunda həm sığorta şirkətlərini, həm də bankları mənfəət vergisindən azad edərək mühüm bir
addım atmış oldu.
Böhran dövründə Azərbaycanın xarici dövlət borcunun həcmi 2008-ci il ərzində 22.9% artaraq
cari ilin yanvar ayının 1-nə 3 milyard dollara çatıb. Xarici borcun ümumi daxili məhsula (ÜDM) qarşı
nisbəti son bir il ərzində 8.2%-dən 6.4%-ə düşüb. Adambaşına düşən xarici dövlət borcunun məbləği
isə əksinə, 283.8 dollardan 344.9 dollaradək artıb. Hökumət və dövlət qurumları tərəfindən cəlb
olunan kreditlərin əsas hissəsi investisiya layihələrinin həyata keçirilməsi ilə bağlıdır. Belə ki, bu cür
kreditlərin həcmi ümumi xarici borcun 88.5%-ni təşkil edib. Həmin məbləğin 40%-i və yaxud 1194.9
mln. dolları elektrik enerjisi sektoruna, 7.7%-i (230.9 mln.) kənd təsərrüfatı, 22%-i isə (659.9 mln.) yol
tikintisi və nəqliyyat layihələrinin maliyyələşdirilməsi üçün cəlb olunub. İqtisadi islahatlar üçün cəlb
edilən kreditlərin məbləği 344.9 mln. dollar təşkil edib. Bu məbləğin 266 mln. dolları Dünya Bankı,
78.9 mln. dolları isə Beynəlxalq Valyuta Fondunun kreditlərinin payına düşür. Maraqlıdır ki, 2008-ci
ildə əlavə cəlb edilən və istifadə olunan xarici kreditlərin həcmi 58% artaraq 697 mln. dollara çatıb.
Öz növbəsində, xarici borcun ödənilməsinə 286.3 mln. dollar xərclənib. Bu göstərici son bir il ərzində
67.9% artıb və onun ¼ hissəsi borclar üzrə faizlərin ödənilməsinə sərf olunub. Qeyd edək ki, dövlət
büdcəsi vəsaitləri hesabına xarici borcun ödənilməsinə 117.9 mln. dollar xərclənib. Dünya Bankı
(DB) 2008-ci ilin yekunlarına görə Azərbaycanda cari hesab balansının ÜDM-ə nisbətinin 41.6%
səviyyəsinə çatacağını, 2009-cu ildə isə bunun 30.7% olacağını proqnozlaşdırır. Qeyd edək ki, bu
göstərici üzrə Azərbaycan Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiya ölkələri arasında birinci yerdədir. Eyni
zamanda, Azərbaycanın 2009-cu və 2010-cu illərdə də lider mövqeyini qoruyacağı gözlənilir.
Ümumilikdə isə sözügedən regionun ölkələrinin əksəriyyəti mənfi cari hesab balansına malik
olduğundan, bu göstəricinin ÜDM-ə faiz nisbəti də mənfidir.
5
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bank təşkilatlarının 2008-ci il üzrə məcmu aktivlərinin gəlirlilik
əmsalı (ROA) əvvəlki illə müqayisədə 0.4 faiz bəndi azalaraq 2.2% təşkil etmişdir (bankların
mənfəətinin artım tempinin aktivlərin artım tempini üstələdiyi şəraitdə). Eyni zamanda, məcmu
kapitalın gəlirlilik əmsalı (ROE) da 2007-ci ilin yekunlarına nisbətdə 2008-ci ilin sonuna 0.6%
azalmışdır. Bu, Azərbaycandakı bankların həm faiz və həm də qeyri-faiz xərclərinin normadan
yüksək olması ilə əlaqələndirilə bilər. Habelə, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən banklar tərəfindən
verilən istehlak kreditlərinin həcmi 2009-cu ilin yanvar ayının 1-nə 2334.9 mln. manat təşkil edib. Bu
göstərici ötən il ərzində 40.9% artsa da, ötən ilin sonuncu rübündə onun azalması müşahidə
olunub. Belə ki, istehlak kreditlərinin həcmi oktyabrda 2433 mln. manatdan 2365 mln. manatadək,
noyabrda 2354 mln. manatadək, dekabrda isə 2335 mln. manatadək, ümumilikdə dördüncü rübdə
98 mln. manat azalıb. 2009-cu ilin əvvəlində aparılmış sorğular göstərdi ki, Azərbaycan banklarının
əksəriyyəti hələ də istehlak kreditlərinin verilməsini bərpa etməyib. İlin əvvəlindən istehlak
kreditlərinin verilməsinə başlamağa hazırlaşan banklardan bildiriblər ki, bərpa prosesi hələ də başa
çatdırılmayıb. Borcların verilməsini davam etdirən bəzi banklar öz kredit siyasətlərini sərtləşdiriblər
ki, bu da biznes-kreditləşməyə təsir göstərib.
Ölkədəki qiymətli kağızlar bazarının strukturunu da tam optimal hesab etmək olmaz. Səhm
buraxılışında dövlət müəssisələrinin payı 61%-i keçmiş, onun sahəvi strukturunda isə maliyyə,
xüsusilə bank sektoru üstünlük təşkil edərək ümumi səhm buraxılışının 1/3 hissəsini təşkil etmişdir.
Dövr ərzində səhm buraxılışı üzrə əməliyyatların sayının 2007-ci ilə nisbətən 33% azalmasına
baxmayaraq, onların məbləği 80% artmışdır. Korporativ istiqrazların emissiyası da 2008-ci ildə 2007-
ci ilə nisbətən 50% azalmışdır. 2008-ci ildə borc bazarının ümumi həcminin 94%-ni Milli Bankın
qısamüddətli notları, 4.8%-ni dövlət qısamüddətli istiqrazları, 0.5%-ni korporativ istiqrazları ilə
aparılan əməliyyatlar, 0.7%-ni veksellər təşkil etmişdir. 2008-ci ilin ortalarından likvidliyə tələbatın
artması ilə əlaqədar veksellərlə əməliyyatlar genişlənmişdir. Belə ki, hesabat dövründə 63 mln.
manat məbləğində 509 veksel buraxılışı dövlət qeydiyyatına alınmışdır ki, bu da 2007-ci ilin müvafiq
göstəricilərindən say üzrə 5 dəfə, məbləğ üzrə isə 2 dəfə çoxdur.
2008-ci ildə Milli Bankın qısamüddətli notları üzrə orta ölçülmüş gəlirlilik səviyyəsinin azalaraq
dövrün əvvəlində keçirilmiş ilk auksiondakı 10.9%-dən sonuncu auksionda 4.7%-dək enməsi
mərkəzləşdirilmiş kredit resursları üzrə Milli Bankın müəyyən etdiyi uçot dərəcəsinin 5%-ə qədər
azaldılması ilə izah olunur. Azərbaycan Maliyyə Nazirliyi ortamüddətli dövlət istiqrazlarının
emissiyasını bərpa edib. Dövlət qısamüddətli istiqrazları üzrə isə gəlirilik səviyyəsi 2009-cu ilin əvvəli
üzrə keçirilən hərraclarda ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 1.6% azalıb.
4. Fəaliyyətini dayandıran və ya məhdudlaşdıran istehsal müəssisələri varmı, eyni zamanda
bu proses kütləvi ixtisarlarla müşayiət olunurmu?
Son qlobal böhranla əlaqədar olaraq, xüsusən, Azərbaycandakı xarici şirkətlərdə ixtisarların
başlaması ilə bağlı müxtəlif məlumatlar da yayıldı. Eyni zamanda, işçilərin ödənişsiz məzuniyyətə
göndərilməsi faktları da həm özəl sektorda, həm də dövlət təşkilatlarında mövcuddur. Əsasən Boru-
Prokat Zavodu, Baku Steel Company və digər kompaniyalarda belə hallar qeydə alınıb. Belə ki,
böhranın olması yeni nəzərdə tutulmuş layihələrin, yaxud həyata keçirilən investisiya layihələrinin
təxirə salınmasına gətirib çıxarır. Bu halda iş yerlərinin itirilməsi təhlükəsi yaranır. Bundan başqa,
Azərbaycanda ixracyönümlü müəssisələrdə satış bazarının məhdudlaşdırılması ilə əlaqədar
müəyyən çətinliklər yaranıb. Məhdudlaşdırıcı tədbirlər nəticəsində müəssisələr xərclərini minimuma
endirməyə çalışılır. Bunun yollarından biri də, təbii ki, ixtisarlardır. Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları
Konfederasiyası isə dünya maliyyə böhranı ilə əlaqədar ölkədə kütləvi ixtisarların qeydə alınmadığını
bildirsə də, indiyədək müxtəlif özəl və dövlət müəssislərində 3 minə yaxın işçinin ödənişsiz
məzuniyyətə göndərildiyi də məlumdur. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin rəsmi
rəyinə əsasən isə dünya maliyyə böhranı Azərbaycan vətəndaşlarının əmək fəaliyyətinə həddən
artıq təsir göstərməyib (ancaq atılan önləyici tədbirlər vəziyyətin o qədər də sadə olmamasından
xəbər verir). Nazirliyin monitorinq apardığı 3460 müəssisədə əmək müqavilələrinin cəmi 0.86%-i ləğv
edilib. Ancaq bu da, hər şey demək deyil. Cünki müəssisələrin əmək müqaviləsi olmayan xeyli sayda
işçilər calışdırdığı da faktdır və ixtisarlara ilk öncə onlar məruz qalırlar.
Artan işsizliyin əmək bazarındakı gərginliyi daha da yüksəltməməsi üçün hətta ölkəyə gələn əcnəbi
işçilərlə bağlı da tənzimləyici tədbirlər gücləndirilib (bu tədbirlərdən bəziləri daha əvvəldən planlaşdı-
rılsa da böhran onların tətbiqini sürətləndirdi). “Dövlət rüsumu haqqında” qanuna edilmiş son əlavə
və dəyişikliklər əsasında artıq Azərbaycanda əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmaq istəyən əcnəbiyə fərdi
iş icazəsinin verilməsi üçün dövlət rüsumunun məbləği 1000 manat olacaq. İndiyə qədər isə
6
işəgötürən tərəfindən fərdi iş icazəsinin verilməsinə görə ödənilən dövlət rüsumunun məbləği 45,
onun müddətinin uzadılması üçün dövlət rüsumunun məbləği 25 manat idi. Dövlət rüsumunun
məbləğinin artması Azərbaycanda boş iş yerlərinin bundan sonra yerli vətəndaşlara təklif edilməsinə
stimul yarada bilər. Bunlarla yanaşı, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi aidiyyəti dövlət
qurumları ilə birgə “Əmək miqrasiyası kvotalarının müəyyən edilməsi qaydaları”nın da layihəsini
hazırlayaraq hökumətə təqdim edib. Artıq 2010-cu ildən ölkədə əmək miqrasiyası kvotalarının
müəyyənləşəcəyi və bununla bağlı proqnozlaşmanın aparılacağı gözlənilir. Əlavə olaraq qeyd edək
ki, bundan sonra azərbaycanlı işəgötürənlər əcnəbi əmək miqrantlarını işə qeyri-qanuni cəlb etdikləri
üçün daha çox cərimələnəcəklər. Yeni qanun layihəsi min manat həcmində cərimə qoyulması və
hətta (xarici əmək miqrantlarının qeyri-qanuni işə cəlb edilməsinə görə) cinayət məsuliyyətinə cəlb
olunmasını nəzərdə tutur. Fərdi iş icazəsi almadan əcnəbini işə cəlb edən işəgötürən isə 30-35 min
manat cərimələnəcək. 2008-ci il oktyabrın 1-nə qədər ölkədə qeydiyyatdan keçmiş miqrantların
sayının 3353 nəfər olduğu məlumdur. 2007-ci ildə bu rəqəm 507 nəfər olub. Qeydiyyatdan keçmiş
əcnəbi vətəndaşların sayının 5.7 dəfə artmasına baxmayaraq, Azərbaycanda çalışan əcnəbilərin
sayı təxminən 13-15 min nəfərdir. Bu isə iş üçün icazə almış şəxslərin sayından 4-5 dəfə çoxdur. İlk
dəfə olaraq 2008-ci ildə Azərbaycan əhalisinin sayı ölkəyə 800 nəfərin miqrasiyası nəticəsində
mexaniki artım hesabına qismən çoxalıb. İndiyədək ölkə əhalisi təbii artım hesabına, yəni doğum
hesabına artırdı.
5. Ölkəyə daxil olan “işçi pulları” (remittances) və humanitar yardımların həcmi azalıbmı?
Azərbaycanın tədiyyə balansının strukturunda cari transfertlər üzrə 2008-ci ilin 2-ci və 3-cü
rüblərində 2007-ci ilin müvafiq dövrünə nisbətdə azalma müşahidə olunub. Konkret olaraq 3-cü
rüblərin müqayisəsində 58 mln. dollar azalma üzə çıxır. Bu, əsasən, xaricdə yaşayan işçilərin
ölkəyə göndərdikləri maliyyənin, habelə donor yardımlarının və qrantların azalmasının göstəricisidir.
Böhranın ciddi təsir etdiyi sahələrdən biri də, daşınmaz əmlak bazarı oldu. Ölkənin Bakı başda
olmaqla bir sıra bölgələrində daşınmaz əmlak bazarında yaranan durğunluğun bir səbəbi də xaricdə
(xüsusən, Rusiyada) yaşayan həmvətənlərimizin ölkəyə göndərdikləri və ya gətirdikləri pul
vəsaitlərinin azalması ilə bağlı olmuşdur. Hətta Dünya Bankının yerli nümayəndəliyi də bu azalmanı
təsdiqləmişdir. Onu da nəzərə alaq ki, Rusiyada yaşayan azərbaycanlı mühacirlərin pul köçürmələri,
digər ölkə vətəndaşlarının pul köçürmələrini xeyli arxada qoyur. Rusiyada yaşayan azərbaycanlı
mühacirlərin pul köçürmələri rəsmi məlumata əsasən ölkənin ÜDM-nin təxminən 1%-ni təşkil edir.
Beynəlxalq təşkilatlar isə adambaşına düşən milli gəliri yüksək olmayan ölkələr üzrə xaricdən pul
göndərişlərinin ÜDM-ə nisbəti üzrə orta göstəricinin 20% olduğunu müəyyən ediblər. Ölkələrdə
“kölgə iqtisadiyyatı”nın və bazar münasibətlərinə keçidin səviyyəsi də, böhranın müxtəlif formada
təzahür etməyini şərtləndirir. Yəni bu, bir tərəfdən, əlavə (qeyri leqal) maliyyə imkanları ilə balans
yaradıcı təsir effektinə malikdirsə, digər tərəfdən iqtisadi tənzimləməni çətinləşdirərək maliyyə
sistemini əlavə risk altında qoya bilər.
Azərbaycan beynəlxalq humanitar yardımlardan asılı olan ölkələr sırasında olmasa da, həm
makroiqtisadi göstəricilərin yaxşılaşması, həm də son qlobal iqtisadi böhranın fəsadı kimi ölkəyə
daxil olan humanitar donor yardımları (ayırmaları) kəskin azalarsa, bunun ölkə daxilində bir sıra yerli
humanitar təşkilatlara və həssas əhali qruplarına müəyyən təsiri ola bilər. BMT-nin Monterrey
Konsensusunun şərtlərinə görə isə inkişaf etmiş ölkələr öz ümumi milli məhsullarının 0.7%-ni, inkişaf
etməkdə olan ölkələr isə 0.15 - 0.2%-ni beynəlxalq inkişafa və qlobal böhranların nəticələrinin
aradan qaldırılmasına ayırmalıdırlar.
6. Manatın məzənnəsi və inflyasiya səviyyəsi necə dəyişib?
2008-ci ilin yekun inflyasiya səviyyəsi ilə bağlı ilk baxışda rəsmi məlumatlar ziddiyyətlidir. 16
yanvar 2009-cu ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin sədrliyi ilə Nazirlər Kabinetinin 2008-
ci ildə sosial-iqtisadi inkişafın yekunlarına həsr olunmuş iclası keçirilmişdir. Burada Milli Bankın İdarə
Heyətinin sədri bildirmişdir ki, “Ölkədə illik inflyasiya ötən ilə nisbətən bir qədər səngiməyə doğru
getmişdir. Bildiyiniz kimi, ilin birinci yarısında bəzi beynəlxalq təşkilatlar ölkədə inflyasiyanın 25-27
faiz səviyyəsində olacağını proqnozlaşdırırdılar. Qlobal amillərin, o cümlədən daxili siyasətin
nəticəsində inflyasiya səviyyəsi proqnozlaşdırılan səviyyədən aşağı - 20% olmuşdur.” Milli Bankın
“2008-ci ilin yekunları üzrə pul siyasətinin yerinə yetirilməsi vəziyyəti haqqında hesabat”da isə
göstərilir ki, “2008-ci ildə inflyasiya 15.4% təşkil etmişdir ki, bu da beynəlxalq təşkilatların verdiyi
proqnozlardan (20-22 faiz bəndi) aşağıdır.” Milli Bank mütəxəssislərinin rəyinə görə, bu
7
məlumatlarda 2008-ci il üçün inflyasiya səviyyəsi barədə kənarlaşma əslində hesablama
metodologiyası ilə bağlıdır. Belə ki, ilk göstərici 2008-ci il ərzində hesablanan orta statistik istehlak
səbətinin 2007-ci ilin analoji göstəricisi ilə müqayisəsindən, ikinci rəqəm isə 2008-ci ilin dekabr ayı
üzrə orta istehlak səbətinin 2007-ci ilin dekabrı üzrə eyni göstəriciyə nisbətindən ortaya çıxmışdır.
Hansı situasiyada hansı rəqəmin rəsmi mövqe olaraq təqdim edilməsi kriteriyası isə məlum deyil.
Ancaq istənilən halda, ölkədə, bütün dünyada gedən kəskin ucuzlaşma fonunda ikirəqəmli dinamik
inflyasiyanın olduğu şübhəsizdir. İqtisadi böhran dövründə inflyasiyaya təsir edə bilən faktorlardan
biri də, manatın məzənnəsinin ildə orta hesabla dollar qarşısında 5% bahalaşan məzənnəsidir.
2008-ci ilin büdcə zərfindəki rəsmi proqnozlara görə, Azərbaycanda önümüzdəki 3 ildə də, manatın
bahalaşması davam edəcəkdir. Lakin son dövrlər bir sıra MDB ölkələrində (Qazaxıstan, Rusiya,
Belarus, Qırğızıstan, Tacikistan) müşahidə edilən milli valyutanın devalvasiyasının Azərbaycanda da
təkrarlana biləcəyi barədə rəylər mövcuddur. Azərbaycan Milli Bank “yüksək inflyasiya, yoxsa
konvertasiya itgiləri” dillemmasından çıxış yolunu konvertasiya itgilərinə rəğmən məzənnədə
devalvasiyaya getməməkdə görür. Çünki bu həm qeyri-neft sektoru üzrə məzənnə riskinə məruz
qalan ixracın az olmasından, həm də MB-nin əsas rəsmi funksiyasının məhz inflyasiyanı
stabilləşdirmək olmasından irəli gəlir. Beləliklə, gözləmək olar ki, 2009-ci il ərzində manatın kəskin
devalvasiyası müşahidə edilməyəcək. Əgər bu tədricən baş versə belə, rəsmi məzənnə “1$ = 0.85
qəpik” həddini keçməyəcək. Qlobal iqtisadi böhranın nəticəsində bütün dünyada dollarların geri
yığılması prosesi isə sürətlənir və il ərzində dolların manatın məzənnəsini gərgin saxlayacağını
inididən demək mümkündür.
Beləliklə, aparılan təhlil nəticəsində belə bir qənaətə gələ bilərik ki, son qlobal iqtisadi böhran öz
unikallığı ilə fərqlənir və Azərbaycana bütün əsas maliyyə və mübadilə kanalları üzrə ciddi təsir
göstərir. Lakin bu təsirin tam rəsmi diaqnostikası sistemli olmasa da, atılan bəzi preventiv addımlar
hökumətin və biznes sektorunun mümkün risklərin fərqində olduğunu söyləməyə əsas verir.
“Cavab tədbirləri kimi nə etmək olar?” sualına cavabımız aşağıdakı təkliflərdən ibarətdir:
(a) süni qiymət artımlarına, inhisarçılığa və haqsız rəqabətə qarşı dövlət nəzarət tədbirlərinin
gücləndirilməsi;
(b) xaricdə saxlanılan valyuta ehtiyatlarının bir hissəsinin güzəştli şərtlərlə yerli bankların
istifadəsinə verilməsi, ümumiyyətlə, banklararası və əhaliyə ünvanlanmış güzəştli kreditlərin
stimullaşdırılması;
(c) fermerlərə və digər sahibkarlara (xüsusən satış və ya istehsal dövriyyəsi azalan) dövlət
köməyinin artırılması, regional və sektoral vergi güzəştlərinin tətbiqi, qeyri-neft sektoru üzrə
ixracın stimullaşdırılması;
(d) dövlət investisiya proqramının prioritetlərinə yenidən baxılması, büdcə vəsaitlərindən
səmərəli istifadənin və dövlət maliyyə intizamının gücləndirilməsi;
(e) problemli borc öhdəliklərinin bəziləri üçün seçməli qaydada dövlət zəmanətinin tətbiqi və
qeyri-formal iqtisadiyyatın uçota götürülməsi;
(f) sayı getdikcə artan işsizlərin təkrar peşə hazırlığını təmin edən layihələrin maliyyələşdiril-
məsi və onlara verilən müavinətlərin artırılması;
(g) ev təsərrüfatlarında və mülkiyyətindən asılı olmayaraq müəssislərdə bütün növ qənaətin
stimullaşdırılması üçün məlumatlandırma kampaniyalarının aparılması;
(h) qiymətli kağızlar bazarında korporativ borc kağızları sektorunun inkişafının iqtisadi
yollarla təşviq edilməsi;
(i) anti-inflyasiya tədbirləri kimi fiskal və monter alətlərdən heç birinə birmənalı üstünlük
verməmək və onların kombinasiyasına çalışmaq.
Mənbələr: Milli Bank, Dövlət Neft Fondu, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, “APA” və
“Trend” agentlikləri, Milli Büdcə Qrupu, Adam Smit İnstitutu (London), digər dövri nəşrlər.
Fikir və rəylərinizi bu e-mail ünvanlarına yaza bilərsiniz:
kenan@atib.az
;
acharkazov@atib.az
Azərbaycan-Türkiyə İş Adamları Birliyi
Layihələr və Tədqiqatlar Şöbəsi
Dostları ilə paylaş: |