Między anomią a fatalizmem



Yüklə 100,52 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix26.11.2017
ölçüsü100,52 Kb.
#12524


Między anomią a fatalizmem


Jacek Bieliński

Między anomią a fatalizmem

Regulacja społeczna w Polsce w okresie zmiany systemowej

NOMOS



Jacek Bieliński

Między anomią a fatalizmem

Regulacja społeczna w Polsce w okresie zmiany systemowej

NOMOS



© 2013 Copyright by Jacek Bieliński & Zakład Wydawniczy »NOMOS«

Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana 

ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, 

zapisywana  elektronicznie  lub  magnetycznie,  ani  odczytywana  w  środkach  publicznego 

przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.

Recenzje: prof. dr hab. Bogdan W. Mach

 

prof. dr hab. Aleksander Manterys



Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego 

oraz Collegium Civitas ze środków własnych uczelni

Afiliacja autora: Collegium Civitas

Redakcja wydawnicza: Marcin K. Zwierżdżyński 

Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz 

II korekta: Jadwiga Nagły 

Projekt okładki: Agnieszka Nabielec

Fotografia na okładce: Jarmark Europa

Kuba Bożanowski, Creative Commons

ISBN 978-83-7688-153-9

KRAKÓW 2013

Zakład Wydawniczy »NOMOS«

31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 12 626 19 21

e-mail: biuro@nomos.pl; www.nomos.pl




5

Spis treści

Wprowadzenie  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   9

1. Cel podjętych analiz i zebrany materiał empiryczny  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

2. Struktura książki   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Rozdział 1. Problematyka anomii w socjologii polskiej  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Rozdział 2Radykalna zmiana społeczna jako kontekst badawczy anomii  . . . . 23

2.1. Wczesne koncepcje zmiany społecznej. Krytyki i kontynuacje  . . . . . . . . . . . . . 24

2.1.1. Modernizacja i konwergencja   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

2.2. Zmiana postkomunistyczna   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

2.2.1. Wymiary transformacji   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

2.2.2. Transformacja jako projekt polityczny   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

2.2.3. Czy koniec transformacji?  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Rozdział 3. Anomia i fatalizm jako kategorie teoretyczne  . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

3.1. Koncepcja anomii Émile’a Durkheima. Niedostatek regulacji i kryzys 

społeczeństwa burżuazyjnego  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

3.1.1. Podział pracy i przemiany solidarności społecznej  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

3.1.2. Niedostatek moralnej regulacji i merytokracji, czyli diagnoza rodzącego 

się kapitalizmu  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

3.1.3. Integracja i regulacja społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

3.1.4. Anomia jako brak regulacji społecznej  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

3.2. W poszukiwaniu fatalizmu. Próby rekonstrukcji teorii regulacji społecznej 

Durkheima   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

3.2.1. Jedna przyczyna. Tożsamość koncepcyjna integracji i regulacji społecznej  . . . 62

3.2.2. Anomia, fatalizm, egoizm i altruizm jako stany normatywne  . . . . . . . . . . . 67

3.2.3. Anomia regresywna jako fatalizm  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

3.2.4. Chroniczny fatalizm jako alienacja, czyli teza o komplementarności 

teorii Marksa i Durkheima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

3.2.5. Konflikt jako fundament konsensu   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

3.2.6. Alienacja w teorii Marksa   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

3.2.6.1. Krytyka industrialnego kapitalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

3.2.6.2. Antropologia filozoficzna Marksa  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

3.2.6.3. Proces alienacji w kapitalizmie  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

3.2.6.4. Marks i Durkheim. Społeczne konsekwencje kapitalizmu   . . . . . . . . 85

3.2.7. Spójna teoria regulacji społecznej  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86




6

3.3. Teoria struktury społecznej i anomii Roberta K. Mertona  . . . . . . . . . . . . . . . .   90

3.3.1. Struktura społeczna według Mertona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   92

3.3.1.1. Struktura normatywna, struktura możliwości i struktura idealna   . .   93

3.3.1.2. Relacyjna i dynamiczna koncepcja struktury społecznej Mertona    95

3.3.2. Struktura społeczna i anomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   96

3.3.2.1. Teoria anomii   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   96

3.3.2.2. Teoria presji strukturalnej (strain theory). Jednostkowe adaptacje 

do warunków dezintegracji struktury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   98

3.3.3. Rozwinięcia i modyfikacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

3.3.3.1. Teoria zróżnicowanych możliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

3.3.3.2. Anomia dobrobytu  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

3.4. Teoria anomii instytucjonalnej (Institutional Anomie Theory)  . . . . . . . . . . . . . 105

3.4.1. Rynek i moralne fundamenty społeczeństwa. Instytucje społeczne   . . . . . 106

3.4.2. The American Dream i dominacja instytucji ekonomicznych  . . . . . . . . . . 109

3.4.3. Instytucjonalna nierównowaga sił i anomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111



Rozdział 4. Anomia i fatalizm jako konstrukty empiryczne  . . . . . . . . . . . . . . . 115

4.1. „Problem umiejscowienia”, czyli kontrowersje wokół jednostki analizy 

w badaniach anomii i fatalizmu/alienacji  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

4.1.1. Między teorią a praktyką badawczą  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

4.1.2. Perspektywa poznawcza, teoretyczna i postulat rozumienia zjawisk 

społecznych a „problem umiejscowienia” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

4.2. Operacjonalizacja anomii i fatalizmu/alienacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

4.2.1. Sposoby pomiaru  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

4.2.2. Pomiar anomii i alienacji we wcześniejszych badaniach: 

konceptualizacje, hipotezy i narzędzia badawcze  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

4.2.2.1. Leo Srole: skala eunomii–anomii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

4.2.2.2. Skala anomii McClosky’ego i Schaara. Brak norm i deregulacja 

jako wynik zaburzenia procesu socjalizacji   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

4.2.2.3. Pomiar alienacji według Gwynne’a Nettlera  . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

4.2.2.4. Wymiary alienacji według Melvina Seemana i ich 

operacjonalizacja  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

4.2.2.5. Teoria anomii instytucjonalnej. Test empiryczny na poziomie 

mikro  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

4.2.3. W stronę pomiaru regulacji społecznej  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

4.2.3.1. Rekapitulacja terminów teoretycznych i sformułowanie terminów 

obserwacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

4.2.3.2. Wskaźniki regulacji społecznej  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

4.2.3.3. Inne wskaźniki uwzględnione w badaniu oraz blok pytań 

metryczkowych  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153



Rozdział 5. Analiza empiryczna. Regulacja społeczna w Polsce  . . . . . . . . . . . . 157

5.1. Pytania badawcze i hipotezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

5.2. Metodologia badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

5.2.1. Schemat doboru próby  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

5.2.2. Stopień realizacji próby  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

5.2.3. Ważenie zbioru danych i ocena reprezentatywności próby  . . . . . . . . . . . . 163




7

5.3. Analiza danych i weryfikacja hipotez  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

5.3.1. Modele równań strukturalnych jako technika analityczna . . . . . . . . . . . . . 168

5.3.1.1. Analiza SEM w warunkach zakłócenia normalności rozkładu 

wielozmiennowego  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

5.3.1.2. Analiza SEM danych niekompletnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

5.3.2 Model SEM: teoria anomii instytucjonalnej Messnera i Rosenfelda  . . . . . 171

5.3.2.1. Uzasadnienie i opis postulowanego modelu   . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

5.3.2.2. Oszacowany model SEM, ocena dopasowania i interpretacja 

modelu  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

5.3.3 Model CFA: anomia–fatalizm jako opozycyjne wymiary regulacji 

społecznej   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

5.3.3.1. Uzasadnienie i opis postulowanego modelu   . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

5.3.3.2. Oszacowany model CFA, ocena dopasowania i interpretacja 

modelu  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

5.3.4. Anomia i fatalizm a struktura społeczna i jakości życia publicznego  . . . . 199

5.3.4.1. Determinanty anomii  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200

5.3.4.2. Determinanty fatalizmu  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

5.3.5. Podsumowanie analizy danych  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

Zakończenie  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

Bibliografia  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

Spis tabel, rysunków, wykresów i ramek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

Załącznik nr 1. Kwestionariusz przeprowadzonego badania   . . . . . . . . . . . . . . 237

Załącznik nr 2. Warstwowanie próby i losowanie jednostek pierwszego 

stopnia   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

Załącznik nr 3. Schemat doboru próby i dodatkowe informacje 

o fazie terenowej badania  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

Załącznik nr 4. Modele równań strukturalnych. Macierze kowariancji  . . . . . 268

Indeks osobowy   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

Indeks rzeczowy  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

Summary: Between Anomie and Fatalism: Social Regulation in Poland 

during the Systemic Transformation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277




9

Wprowadzenie

Problematyka regulacji społecznej jest wszechobecna we współczesnych dysku-

sjach teoretycznych, empirycznych i publicystycznych, dotyczących kondycji za-

chodnich demokracji. Argumentuje się, że w logikę systemu opartego w wymiarze 

politycznym na regułach liberalnej demokracji, a w wymiarze ekonomicznym na 

regułach samoregulacji rynku, nieodłącznie wbudowana jest ciągła zmiana i towa-

rzyszące jej napięcie w wymiarze wartości i norm. Podobne problemy, zarówno 

w sferze teorii, jak i praktyki społecznej, stanowiły inspirację dla prac klasyków 

socjologii  i  impuls  intelektualny  dla  ukonstytuowania  się  socjologii  jako  nauki 

akademickiej. Zarówno współczesne kryzysy o podłożu ekonomicznym, etnicz-

nym i kulturowym w Europie Zachodniej, jak i procesy transformacji dokonujące 

się w krajach postkomunistycznych

 

dowodzą, że pogłębiona refleksja nad proble-



matyką regulacji społecznej jest w dalszym ciągu szczególnie istotna. 

Klasyczną odpowiedzią teoretyczną na problem regulacji społecznej jest po-

jęcie  anomii,  wprowadzone  do  języka  socjologii  za  sprawą  Émile’a

 

Durkheima 



(1999).  W  polskiej  literaturze  socjologicznej  podejmującej  problematykę  trans-

formacji  i  śledzącej  bieżące  źródła  deficytów  jakości  życia  publicznego  pojęcie 

anomii nie pojawia się jednak zbyt często (Szafraniec 2002: 453). We współczes-

nej socjologii polskiej problematyka anomii podejmowana jest głównie w ramach 

przyjmowanej a priori tezy o anomii będącej skutkiem dokonującej się w kraju 

deregulacji stosunków społecznych. Niewiele jest jednak empirycznych badań dą-

żących do systematycznej weryfikacji tej tezy poprzez analizy ilościowe. Jednym 

z zasadniczych celów tej pracy jest zmiana tego stanu rzeczy, którego przyczyn 

należy poszukiwać i w wielości koncepcji teoretycznych anomii, i w związanych 

z tym trudnościach w operacjonalizacji oraz pomiarze badanego zjawiska

1



1



   Bezpośrednim impulsem dla podjęcia problematyki regulacji społecznej we współczesnej 

Polsce były dla mnie wyniki analiz, które przeprowadziłem na danych pochodzących z pierw-

szej edycji Europejskiego Sondażu Społecznego. Dotyczyły one świadomościowych czynników 

sprzyjających sukcesom we wdrażaniu reform rynkowych w kilkunastu krajach Europy Środko-

wej i Wschodniej (Bieliński 2006). Analizy te wykazały, że w tych krajach byłego bloku socja-

listycznego, w których istnieje szeroki konsens społeczny, reformy rynkowe przeprowadzone 




10

1. Cel podjętych analiz i zebrany materiał empiryczny

Celem  niniejszej  książki  jest  analiza  współczesnego  społeczeństwa  polskiego 

w kategoriach regulacji społecznej – w tym empiryczne wyjaśnienie form i zabu-

rzeń regulacji w różnych segmentach nowo powstałej struktury społecznej w Pol-

sce. Zgadzając się z Mirosławą Marody i Anną Gizą-Poleszczuk, że prace klasyków 

socjologii „lepiej wydają się chwytać dokonujące się obecnie przemiany, niż czy-

ni to niejedna tworzona współcześnie teoria” (2004: 11), w warstwie teoretycznej 

opieram się na teorii regulacji społecznej Durkheima oraz na innych koncepcjach 

odwołujących się do pojęcia anomii – w szczególności do teorii struktury społecz-

nej i anomii Roberta K. Mertona oraz, starającej się łączyć oba te podejścia, teorii 

anomii instytucjonalnej Stevena F. Messnera i Richarda Rosenfelda. 

Odwoływanie się do koncepcji anomii Durkheima nastręcza problemów natury 

teoretycznej i empirycznej. Po pierwsze, wielu badaczy zajmujących się tą prob-

lematyką  podkreśla,  że  teoria  regulacji  społecznej  nie  została  przez  Durkheima 

ukończona (Acevedo 2005; Giddens 197; Besnard 1988: 92). Wskazuje się na fakt, 

iż zbytnią uwagę poświęcił on problematyce niedostatecznej regulacji społecznej, 

a jedynie zdawkowo potraktował sytuację nadmiernej regulacji. Zatem w części 

teoretycznej  moim  najważniejszym  celem  będzie  szczegółowa  re-

konstrukcja  i  wzbogacenie  teorii  regulacji  społecznej  Durkheima. 

Po  drugie,  pojęcie  anomii  było  bardzo  rozmaicie  –  na  ogół  w  niedostatecznym 

związku z teorią – aplikowane na gruncie badań empirycznych. W konsekwencji, 

w  części  empirycznej  niezbędne  wydało  się  mi  skonstruowanie  – 

a następnie zastosowanie – własnego narzędzia do pomiaru poziomu 

regulacji społecznej, uwzględniającego zarówno klasyczne, jak i współczesne 

zostały z większym powodzeniem. Sferą, w której szeroka zgoda społeczna przejawiała się naj-

silniej, było powszechne odrzucenie zespołu wartości stanowiących mieszankę tradycjonalizmu 

i autorytaryzmu, a nie szeroka akceptacja dla typowo rynkowych wartości indywidualizmu, uni-

wersalizmu i nastawienia na osiągnięcia. 

W przytoczonych analizach tradycjonalizm definiowany był poprzez (względną) immobil-

ność oraz niechęć do podejmowania ryzyka związanego z łamaniem zwyczajowych reguł po-

stępowania. Powszechne odrzucenie tak zdefiniowanego tradycjonalizmu wykazuje dość duże 

podobieństwo do opisanego dużo wcześniej przez Maxa Webera (2010) procesu formownia się 

systemu kapitalistycznego na zachodzie Europy. Mianem „tradycjonalizmu” Weber określał spe-

cyficzny typ stosunku społecznego i specyficzny typ reakcji ludzi na nowe sytuacje życiowe. Ów 

przedkapitalistyczny tradycjonalizm przejawiał się m.in. w niechęci do podejmowania ryzyka 

ekonomicznego w celu powiększania własnego majątku. Weber upatrywał w niej podstawowe 

zagrożenie, z którym zmagać się musiał powstający kapitalizm. 

W analizach empirycznych wykazałem, że w przypadku krajów postkomunistycznych jed-

nostkowe adaptacje do nowych – kapitalistycznych i demokratycznych – warunków instytucjo-

nalnych  powstają  jako  efekt  odrzucenia  tradycjonalizmu,  a  nie  jako  efekt  aktywnej  afirmacji 

dla  szczególnej  roli  wartości  stanowiących  rdzeń  ekonomicznego  i  politycznego  liberalizmu. 

Fakt ten sugeruje, że „projekt rynkowy” we wschodniej Europie ma mało „cech pozytywnych” 

i w społecznej świadomości definiowany jest raczej przez to, czego chce się unikać. Sytuacja 

taka ma klarowne znamiona anomii – układu, w którym dotychczasowy zespół wartości i norm 

przestaje obowiązywać, a nowy jeszcze w pełni się nie ukształtował.



11

koncepcje  anomii.  W  części  empirycznej,  w  konsekwencji,  naczelne 

cele badawcze skoncentrowane są na kwestii adekwatności współ-

czesnych  i  klasycznych  konceptualizacji  anomii  wobec  polskiej 

rzeczywistości  społecznej  oraz  na  identyfikacji  czynników  sprzy-

jających w tej rzeczywistości zaburzeniom regulacji społecznej. Ba-

danie zatem ma dwojaki charakter. 

Po pierwsze, celem analiz empirycznych jest wykazanie, w jakim stopniu a) te-

oria anomii instytucjonalnej, będąca współczesnym rozwinięciem koncepcji Mer-

tona, oraz b) model teoretyczny, wynikający z rekonstrukcji teorii regulacji spo-

łecznej Durkheima, właściwie opisują relacje między dającymi się zaobserwować 

w Polsce zjawiskami a wywiedzionymi z tych podejść konstruktami teoretycznymi. 

Innymi słowy chodzi o określenie, czy postulowane przez te teoretyczne koncepcje 

siła i kierunek związków między zmiennymi obserwowalnymi a zmiennymi la-

tentnymi (konstruktami teoretycznymi) uzyskują potwierdzenie w danych empi-

rycznych. Dzięki temu możliwe będzie też wykazanie, która z nich jest lepszym 

narzędziem do opisu społeczeństwa polskiego ze względu na charakterystyczny 

dla niego poziom regulacji społecznej. 

Po drugie, celem analiz jest weryfikacja kilku hipotez dotyczących zróżnicowa-

nia poziomu zaburzeń regulacji społecznej w poszczególnych kategoriach struktury 

społecznej. Przyjmuję w tym kontekście założenie, że tak złożone i wielowymiarowe 

zjawiska, jak różne aspekty regulacji społecznej, dają się ująć za pomocą wystandary-

zowanych narzędzi pomiarowych. Niewątpliwe uproszczenie podjętej problematyki, 

które jest nieuniknione w ramach badań empirycznych opartych na technikach son-

dażowych, rekompensowane jest, moim zdaniem, przez możliwości systematycznej 

kwantyfikacji i ilościowego ujmowania zebranych danych empirycznych. 

Przygotowane  przeze  mnie  badanie  empiryczne  zrealizowane  zostało  przez 

instytut  badawczy  TNS  OBOP  w  dniach  17–20  listopada  2011  roku  na  repre-

zentatywnej próbie populacji Polski powyżej 15. roku życia. Próba liczyła 1005 

osób. Zaprojektowany kwestionariusz dołączony został do badania omnibusowego 

TNS OBOP. Technika zbierania materiałów empirycznych oparta została na wy-

wiadach osobistych wspomaganych komputerowo. Badanie zrealizowano dzięki 

grantowi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr N N116 141639.

2. Struktura książki

Poszczególne rozdziały podporządkowane są realizacji zarysowanych wcześniej 

celów szczegółowych. Książka podzielona jest na dwie części: teoretyczną i em-

piryczną. Część teoretyczną, na którą składają się rozdziały 1, 2 i 3, rozpoczynam 

od krótkiego przeglądu najważniejszych, moim zdaniem, aplikacji pojęcia anomii 

na  gruncie  socjologii  polskiej.  Następnie  podejmuję  ogólne  problemy  związane 

z regulacją społeczną we współczesnych społeczeństwach, rekonstruuję teoretycz-

ną perspektywę Durkheima oraz przedstawiam teorię struktury społecznej i anomii 




12

Mertona (wraz z wybranymi jej rozwinięciami) oraz teorię anomii instytucjonalnej 

Messnera i Rosenfelda. W części empirycznej, na którą składają się rozdziały 4 

i 5, koncentruję się na problemie jednostki analizy w empirycznych badaniach nad 

anomią, przedstawiam i poddaję krytyce wybrane sposoby operacjonalizacji tego 

pojęcia, w końcu proponuję własne narzędzie pomiarowe, przedstawiam metodo-

logię przeprowadzonego badania i analizuję zebrane dane empiryczne. Rozdział 6 

jest zakończeniem i podsumowaniem książki.

Rozdział  pierwszy  poświęcony  jest  krótkiemu  przedstawieniu  wybranych  pol-

skich prac empirycznych i teoretycznych traktujących o anomii. Przytaczam zarówno 

teksty starające się opisać za pomocą tego pojęcia realia PRL, jak i powstające od po-

czątku lat dziewięćdziesiątych próby ujęcia procesu transformacji przez pryzmat kon-

dycji  moralnej  społeczeństwa  polskiego.  Istotnym  ograniczeniem  prezentowanych 

w tej części książki podejść jest fakt, iż pomimo wielu doniosłych ustaleń nie podjęto 

w Polsce koherentnej próby opracowania oryginalnej teorii anomii bądź rekonstruk-

cji i systematycznego testowania alternatywnych teorii. Wydaje się, że największy 

krok w tym kierunku uczyniła Krystyna Szafraniec (1986). Skoncentrowała się jed-

nak na rozwinięciu teorii struktury społecznej i anomii Mertona przy użyciu własnej 

propozycji typologii jednostkowych adaptacji, uwzględniającej wpływ procesów so-

cjalizacji. Koncepcja Durkheima stanowi dla Szafraniec zaledwie punkt wyjścia do 

analizy innych podejść teoretycznych, a pojęcie anomii interpretuje ona w kategoriach 

statycznego i konserwatywnego postrzegania teorii autora Samobójstwa. Jednym z ce-

lów mojej książki jest wypełnienie luki, którą dostrzegam w polskiej socjologii – robię 

to poprzez obszerną i oryginalną rekonstrukcję teorii regulacji społecznej Durkheima 

oraz  przez  systematyczne  konfrontowanie  tej  rekonstrukcji  z  danymi  opisującymi 

funkcjonowanie współczesnego społeczeństwa polskiego. 

W  rozdziale  drugim  podejmuję  problematykę  zmiany  społecznej  w  kontekście 

badań poświęconych świadomości społecznej w społeczeństwach postkomunistycz-

nych. Tłem dla tych rozważań są koleje idei postępu w naukach społecznych na prze-

łomie XIX i XX wieku oraz późniejsze wcielenia tej idei w postaci teorii modernizacji 

i konwergencji. Zmiany dokonujące się w państwach postkomunistycznych postrze-

gam jako procesy wielowymiarowe, przebiegające z różną prędkością w różnych ob-

szarach i napędzane zarówno czynnikami egzogenicznymi, jak i logiką wewnętrznej 

dynamiki zmian w obszarze polityki, gospodarki oraz społecznej świadomości. Uwa-

żam, że duże znaczenie dla zrozumienia owych procesów ma postrzeganie przełomu 

roku 1989 w Polsce i następujących po nim reform instytucjonalnych jako „plano-

wego odchodzenia od gospodarki planowej” (Mach 1998: 31), czyli jako projektu 

o charakterze politycznym i ideologicznym. Zwracam również uwagę, za Bogdanem 

W. Machem (1998), że procesy adaptacyjne na poziomie jednostek i rodzin dokonu-

ją się na podstawie mechanizmów rekombinacji posiadanych zasobów materialnych, 

społecznych i kulturowych, które w dużej mierze ukształtowane zostały w  okresie 

PRL.  „Mentalne  dziedzictwo  komunizmu”  wpływa  na  kształtowanie  się  porządku 

instytucjonalnego w Polsce w wymiarze kognitywnych i normatywnych funkcji in-

stytucji społecznych. Zaburzenia regulacji społecznej w postaci anomii i fatalizmu, 




13

o którym nieco później, mogą więc mieć swoją przyczynę w dysfunkcjonalnym dla 

jednostkowych adaptacji charakterze zasobów odziedziczonych po poprzednim sy-

stemie.


Rozdział  trzeci  również  poświęcony  jest  w  całości  kwestiom  teoretycznym. 

Przedstawiam w nim wybrane socjologiczne ujęcia anomii. Analizę tego pojęcia 

rozpoczynam od rozważenia klasycznej koncepcji Durkheima, w której odnosi się 

on do negatywnych efektów zaburzeń mechanizmów regulacji społecznej. W moim 

przekonaniu zrozumienie teorii regulacji społecznej Durkheima wymaga umiejsco-

wienia jej w szerszym kontekście jego poglądów. Z tego powodu rozdział ten rozpo-

czynam od analizy Durkheima koncepcji moralności, podziału pracy oraz przemian 

dokonujących się na przełomie XIX i XX wieku w  Europie Zachodniej. Identyfikuję 

kluczowe pojęcia – integracji i regulacji społecznej – służące w jego pracach jako 

rama teoretyczna dla opisu i wyjaśniania zmian dokonujących się w analizowanych 

przez niego społeczeństwach. Następnie wykazuję, że pojęcia anomii i fatalizmu 

identyfikują skrajne, opozycyjne stany zaburzeń opisywanej przez Durkheima regu-

lacji społecznej oraz wskazuję na empiryczne desygnaty tych stanów. 

Jak wspomniałem, Durkheim zdawkowo potraktował tę część swojej teorii, która 

odnosi się do opresyjnej regulacji, co przyczyniło się do niejasności i wieloznaczno-

ści jego pojęcia anomii. Fakt ten sprzyjał rozmaitym interpretacjom teoretycznym 

i  empirycznym.  Podejmuję  zatem  próbę  rekonstrukcji  teorii  regulacji  społecznej, 

opierając  się  na  wybranych  współczesnych  propozycjach  rekonceptualizacji  teo-

rii Durkheima. W szczególności odnoszę się do tezy Barclaya D. Johnsona (1965) 

o tożsamości wymiarów integracji i regulacji społecznej, do próby opisania Durkhei-

mowskich typów koncepcyjnych w kategoriach współczesnej teorii norm (Dohren-

wend  1959)  oraz  do  rekonceptualizacji  modalności  zaburzeń  regulacji  społecznej 

dokonanych przez Philippe’a Besnarda (1988) i Gabriela Acevedo (2005). Podsumo-

waniem tej części książki jest rekonstrukcja teorii regulacji społecznej Durkheima, 

która wskazuje na desygnaty wszystkich modalności zaburzeń regulacji i pozwala 

na ich empiryczne ujęcie. Szczególną rolę pełni tu wskazanie na komplementarność 

koncepcji alienacji Karola Marksa z patologicznymi formami podziału pracy w teorii 

Durkheima. Alienację interpretuję w kategoriach chronicznego fatalizmu, czyli stanu 

utrwalonej, opresyjnej regulacji społecznej. Taki zabieg pozwala mi na zbudowanie 

pełnej  rekonstrukcji  modalności  zaburzeń  regulacji  społecznej  oraz  jednoznaczne 

rozstrzygnięcie terminologicznych niejasności pojawiających się w analizach, które 

odwołują się do pojęć anomii i alienacji. 

Druga części rozdziału trzeciego dotyczy teorii struktury społecznej i anomii, 

sformułowanej przez Mertona, oraz teorii anomii instytucjonalnej, której autorzy 

podejmują próbę zintegrowania teorii Durkheima i Mertona. Z punktu widzenia te-

orii anomii niezbędne jest przedstawienie ramowych idei składających się na kon-

cepcję  struktury  społecznej  Mertona.  Za  Piotrem  Sztompką  interpretuję  ją  jako 

dynamiczną relację między trzema wymiarami: strukturą normatywną, strukturą 

możliwości oraz strukturą idealną. Wskazuję na to, że deficyty integracji między 

tymi wymiarami struktury społecznej rozpatrywane są przez Mertona z perspektywy 




14

makro i mikro, a teoria struktury społecznej i anomii to w istocie dwie koncep-

cje odnoszące się do zjawisk społecznych rozpatrywanych na różnych poziomach 

analizy: na poziomie makro – teoria anomii (anomie theory), a na poziomie mikro 

– teoria presji strukturalnej (strain theory) (Agnew, Passas 1997: 2; Feathersto-

ne, Deflem 2003; Marwah, Deflem 2006: 59). Krótkiej analizie poddaję również 

najbardziej płodne, moim zdaniem, rozwinięcia teorii struktury społecznej i ano-

mii, tj. Richarda A. Clowarda i Lloyda Ohlina teorię zróżnicowanych możliwości 

(Cloward 1959; Cloward, Ohlin 1960) oraz Williama Simona i Johna H. Gagnona 

(1976) koncepcję anomii dobrobytu. 

Teoria anomii instytucjonalnej Messnera i Rosenfelda (2001) podejmuje prob-

lem anomii w ramach ustabilizowanych systemów kapitalistycznych. Autorzy ci 

argumentują, iż źródłem  sankcjonowania  wszelkich  sposobów  osiąg-

nięcia  wysoko  cenionych  w  danym  społeczeństwie  celów  jest  do-

minacja  ekonomii  nad  innymi  sferami  instytucjonalnymi.  Teoria 

anomii instytucjonalnej stanowi uzupełnienie teorii struktury społecznej i anomii 

Mertona  poprzez  wskazanie  na  źródła  i  mechanizmy  powstawania  anomii  nor-

matywnej w ustabilizowanych systemach kapitalistycznych. Messner i Rosenfeld 

argumentują też, że zjawiska patologiczne, które Durkheim uznawał za stan przej-

ściowy, mogą stanowić o trwałym charakterze współczesnych społeczeństw. Teza 

wynikająca  z  teorii  anomii  instytucjonalnej  głosi,  że  w  sytuacji,  gdy  instytucje 

ekonomiczne dominują nad pozostałymi instytucjami społecznymi, egoistycznie 

zorientowanemu  indywidualizmowi  na  poziomie  wartości  i  norm  towarzyszyć 

będą zaburzenia społecznej regulacji zachowań jednostkowych, czyli stan anomii 

(Messner, Thome, Rosenfeld 2008: 172).

W rozdziale czwartym rozważam problem jednostki analizy w empirycznych ba-

daniach wykorzystujących pojęcia anomii i alienacji. Przedstawiam również wybrane 

sposoby ich operacjonalizacji i poddaję je ocenie w odniesieniu do przedstawionej 

w rozdziale drugim perspektywy teoretycznej. W końcu, proponuję własny zestaw 

terminów obserwacyjnych i odpowiadających im wskaźników. Odwołując się do me-

todologii Stefana Nowaka oraz do rekonstrukcji teorii regulacji społecznej z rozdziału 

trzeciego, przyjmuję, że analizy warto prowadzić na poziomie jednostek ludzkich, 

a nie na poziomie makro. Zaburzenia regulacji społecznej rozumiem jako cechę agre-

gatową, czyli własność pewnej zbiorowości – jednakże taką, która daje się określić 

jedynie w kategoriach cech poszczególnych jej członków (Nowak 2007: 111). 

Druga część rozdziału czwartego poświęcona jest przedstawieniu i krytyce do-

tychczasowych sposobów pomiaru anomii i alienacji. Przedstawiam narzędzia ba-

dawcze  wykorzystywane  we  wcześniejszych  badaniach,  które  prowadzone  były 

głównie na gruncie socjologii amerykańskiej. Analizuję je w odniesieniu do przyj-

mowanych przez autorów konceptualizacji badanych zjawisk oraz formułowanych 

przez nich hipotez. Skoncentrowałem się na najważniejszych lub najbardziej wpły-

wowych, moim zdaniem, sposobach pomiaru anomii i alienacji. Oprócz klasycznych 

baterii pytań, jak na przykład

 

skala eunomii–anomii Leo Srole’a (1956) czy skala 



anomii Herberta McClosky’ego i Johna H. Schaara (1965a), zwracam uwagę na ta-


15

kie empiryczne ujęcia, które okazały się ślepą uliczką i stanowią negatywny punkt 

odniesienia (por. pomiar alienacji według

 

Gwynne’a Nettlera 1957), oraz głęboko 



teoretycznie osadzone przykłady pomiaru anomii i alienacji oparte na wymiarach 

alienacji według Melvina Seemana (1959) i współczesne badania odwołujące się do 

teorii anomii instytucjonalnej (por. Muftić 2006). Podstawą dla zaproponowanych 

wskaźników regulacji społecznej jest krytyka wcześniejszych sposobów jej opera-

cjonalizacji oraz rekapitulacja głównych ustaleń teoretycznych z rozdziału trzeciego. 

Rozdział  piąty  poświęcony  jest  empirycznej  części  projektu  badawczego. 

Przedstawiam w nim wynikające z konceptualizacji pytania badawcze i odpowia-

dające im hipotezy, metodologię badania uwzględniającą schemat doboru próby 

oraz analizy statystyczne, w których poddaję weryfikacji sformułowane wcześniej 

wstępne odpowiedzi na pytania badawcze. Analizy statystyczne podporządkowane 

są dwóm celom szczegółowym badania: 1) wykazaniu, w jakim stopniu a) zrekon-

struowana  teoria  regulacji  społecznej  Durkheima  oraz  b)  teoria  anomii  instytu-

cjonalnej uzyskują umocowanie w analizowanym zbiorze danych empirycznych; 

2)  wskazaniu  na  czynniki  sprzyjające  zaburzeniom  regulacji  społecznej,  w  tym 

określeniu wpływu położenia respondenta w strukturze społecznej na stopień za-

burzenia regulacji społecznej. 

Aby zrealizować pierwszy cel badania posłużę się analizą modeli równań struk-

turalnych (SEM), która umożliwia poddanie testowi statystycznemu postulowany 

przez  teorię  układ  relacji  między  zmiennymi  obserwowalnymi  a  zmiennymi  la-

tentnymi (konstruktami teoretycznymi). Opierając się na głównych twierdzeniach 

teorii anomii instytucjonalnej i teorii regulacji społecznej Durkheima przedstawię 

adekwatne modele równań strukturalnych, poddam ocenie stopień ich dopasowa-

nia do danych oraz zinterpretuję uzyskane szacunki parametrów modeli pod kątem 

ich spójności z założeniami testowanych teorii. Na podstawie uzyskanych wyni-

ków możliwe będzie wykazanie, która z koncepcji teoretycznych uzyskuje lepsze 

uzasadnienie w świetle zgromadzonego materiału empirycznego. Teoria uzyskują-

ca lepsze odzwierciedlenie w danych wykorzystana zostanie do konstrukcji zmien-

nej zależnej w drugiej, wyjaśniającej części analiz, o której niżej.

Druga część analiz poświęcona będzie weryfikacji hipotez dotyczących czynni-

ków sprzyjających zaburzeniom regulacji społecznej. Decyzja o kształcie zmiennej 

wyjaśnianej zależeć będzie od wyników opisanego wyżej pierwszego etapu analizy. 

Posłużę się analizą regresji, w której zmienne niezależne uwzględniać będą kilka cech 

opisujących położenie respondentów w strukturze społecznej oraz pewne kluczowe 

dla jakości życia publicznego zjawiska, takie jak stopień indywidualnej legitymizacji 

systemu politycznego, uogólnione zaufanie, zachowania wyborcze itd. Dzięki temu 

możliwe będzie wskazanie na te kategorie społeczne, które są najbardziej narażone, 

lub „wystawione”, na negatywne konsekwencje zaburzeń regulacyjnych.

W ostatnim, szóstym, podsumowującym rozdziale książki rekapituluję głów-

ne ustalenia teoretyczne, przypominam pytania badawcze i weryfikuję postawione 

hipotezy w świetle wyników analizy zebranego materiału empirycznego. Przedsta-



wiam również możliwe kierunki nowych badań oparte na uzyskanych wynikach. 

Yüklə 100,52 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə