Təhminə Yaqubova
2
Monoqrafiya Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurasının 14 iyun
2007-ci il tarixli iclasının qərarı ilə çap olunur
Elmi redaktor:
Müseyib Məmmədov
Əməkdar elm xadimi,
filologiya elmləri doktoru,
professor
Rəyçilər:
İsmayıl Məmmədov
filologiya elmləri doktoru,
professor
Sevinc
Məmmədova
filologiya elmləri namizədi,
dosent
Yaqubova Təhminə Rasim qızı. Azərbaycan mətbuat
dilində alınmalar (1990-2000). Bakı, «MBM», 2008, 153s.
Kitabda mətbuatda işlənilən alınma sözlər
sistemli şəkildə tədqiqata
cəlb olunmuş, alınma sözlər sahələr üzrə qruplaşdırılmış və hər sa-
hədə sоn dövrdə dilə daxil оlmuş leksik vahidlərin linqvistik struk-
turları tədqiq оlunmuşdur. Həmçinin, əsərdə mоrfоlоji alınmaların ən
müxtəlif səciyyəvi cəhətləri araşdırılaraq, оnların dildəki mövqe-yi
öyrənilmişdir. Alınma sözlərin mənşəyindən asılı оlmayaraq, öz
ekvivalentləri ilə aktiv paralelliyini sübut edən faktlar aşkarlanmış,
оnun səbəbləri izah оlunmuşdur.
Kitab
alimlər, aspirant və tələbələr öçün maraqlı ola bilər.
ISBN
©
T.Yaqubova
«MBM»
Azərbaycan mətbuat dilində alinmalar
3
Mətbuat dilimiz öyrənilir
Hər bir dilin lüğət tərkibinin inkişafında və zənginləş-
məsində həmin dilin daxili imkanları ilə bərabər alınma
sözlər
də çox önəmli rol oynayır. Lakin alınma sözlərə istər elmi,
istərsə də ictimai münasibət heç də həmişə birmənalı olmur.
İctimai-siyasi, iqtisadi şəraitdən asılı olaraq alınmalar bəzən
xüsusi dalğa ilə özünü göstərmiş, bəzən geri çəkilərək müəy-
yən zaman kəsiyində yaxşı mənada qısqanclıqla qarşılanmış-
dır.İctimai, siyasi məqamlardan asılı olaraq Azərbaycan dili
uzun müddət ərəb, fars alınmalarına, rus imperiyası dövründə
rus dilindən və onun vasitəsilə Qərbi Avropa dillərindən alın-
malara məruz qalmışdır. Bəzən bu alınmalar həddini aşmış, bə-
zən isə dilimizin zənginləşməsində müsbət rol oynamışdır.
Azərbaycanda mətbuatın meydana gəlməsi və inkişafına
qədər alınmalar özünü daha çox bədii sözdə göstərmişdir. XX
əsrin əvvəllərində mətbuatın güclü inkişafı alınmaların dilə
daha intensiv müdaxiləsinə gətirib çıxardı. Təsadüfi deyil ki,
ümumiyyətlə mətbuatın dili və üslubu ilə bağlı mətbuatın özün-
də gedən diskussiyalarda alınmalara
münasibət ciddi yer tutur-
du.C.Məmmədquluzadə, Ü.Hacıbəyli, Ö.F.Nemanzadə, Ə.Hü-
seynzadə, Ə.Agaoğlu kimi böyük publisist və jurnalistlər dilin
bütün aspektləri sırasında alınmaların xarakteri, işlənmə xüsu-
siyyətləri, üslubi məqamları, yerli-yersizliyi ətrafında ciddi po-
lemika, mübahisə və müzakirəyə girişmişlər.
Hər bir əsrin əvvəli və sonu onun yekunları və başlanğıcı
ilə əlaqədar həm də elmi müzakirələr arenasına çevrilir. Azər-
baycanda XX əsrin əvvəllərində dilimizin taleyi ilə bağlı
müzakirələr əsrin sonunda ölkənin müstəqilliyi şəraitində yeni
qüvvətlə üzə çıxdı. Mətbuatın partiya və dövlət buxovlarından
azad olunması, onun özəl sectorunun meydana gəlməsi KİV-in
dil və üslubuna, o cümlədən alınmalara yeni münasibət üzə çı-
xardı. Ona görə də Azərbaycan mətbuatının
son on ildəki ger-
çəkliyin də alınmaların durumunu tədqiqata cəlb etmək çox
Təhminə Yaqubova
4
ciddi elmi əhəmiyyət kəsb edir. Bu mənada Təhminə Yaqu-
bovanın “Azərbaycan mətbuat dilində alınmalar (1990-2000)”
adlı kitabında alınma sözlər sistemli şəkildə ilk dəfə tədqiqata
cəlb olunmuş, onlar sahələr üzrə qruplaşdırılmış, morfoloji və
sintaktik alınmaların ən müxtəlif səciyyəvi cəhətləri araşdırı-
laraq onların dildəki mövqeyi öyrənilmişdir. Əsərdə, həmçinin
alınma sözlərin orfoqrafiyası və orfoepiyası, alınma
sözlərin
sözalan dilin yaruslarında mənimsənilməsi məsələlərinə də to-
xunulmuşdur.
Bildiyimiz kimi, başqa dillərdən keçən sözlər keçdiyi
dilin daxili inkişaf qanunlarına tabe olaraq işlədilir və bunun
nəticəsində də çox zaman həmin sözlərin alınma söz olduğunu
müəyyənləşdirmək çətin olur. Başqa dillərdən söz almaq müa-
sir dillərin zənginləşməsi üçün zəruri proses hesab edilir. Bütün
bunlara müəllif tədqiqatında
toxunur və bildirir ki, alınma söz-
lər, ilk növbədə, özünü mətbuat da göstərir. Ona görə də hər bir
cəmiyyətin mətbuatı o cəmiyyətin güzgüsü rolunu oynayır və
təbii ki, həmin xalqın mədəniyyətinə və dilinə bəslədiyi müna-
sibət bu güzgüdə əks olunur.
Kitabın birinci fəsli “Alınma sözlərin tədqiqi məsələsinə
dair” adlanır. Bu fəsildə alınma sözlərin tədqiqi məsələləri izlə-
nilmiş, Azərbaycan dilçilik elminin alınma sözlərə dair indiyə
qədərki araşdırmaları diqqətlə qruplaşdırılmış və məhz bu me-
todoloji əsaslarla qiymətləndirilmişdir.
Diqqəti çəkən əsas mə-
sələlərdən biri budur ki, müəllif bu sahədəki elmi əsərlərin tək-
cə konstatasiyası ilə deyil, onların müəllifləri ilə səmərəli pole-
mikaya girişmişdir. Monoqrafiyanın bu fəslində Azərbaycan
dilçilərinin alınma sözlərlə bağlı fikirlərinin təsnifatı çox uğur-
lu aparılmışdır. Bu fəsildə alınma sözlərin dilə gəlməsinin
müxtəlif yolları,
səbəbləri, zəruriyyəti və s. kimi cəhətləri öz
elmi təhlilini tapmışdır.
Kitabın II fəsli alınmaların ana xəttini özündə əks etdirir.
”Leksik alınmalar, onların sahələr üzrə qruplaşdırılması” ad-
lanan bu fəsildə məcburi və zəruri alınmalar, türk dilindən, rus