Microsoft Word Rehim m son doc

---

 
1
 
 
 
CƏFƏR  CABBARLI  FONDU 
 
 
 
 
Rəhim Əliyev 
 
 
 
 
 
ƏDƏBİYYAT 
NƏZƏRİYYƏSİ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bakı – Mütərcim – 2008 

---

 
2
 
 
Kitab C.Cabbarlı fondu Böyük Elmi Şurasının  
21.09.2008 tarixli qərarı ilə çap olunur. 
 
 
 
 
Redaktoru:                          filologiya elmləri doktoru  Nazif Qəhrəmanlı 
 
Üz qabığının tərtibatçısı:    Asim Mövsüm oğlu Məmmədzadə 
 
 
 
 
 
 
 
Rəhim Əliyеv. Ədəbiyyаt nəzəriyyəsi. – Bаkı: Mütərcim, 2008. – 360 səh. 
 
 
 
 
Tənqidçi Rəhim  Əliyevin bu kitabı onun Mədəniyyət və  İncəsənət 
Universitetində dediyi mühazirələr  əsasında hazırlanmışdır.  Əsərdə marksist 
nəzəriyyə ehkamlarından imtina edilir, klassik filologiyanın və semiotikanın elmi 
prinsipləri  əsas götürülür. Kitabın orijinal cəhəti nəzəriyyə kursuna ədəbi  əsərin 
təqdimi ilə yanaşı, sözün, obrazın, mifin, yazı dilinin nə  mətn nəzəriyyəsinin, 
dilin mənşəyinin izahı ilə bağlı problemlərin də daxil edilməsidir. Əsər tələbələr, 
müəllimlər, filosof və dilçilər, nəzəriyyəni öyrənənlər və sevənlər üçün nəzərdə 
tutulmuşdur. 
 
 
 
 
 
Ə
08
46
026
4603000000
−
 
 
 
© R.Əliyеv, 2008 
 

---

 
3
 
İÇİNDƏKİLƏR 
  
Müəllifdən................................................................................................
....
7 
Ədəbiyyat nəzəriyyəsinin predmeti və başqa fənlərlə əlaqəsi.......
...
...
...
.
...
11 
 
I FƏSİL 
ƏDƏBİYYAT HAQDA ELMİN QISA TARİXİ.......................
...
.....
...
.15  
1.1. Ədəbiyyatşünaslığın yaranma tarixi...................................................15 
1.1.1. Praktik ədəbiyyatşünaslıq................................................................15 
1.1.2. Nəzəri ədəbiyyatşünaslığın yaranması........................................
.....
16 
1.2. Ədəbi şərh problemi və onun janrları .....................................
....
...
.....
17 
1.3. Ədəbi mətnlərin şərhi (anlama) və qiymətləndirməsi tarixi...............22 
1.3.1. Mətn bilgisinin fərdiliyi və şərh problemi.......................................22 
1.3.2. Ədəbi mətnlərin ictimai dünyagörüşləri baxımında şərhi  
problemi.....................................................................................................23 
1.3.3. Monoteist kanonizasiya ədəbi mətnlərin ilk sosial şərhi  
forması kimi...............................................................................................25 
1.3.4. Missionerlik dini mətnlərin ümumbəşəri sosial utopiya  
kimi şərhidir...............................................................................................26  
1.3.5. Dərsliklər və müasir təhsil sosial dünyagörüşünün konkret 
mərhələsinin kanonizasiyası kimi..............................................................27 
1.3.6. Ədəbiyyatşünas konkret təhsil kanonları ilə bağlı  
dünyagörüşünün və aktual şərh terminologiyasının daşıyıcısı kimi..........29 
1.4. Ədəbi şərhin dindən ayrılması. Maarifçi şərhin qısa tarixi..............
...
30 
1.4.1. Ədəbi şərhin dindən ayrılması.........................................................30 
1.4.2. İntibah .............................................................................................31 
1.4.3. Maarifçilik epoxası ............................................................
...
..
...
...
..
.32 
1.4.4. Maarifçi ədəbi şərh kanonları və onların əsas tarixi formaları  
(ədəbi epoxalar).........................................................................................36 
1.4.5. Klassisizm epoxası.........................................................................
..
36 
1.4.6. Sentimentalizm..........................................................................
..
..
...
39 
1.4.7. Millətçilik və romantik ədəbi millətçilik.........................................40 
1.4.8. Romantizm epoxası.......................................................................
...
42 
1.4.9. Maarifçi realizm...........................................................................
....
44 
1.4.10. İslam maarifçiliyi...........................................................................45  
1.5. Tənqidi realizm epoxası......................................................................47 
1.6. XIX-XX əsrdə realizmin inkişafı və tipləri.................................
...
..
...
48  
1.6.1. Naturalizm....................................................................................
....
48  
1.6.2. Simvolizm. Magik, fantastik və mistik realizm...............................50 

---

 
4
1.6.3. Sosialist realizmi və rəsmi ədəbiyyat anlayışı.................................52 
1.7. Ədəbi şərhin elmi məktəbləri...........................................................
...
55 
1.7.1. Mifoloji məktəb. Komparativizm................................
...
......
...
.......
..
55 
1.7.2. Bioqrafik məktəb.............................................................................59  
1.7.3. Mədəni-tarixi məktəb...................................................................
...
.60 
1.7.4. Ədəbiyyatşünaslıqda sosiologizm və estetçilik....................
...
....
....
.61  
1.7.5. Marksist məktəb..........................................................................
....
.64 
1.7.6. Psixoloji məktəb..............................................................................68  
1.7.7. Freydist məktəb...............................................................................71 
1.7.8. Strukturalizm...................................................................................76 
 
II FƏSİL 
SÖZÜN, MİFİN VƏ YAZI DİLİNİN ORTAQ MƏNŞƏYİ 
Dil nədir? .................................................................................................83 
2.1. Sözün tarixçəsi. İnstinktiv və sosial söz..................................
...
....
....
.83  
2.2. Təfəkkürün sözü identifikasiya xassəsi və şifahi ləhcələrin  
mənşəyi......................................................................................................91 
2.3. Söz yazısının mənşəyi və qısa tarixi...................................................95  
2.4. İbtidai söz yazısının və şifahi nitq qabiliyyətinin qarşılıqlı  
təsiri haqqında........................................................................................
...
.98 
2.5. Yazılı söz şifahi sözün identikliyinin əsası və təminatı kimi........
...
.105 
 
Kitab dili 
2.6. Sosial, dini və ədəbi tərəqqidə fonetik yazının rolu......................
....
109 
2.7. Yazılı dil və mətn anlayışı................................................................114 
2.8. Söz-işarəsinin yaddaşı sistemləşdirmə potensialı. Əzbər (yazılı)  
söz sıralarının yaddaşda dünyanın virtual obrazını yaratmaq xassəsi.
.....
119 
2.9. Söz-mif. Onun mifliyi və mistikliyi, obyektliyi və subyektliyi........122  
2.10. Fonetik dil söz, güc və varis hakimiyyətinin mənbəyi kimi...........130 
2.11. Qədim dillər və xalqlar haqda........................ .............................
...
113 
2.12. Mətnlərin kanonikləşdirilməsi anlayışı. Mətn mədəniyyətinin 
vahidliyi və fasiləsizliyi...........................................................................140 
2.13. Monoteizm və qədim ədəbi dillər. Fars dili problemi.................
....
146 
2.14. Klassik Azərbaycan ədəbi dili........................................................152 
2.15. Qədim və milli ədəbi dillər appozisiyası. Milli kilsə anlayışı.
...
.
....
155 
 
III FƏSİL  
DÜNYANIN ƏDƏBİ SÖZ VƏ MƏTNLƏ FƏRDİ QAVRAYIŞI.....158 
3.1. İşarə, söz və obrazı qavrayışın identifikasiya fərdiliyi............
....
..
....
158 
3.2. Fərdi bədii söz və onun bədii qıcıqlandırıcılıq imkanları.................162 

---