«Milli Məclis».-2009.-№2(11).-S.74-79.
Amerika Birləşmiş Ştatları Konqresi
XII əsrin ikinci yarıs ında Şimali Amerikada Britaniyaya məxsus 13 koloniyanın iqtisadi inkişaf
tempindən çox narahat olan Britaniya parlamenti bu inkiş afın qarşını almaq üçün qanunlar qəbul edirdi.
Britaniya parlamentində təmsil olunmayan koloniyalar bu qanunlara qarşı olsalar da, heç nə edə
bilmirdilər. Bu, Britaniyanın Şimali Amerikadakı koloniyalarının öz qanunverici orqanlarını yaratması ilə
nəticələndi.
Tarixi
İlk çağrılan I Kontinental Konqresdir. Belə ki, 1765-ci ildə İngiltərə parlamenti koloniyalarda bütün sənədlərə
(ştampel vergisi), qəzetlərə böyük məbləğdə vergilər qoyur və buraya 10.000 Britaniya əsgəri yerləşdirməyi qərara
alır. Koloniyalara ixrac olunan mallara rüsumu artırır. Bununla razılaşmayan koloniyalar 5 sentyabr 1774-cü ildə
Filadelfiya ştatında Corciya istisna olmaqla bütün ştatların nümayəndələrinin iştirakı ilə I Kontinental Konqres
çağırırlar. Konqres Britaniyanın öz üzərində metropoliya hüququnu tanısa da, koloniyalara qarşı qəbul edilmiş
bütün qanunların ləğvini tələb edir. Eyni zamanda konqres koloniyaların ordusunu yaratmağı qərara alır. Britaniya
hökuməti Amerikaya hərbi qüvvələr göndərir. Koloniyalar dərhal 10 may 1775-ci ildə II Kontinental Konqresi
çağırırlar. Bütün koloniyaların nümayəndələrinin qatıldığı II Kontinental Konqres Britaniya kralı III Georqdan
ingilis əsgərlərinin törətdiyi cinayətlərin qarşısını almağı tələb edir. Tələblərin yerinə yetirilmədiyini görən II
Kontinental Konqres 1776-cı il iyulun 4-də müstəqil Amerika Birləşmiş Ştatları dövlətinin yaradıldığını elan edir
(“Müstəqillik Deklarasiyası”). 1787-ci ilin Konstitusiyasına görə ABŞ-da ikipalatalı Konqres yaradılır. Onların ilk
iclası 1787-ci il iyulun 16-da keçirilir.
Strukturu
ABŞ Konqresi ikipalatalıdır. Aşağı palata - Nümayəndələr Palatası, yuxarı palata - Senatdan ibarətdir. 435
deputatı olan Nümayəndələr Palatasına seçkilər 2 ildən bir əhalinin sayına əsasən hər ştatdan bir neçə nümayəndə
olmaqla (məs. Kaliforniya ştatından 45 deputat) seçilir. Cəmi 6 ştat - Alyaska, Delaver, Nevada, Şimali Dakota,
Vermont və Vayominq ştatları yalnız bir deputat yerinə malikdirlər. Puerto-Riko Birliyi, Kolumbiya Federal Mahalı
(Vaşinqton şəhəri), Amerika Samoası, Quam və Virciniya adalarının hər biri Nümayəndələr Palatasında bir nəfərlə
təmsil olunurlar. Lakin onların səsvermə hüququ yoxdur.
Ştatların təmsilçilik orqanı olan Senat 100 üzvdən ibarətdir. Əhalisinin sayından və ərazisindən asılı
olmayaraq, hər ştatdan Senata ümumi səsverməsi yolu ilə 2 senator seçilir. Onların səlahiyyət müddəti 6 ildir. Lakin
hər iki ildən bir Senatın tərkibinin üçdən biri yenidən seçilir.
Səlahiyyəti
Palatanın öz müstəsna səlahiyyətləri vardır. Nümayəndələr Palatasının müstəsna səlahiyyətlərinə maliyyə
məsələləri üzrə qanun layihələrini irəli sürmək, mülki vəzifəli şəxslərin impiçmenti haqqında məsələ qaldırmaq,
ümumi prezident seçkiləri zamanı namizədlər kifayət qədər səs toplaya bilmədikdə daha çox səs toplamış 3 namizəd
arasından prezidenti seçmək aiddir.
Senatın müstəsna səlahiyyətlərinə isə beynəlxalq müqavilələri, prezidentin təyin etdiyi vəzifəli şəxsləri təsdiq
etmək, impiçment haqqında məsələ qaldırıldıqda müvafiq araşdırma aparmaq və vəzifəli şəxsin təqsirliliyi haqqında
məsələni həll etmək, namizədlərdən heç biri lazımi qədər səs toplamadıqda daha çox səs toplamış 2 namizəd
arasından vitse-prezident seçmək məsələləri daxildir.
ABŞ tarixində cəmi 2 dəfə - 1820 və 1824-cü illərdə prezident və vitse-prezident Konqres tərəfindən
seçilmişdir.
Konqres üzvlərinin statusu
Səlahiyyət müddəti ərzində Nümayəndələr Palatasında yaranan vakant konqresmen yerinə müvafiq ştatda
əlavə seçkilər keçirilir. Senatda yaranan vakant yerə senatoru təyin etmək qubernatorlara məxsusdur. Bəzən
qubernatorlar bu hüquqdan istifadə edərək özləri senatorun yerini tuturlar.
Konqres üzvləri məhdud parlament immunitetinə malikdir. Xəyanət, ağır cinayət və ictimai qaydanın
pozulması halları istisna olmaqla, konqresmen və senatorlar Konqresin sessiyası dövründə həbs oluna bilməzlər.
Digər hallarda cinayət törətdikdə ümumi əsaslarla həbs edilə bilərlər.
Palatalar “əxlaq normaları”nı pozan üzvlərini palatanın üçdə ikisinin razılığı ilə Konqresdən xaric edə bilər.
ABŞ tarixində Konqres üzvlüyündən məhrumetmə cəmi 19 dəfə (4 dəfə Nümayəndələr Palatası, 15 dəfə Senat
tərəfindən) tətbiq olunmuşdur.
Palataların daxili quruluş u
Spiker Nümayəndələr Palatasının bütün fəaliyyətinə rəhbərlik edir. Nümayəndələr Palatasının seçdiyi bütün
vəzifəli şəxslər spikerə hesabat verirlər. ABŞ-ın vitse-prezidenti həm də senatın sədridir.
Konqresdə ilk komitə 1816-cı il dekabrın 10-da yaradılıb. Hazırda komitələrə 10 nəfərdən 60 nəfərədək
konqresmen daxil edilir. Konqresdə daimi, xüsusi, birləşmiş, razılaşdırıcı komitələr və “bütün palata” komitəsi
fəaliyyət göstərir. Daimi komitələr qanunvericilik və nəzarət funksiyalarını həyata keçirirlər. Nazirlər hər il
fəaliyyətləri haqqında daimi komitəyə hesabat verməlidir. Daimi komitələr nazirlərin və yüksək vəzifəli hökumət
məmurlarının qanunu pozması halları ilə əlaqədar təhqiqat apara bilər. Nümayəndələr Palatasında 22, Senatda 16
daimi komitə yaradılmışdır.
Eyni zamanda daimi komitə öz daxilində köməkçi komitələr yaradır. Hal-hazırda Konqresdə 200-dən çox
köməkçi komitə fəaliyyət göstərir.
Birləşmiş Komitələr Konqresin hər 2 palatasının üzvlərindən təşkil olunur, Razılaşdırıcı Komitələr isə hər 2
palatanın bərabər sayda üzvlərindən yaradılır.
Konqresdə 2 partiya fraksiyası vardır: respublikaçılar və demokratlar. Fraksiyaların ümumi yığıncağında
onun lideri seçilir. “Qamçı”lar fraksiya üzvlərinin parlamentdəki işini əlaqələndirirlər. Fraksiyanın ümumi
yığıncaqları kokuslar adlanır.
Konqresin iş qaydası
Yeni seçilən Konqresin ilk sessiyası seçki ilindən sonrakı il yanvarın 3-də keçirilir. Nümayəndələr Palatasının
gündəlik iş rejimi kapellanın dua oxuması il başlayır. “Palatanın jurnalı” oxunur və təsdiq olunur. “Palatanın
jurnalı” gündəlik iclasın məzmununun, yetərsayın və səsvermənin nəticələrinin göstərildiyi sənəddir. Sonra
“Spikerin stolunda olan” məsələlərə baxılır. Buraya prezidentin veto qoyduğu və Senatdan daxil olmuş qanun
layihələri aiddir.
Nümayəndələr Palatasında qanun layihələri 5 siyahıya daxil edilir:
“Federal siyahı”ya “Ölkənin vəziyyəti haqqında” Prezidentin Konqresə müraciəti əsasında maliyyə
vəsaitlərin ayrılması ilə bağlı olan qanun layihələri, “Nümayəndələr Palatasının siyahısı”na dövlət gəlirləri ilə bağlı
layihələr,”Xüsusi siyahı”ya ayrı-ayrı şəxslərə və firmalara aid olan qanun layihələri, “Razılıq siyahısı”na “Federal
siyahı”ya və “Nümayəndələr Palatasının siyahı”sına daxil edilmiş mübahisəsiz qanun layihələri daxildir.
“Komitələrin qanun layihələrinə baxmaqdan kənarlaşdırılması təklifləri” siyahısına isə daxiledilmə qaydası
aşağıdakı kimidir: hər bir konqresmen verilmiş qanun layihəsini 30 gündən artıq müddətə baxmamış daimi
komitənin həmin layihəyə baxmaqdan kənarlaşdırılması haqqında palatanın klerkinə yazılı təklif verir və bu təklif
hamının tanış ola biləcəyi yerdə qoyulur. Əgər konqresmenlərin yarıdan çoxu təklifi imzalayarsa, həmin təklif
göstərilən siyahıya daxil edilir.
Senatda isə məsələlər cəmi 2 siyahıya daxil edilir: qanun layihələri və qətnamə siyahısı, icra hakimiyyətinin
Senatın təsdiqinə verdiyi məsələlərin siyahısı.
Müzakirələr və səsvermə
Nümayəndələr Palatasında hər konqresmen müzakirə olunan əsas məsələ barəsində bir saatadək çıxış edə
bilər. Senatda isə çıxış etmək istəyən senator ayağa qalxaraq sədrlik edənə müraciət etməlidir. Senatorların yalnız
müzakirə edilən məsələ barədə danışması tələbi də yoxdur. Bəzən senatorlar vaxtı uzatmaq üçün müzakirə edilən
məsələdən asılı olmayaraq, istənilən mövzuda danışırlar: İncili, qəzetləri, hətta telefon məlumat kitablarını
oxuyurlar.
Konqresdə səsvermə bir neçə üsulla keçirilir. Şifahi səsvermə zamanı əvvəlcə lehinə, sonra isə əleyhinə
olanlar yerdən qışqırmaqla səs verirlər. Sədrlik edən şəxs səs-küyün ucalığından asılı olaraq qərarın qəbul
olunub-olunmadığını elan edir.
Nümayəndələr Palatasının tərkibinin beşdə birinin (təx. 44 deputat) tələbi ilə adbaad səsvermə də keçirilə
bilər.
Ayağa qalxmaqla səsvermə zamanı sədrlik edən lehinə olanlardan ayağa qalxmağı və onların səsi sayılana
qədər ayaq üstə dayanmağı xahiş edir. Səsləri adətən klerk (katib) sayır. Sonra isə eyni qayda ilə əleyhinə olanlar
sayılır.
Nümayəndələr Palatasında 44 deputatın tələbi ilə səs sayıcıların köməyi ilə də səsvermə keçirilə bilər. Bu
halda spiker hər 2 tərəfdən bir və ya bir neçə deputata səslərin sayılmasını tapşırır və lehinə olanlardan sayıcılara
yaxınlaşaraq öz səslərini qeydə aldırmağı xahiş edir.
Səsvermə qurtardıqdan sonra sayıcılardan biri lehinə verilən səslərin miqdarını bildirir. Sonra isə əleyhinə
olan səslər eyni qaydada sayılır. Spiker isə ümumi nəticəni elan edir.
44 konqresmenin tələbi ilə qeydə alınmaqla səsvermə keçirilə bilər. Bu zaman səsvermə ya elektron sistem
vasitəsilə keçirilir, yaxud da spikerin tapşırığına əsasən klerk lehinə və əleyhinə olan konqresmenləri sayır.
Qanunvericilik prosesi
ABŞ Konqresində qanunvericilik prosesi özünün mürəkkəbliyi ilə fərqlənir. Qanun layihələri hər iki palatada
irəli sürülə bilər. Maliyyə xarakterli qanun layihələrinin irəli sürülməsi isə yalnız Nümayəndələr Palatasında
mümkündür. Qanun layihələrinin irəli sürülməsi proseduru çox sadədir. Konqresmen irəli sürdüyü qanun layihəsini
Nümayəndələr Palatasında klerkin masasının yanında “hopper” adlanan qutuya salır. Senatda isə qanun layihəsi
adətən iclasın gedişində, “səhər saatları” adlanan vaxtda təqdim edilir. Layihəni irəli sürən senator sədrin razılığı ilə
qısa (adətən 3 dəqiqəyədək) çıxış etməklə layihəni rəsmən təqdim edə bilər. Senatorlar həmçinin iclasda çıxış
etmədən də qanun layihəsini katibə təqdim etməklə irəli sürə bilərlər.
İrəli sürülən bütün qanun layihələri 3 oxunuşdan keçir. I oxunuşda qanun layihəsinin adı oxunur və müvafiq
daimi komitəyə göndərilməsi məsələsi həll edilir. Senatorlardan biri həmin layihənin irəli sürülməsinə etiraz edərsə,
məsələ növbəti iclas gününə keçirilir.
Nümayəndələr Palatasında irəli sürülən qanun layihələrinin komitədə müzakirəsinin mühüm mərhələlərindən
biri açıq dinləmələrin keçirilməsidir. Hər bir daimi komitə qanun layihəsi üzrə açıq dinləmələr keçirilməsi haqqında
qərar qəbul edə bilər.
Qanun layihələri üzrə dinləmələr ictimaiyyət üçün açıq olur. Əgər dinləmələr zamanı verilən ifadələrin,
gətirilən sübutların, nəzərdən keçirilən sənəd və materialların açıqlanmasının milli təhlükəsizlik mənafelərinə ziyan
vura bilməsi ehtimalı varsa, dinləmələr tamamilə və ya qismən qapalı keçirilə bilər. Daimi komitənin üzvləri
səsvermə yolu ilə köməkçi komitənin təkliflərini və rəyini bəyənə, yaxud yeni təkliflər verə bilərlər.
Layihənin qəbulu ilə qüvvədə olan qanunvericilikdə baş verə biləcək bütün dəyişikliklər və ləğv edilməli olan
qanunlar, yaxud onların ayrı-ayrı hissələri qeyd olunur. Bu tələb Nümayəndələr Palatasında “Ramseyer qaydası”,
Senatda isə “Kordon qaydası” adlanır.
II oxunuş qanun layihəsinin bütünlüklə oxunması ilə başlanır. Müzakirələr zamanı 2 qayda tətbiq edilir:
“qapalı qayda” zamanı qanun layihəsinin müzakirəsi vaxta və düzəlişlərin təklif edilmə imkanlarına görə
məhdudlaşdırılır; “açıq qayda” zamanı isə istənilən sayda düzəlişlər müzakirə edilə bilər.
Qanun layihəsinin III oxunuşu zamanı layihənin adı oxunur və o, bütövlükdə səsə qoyulur. Bu zaman qanun
layihəsinə düzəlişlər təklif edilə bilməz, lakin layihə yenidən II oxunuşa qaytarıla bilər.
Nümayəndələr Palatası tərəfindən qəbul edilən qanun layihəsini Senat təsdiq etməlidir. Qanun layihəsini
vitse-prezident də imzalamalıdır. Sonra isə o, prezidentə təqdim edilir.
Prezident təqdim olunmuş qanun layihəsini 10 gün müddətində imzalayır, yaxud da öz etirazları ilə birlikdə
geri qaytarır. Prezidentin geri qaytardığı qanun layihəsi hər 2 palatada 2/3 səs çoxluğu ilə yenidən təsdiq edilərsə,
prezident onu imzalamağa borcludur. Əgər 10 gün müddətində prezident təqdim olunmuş layihəni imzalamırsa,
layihə qanun hesab olunur və Nümayəndələr Palatasının spikeri tərəfindən rəsmən elan edilir.
Konqresin sessiyasının sonuna 10 gündən az qalırsa, prezidentin imzalamadığı qanun layihəsi qəbul
edilməmiş sayılır və həmin layihə üzrə bütün proses yenidən başlanmalıdır. Buna “cib vetosu” deyilir.
Amerika Birləşmiş Ştatları Konqresinin binası Kapitoli adlanır. Onun tikintisi 1793-cü ildə başlanmış və
1865-ci ildə başa çatdırılmışdır. Binanın planı memar Uilyam Toronton tərəfindən verilmişdir. ABŞ Konqresi
dövlətçilik simvolu olmaqla yanaşı, həm də ölkənin ən gözəl beş memarlıq abidələri sırasındadır. Bina ağ mərmərlə
örtülmüşdür. Kapitolinin maraqlı cəhətlərindən biri onun kitabxanasıdır. Bu kitabxanada 26 milyon kitab, 36
milyon əlyazma saxlanılır. Həmçinin bu kitabxanada ABŞ-ın 23 prezidentinin arxivi mühafizə olunur.
Dostları ilə paylaş: |