1
MİLLİ MƏNLİK ŞÜURU MİLLİ İDEOLOGİYANI
FORMALAŞDIRAN AMİLLƏRDƏN BİRİ KİMİ
Çələbiyev Nuralı Zərbalı oğlu
n_chelebiyev@mail.ru
psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent.
Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Şəki filialı
XX-XXI əsrlərdə -siyasət, iqtisadiyyat və sosial –mənəvi həyatda baş verən qlobal
dəyişikliklər xalqların milli mənlik şüurunun oyanması və inkişafına güclü təsir göstərmiş, milli
azadlıq hərəkatlarının baş qaldırılmasına səbəb olmuşdur. Milli oyanış dövrü paralel olaraq SSRİ-
nin süqutuna doğru aparan etnik toqquşmalara, millətlərarası münasibətlərin pisləşməsinə,
speratizm meyllərinin güclənməsinə səbəb olmuşdur.
Milli ideologiya xalqların özünüinkişaf və özünüaktuallaşdırma məqsədlərinə yönəlmiş
cəmiyyətdə ictimai inkişaf qanunları əsasında meydana gələn üstqurum hadisəsidir. O, millətin
mənəvi birliyini və milli maraqlarının prioritetlərini ehtiva edən baxışların, təsəvvürlərin, ideya və
dəyərlərin sistemidir. İstənilən xalqın vahidliyinin, həmrəyliyinin və milli birliyinin inkişaf
etdirilməsində vahid baxışlar sisteminə əsaslanan ümumiləşmiş ideologiyanın olması zəruridir.
“Milli ideologiya” formulu sivil anlam səviyyəsində bəşəri dəyərlərlə uzlaşan sosiomədəni
gerçəkliklərə zidd olmamalıdır. Bu anlayış müasir fəlsəfi, sosioloji, siyasi və s. anlamlarda müəyyən
fərqli yanaşmalarla dəyərləndirilsə də, ümumilik təşkil edən əsas və ortaq cəhətlər bunlardır:
1. Milli ideologiya millətin mənəvi vahidliyi və ümumiliyi prinsiplərinə və ictimai həyatın
bütün sahələrində onun üstün maraqlarına əsaslanan baxışların, təsəvvürlərin və dəyərlərin
sistemidir.
2. Milli-mədəni mövcudluğun dərk edilməsi və milli ideologiyanın formalaşması bir sıra
mühüm komponentdən asılıdır. Buraya tarixi yaddaş, milli mənlik şüuru, mentalitet, milli
mədəniyyət, din, inam amili, milli maraqlar, dövlət, geosiyası amillər daxildir. [4, 220-225]
Ayrı-ayrı dövrlərdə millətçiliyi, irqi və dini ayrıseçkiliyi ehtiva edən faşizm, sionizm,
militarizm, rasizm, şovinizm və s. kimi mürtəce ideologiyalar onlara inam bəsləyənlərin şüuruna
hakim olaraq bəşəriyyətə bəlalar gətirmişdir. Bu gün də ayrı-ayrı ölkələrdə onların neofaşizm, etnik
separatizm, dini ekstremizm, etnonasionalizm, etnosentrizm və s. kimi yeni adlar altında
dirçəldilməsi təşəbbüsləri genişlənməkdədir.
Hər bir millət genetik olaraq ulu əcdadlarından ona miras qalmış qan yaddaşının –milli
hisslərin, milli xarakter və psixologiyanın, adət-ənənənin, bir sözlə milli mənlik şüurunun potensial
daşıyıcısıdır. Şüurun bir komponenti olan milli mənlik şüuruna Vətəni sevmək, tarixi keçmişə və
soy kökə bağlılıq, öz dilinə və milli mədəniyyətinə hörmət, ehtiram və s.daxildir.
2
İntellektual məhsul olan milli mənlik şüuru milli ideologiyanın əsas komponenti, onun
təşəkkülü və formalaşmasının zəruri şərtidir. Öz xalqının rifahı naminə siyasi müstəqillik, mənəvi
və mədəni tərəqqi, xalqın həyat şəraitinin praktik müdafiəsi və yaxşılaşdırılması, xalqın birliyinin
təmin edilməsi, ərazi bütövlüyünün, iqtisadi resusların və mənəvi dəyərlərin müdafiə edilməsi milli
mənlik şüurunun strukturunu yaradan əsas amillərdir. Milli mənlik şüuru vətənpərvərliklə
qohumluq təşkil edən milli hisslərə istinad edir. Milli mənlik şüuruna əsaslanan milli ideologiya
cəmiyyət həyatında özünü göstərən ziddiyyətli sinfi və qrup maraqlarını nəzərə almadan cəmiyyətin
müxtəlif təbəqələrinin harada yaşamasından asılı olmayaraq Vətən əxlaqı və təəssübkeşliyi əsaında
birliyinin təmin edilməsini nəzərdə tutur.
Mədəniyyət və siyasətin çoxcəhətliliyi milli mənlik şüurunun çoxformalı və
çoxsəviyyəliyinin əsasıdır. Onun vasitəsilə hər bir millətin nümayəndəsi doğulduğu andan özünü
onun bir hissəsi kimi dərk edir və öz milli mədəniyyətinin daşıyıcısı olur.
SSRİ-nin süqutundan sonra milli mənlik şüuru bir çox siyasətçilər üçün gözlənilmədən
yüksək aktual əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. Bir çox milli təsisatlar müxtariyyət və milli
özünütəyinetmə yolunu tutdular. Bu dövrdə baş verən hadisələrin gedişi göstərdi ki, belə milli
mənlik şüuru sosial tamlığı təmin etmədiyindən onun əsasında gerçək sosial ziddiyyətləri aradan
qaldırmaq mümükün olmur. Nəticədə milli birlik əvəzinə keçmiş imperiyalarda islahatlar aparmaq
cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi və reallıqda bütün milli münasibətlər sisteminin zəifləməsinə
aparan milli separatizm meylləri gücləndi.
Ümummilli mənlik şüuru öz inkişafı gedişində heç də bərabər ölçülü olmayan
çoxsəviyyəli və uzunmüddətli tarixi mərhələlərdən keçir. Tarixi planda götürdükdə, milli mənlik
şüurunun formalaşma prosesi adi, etnopsixoloji səviyyədə baş verir. O, bütövlükdə insan şüurunun
sosial-psixoloji mexanizmlərinin baza əlamətlərinin formalaşması gedişində bu və ya digər icmanın
fərdi şüurununda “biz” və “onlar” antitezi ilə qiymətləndirici mühakimlərin formalaşması və kök
salması ilə ilə bağlıdır. “Biz” və “onlar” tandemindəki fərqlər ifadəli əlamətlər (xarici görünüş sifət
quruluşu, inanc və etiqadlar,dini dəyərlər, sosial-iqtisadi həyat tərzi, dil, irqi əlamət, milli adət-
ənənələr və s.), habelə hakimiyyət və idarəetmə sistemi, ideoloji baxış və doktrinalara əsaslanmaqla
“onlar”ın həmişə pis, bizdən fərqli olan neqativ psixologiyaya malik olması barədə stereotiplərin
yaranmasına səbəb olmuşdur.
Milli mənlik şüuru insanın öz Vətəninə yalnız siyasi və hüquqi mənsubiyyətini deyil, həm
də mənəvi bağlılığını ifadə edir. Vətəndaşın siyasi iradəsi və fərdi özünəməxsusluğundan asılı
olmayaraq doğulduğu andan insanda anadangəlmə milli xarakterin baza əlamətləri olur.
Uşaq öz həyatının birinci ilində “Mən” obrazına yiyələnir, əhatəsindəki insanların ona
verdikləri ada cavab reaksiyası göstərir. 2-3 yaşlarında öz hərəkətlərinin nəticələrini başqa
adamların hərəkətlərindən fərqləndirərək özünü fəaliyyət subyekti olan xadim kimi dərk etməyə
3
başlayır. 6-7 yaşlarında uşaqda özünüqiymətləndirmə qabiliyyəti, yeniyetməlik və gənclik
yaşlarında fəal özünüdərketmə, həyati özünütəyinetmə və fərdi davranış üslubu formalaşmağa
başlayır və bu mərhələ sosial-mənəvi qiymətləndirmənin formalaşması ilə başa çatmış olur.
“Şüurun xarakteristikası təsbit olunmuş subyekt və obyektin, yəni insanın “mən”inə və onun “qeyri-
mən”inə mənsub olanların aydın fərqləndirilməsindən ibarətdir. “Mən”in “qeyri-mən”dən
ayrılması-hər bir adamın uşaqlıq dövründə keçdiyi bu yol insanın mənlik şüurunun formalaşması
prosesində həyata keçir”. [6, 31]
Mənlik şüurunun formalaşmasına ətrafdakı adamların qiymətləri və yeniyetmələrin
həmyaşıdlar qrupundakı statusu, real “Mən” ilə ideal “Mən”in qarşılıqlı münasibəti və fərdin öz
hərəkətlərini qiymətləndirilməsi təsir göstərir. “Şəxsiyyətin malik olduğu nisbi sabit “Mən” obrazı,
çox vaxt onda əvvəlki nəsillərdən və valideynlərdən əxz olunmuş modellər üzrə formalaşır” [5, 66]
Onun vasitəsilə insan özünü ətraf aləmdən, yəni öz “mən”ini, “qeyri-mən”dən ayırir, özünün fiziki,
sosial, psixi və mənəvi keyfiyyətlərini qiymətləndirir, sosial həyata şüurlu münasibət bəsləməyə
başlayır ki, bu əsasda da onun “mən konsepsiyası” formalaşır. “Mən” fenomenində bir-birinə
paralel olan iki meyli müşahidə etmək olar: onlardan biri fərdin digər insanlarla emosional
ümumiliyə can atmasında, digəri isə öz unikallığını qoruyub saxlamaq arzusunda, müstəqilliyə,
azadlığa can atmaqda, öz şəxsi ləyaqətini qoruyub saxlamaqda ifadə olunur” [1, 322]
Fərdin mənlik şüurü funksional və genetik cəhətdən bir-biri ilə bağlı olan bir sıra
funksiyaları yerinə yetirir. Bunlara fərdin özü haqqında informasiyanın əldə edilməsi,özünə
emosional qiymətləndirmə münasibəti və davranışın özünütənzimi daxildir.
Erməni separatçıları və ideoloqları “Qarabağ münaqişəsi ilə iki xalq arasında düşmən
ideoloji qaydalara, siyasi və əxlaqi qiymətləndirmənin qarşılıqlı inkarına əsaslanan müharibə
mədəniyyəti formalaşdırıb. Bu müharibə mədəniyyətində mənfi etnik strotipləri və mifogemləri
özündə birləşdirən tarixi yaddaş, düşmənçilik psixologiyası əsas rol oynayır”. [3, 166]
İnsanın milli, etnik və dini mənsubiyyəti onun üçün həmişə sosial mənsubiyyətindən üstün
tutulmuşdur. Məhz buna görə də ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyevin “Hər bir insanın milli
mənsubiyyəti onun qürur mənbəyidir. Mən fəxr etmişəm, bu gün də fəxr edirəm ki, mən
azərbaycanlıyam” fikrini dahi uzaqgörənliklə söylənilmiş dəyərli fikirlər kimi qəbul edirik.
Zəmanəmizin böyük siyasi və dövlət xadimi, filosof və mütəfəkkiri olan Heydər Əliyevin
irəli sürdüyü və inkişaf etdiridiyi azərbaycanşılıq ideologiyası milli müstəqillik dövründə yaranmış
ideoloji boşluğu nəinki bərpa etmiş, həm də milli dövlətçiliyin etibarlı təməli olmaqla dünya
azərbaycanlılarının həmrəyliyi üçün möhkəm təminat yaratmışdır. H.Əliyevin millətlərarası
həmrəylik konsepsiyasına əsaslanan bu ideologiya Azərbaycan dövlətçiliyin strateji proqramı və
ideoloji əsasıdır. Ümummilli Lider Heydər Əliyev dövlətçiliyi və ərazi bütövlüyünü qoruyub
saxlamaq, cəmiyyətin bütövləşməsi naminə azərbaycançılığı milli həmrəyliyin aparıcı amilinə
4
çevirmiş və mükəmməl bir ideoloji konsepsiya səviyyəsində onun fəlsəfi və siyasi əsaslarını işləyib
hazırlamışdır. Bu ideologiya Azərbaycan xalqının müxtəlif dövrlərdə müxtəlif adlarla, müxtəlif
tərzdə təzahür edən ideoloji baxışlar sisteminin ümumiləşmiş əksidir.
Azərbaycançılıq ideyasının əsas məzmununu xalqımızın, milli-mənəvi dəyərlərinə hörmət,
vətənə, torpağa bağlılıq duyğuları təşkil edir. Azərbaycançılıq milli özünüdərkin, etnik şüur, qan
yaddaşı intibahının elmi-fəlsəfi və ideoloji ifadəsidir.
Böyük adamların ömrü onların ideyalarının ömrü ilə ölçülür. Heydər Əliyev ideyalarının
həmişəyaşar olmasını təmin edən ən mühüm hadisələr sırasında onun nəzəri-ideoloji irsi dayanır.
Azərbaycan –türk əsaslı Azərbaycan xalqının tarixi vətəni, dünyanın qədim etnokulturoloji
mərkəzlərindən biridir [2, 7]. Azərbaycan azəri türklərinin tarixən məskunlaşdığı ərazidir. Ölkə
əhalisinin 90%-dən çoxunu azəri türklərindən ibarət olan bu xalq öz ərazisində 20-dən çox etnik
azlıqlara yaşamaq hüququ vermiş, onların vətəndaşlıq hüquqlarını daim qorumuşdur.
Azərbaycançılığın müasir dövrün əsas ideyası və ideologiyası olması məsələsi təkcə
ölkəmizin milli hüdudları ilə bitmir. Bu ideya həm də Vətən hüdudlarından kənarda yaşayan
soydaşlarımızı ümumi ideologiya-Vətən təəssübkeşliyi ətrafında birləşdirilməsi amalına xidmət
edir. Bu ideya təkcə ölkəmizin ərazisində yaşayan və ərazinin aborgen əhalisi olan azəri türklərinin
deyil, həm də burada məskunlaşmış digər millətlərin və etnosların maraqlarına uyğundur.
Azərbaycançılıq millətçilik və şovinizmdən fərqli olaraq Vətən qayəli sivil, demokratik, humanist
və tolerant ideologiyadır. Bu ideologiya çoxmillətli ölkə olan Azərbaycanda etnik birgəyaşayışa
xüsusi önəm verir, milli azlıqların hüquq və azadlıqlarının qorunmasına hüquqi təminat yaradır.
Ulu öndərin siyasi uzaqgörənliklə formalaşdırdığı bu mütərəqqi ideologiya milli təəssübkeşliklə
vətənpərvərliyin sintezidir. O, hər hansı millətin azlıqda olan digər etnoslar üzərində hakim roluna
deyil, bərabərhüquqlu birgəyaşayışa və güclü dövlətçilik amalına önəm verir.
Azərbaycançılığın əsas qayəsi milli özünüdərk və milli mənlik şüuru əsasında milli
mentallığı qoruyub saxlamaqdan, ayrı-ayrı etnosların mədəniyyətlərarası dialoqu və sintezi əsasında
onları dövlətçiliyə bağlılığı və sədaqətini təmin etməkdən, separatçı və ekstremist meyllərinin
kökünü kəsməkdən ibarətdir. Sosial ədalət prinsipinin etibarlı hüquqi təminatı ölkəmizdə yaşayan
hər bir etnosa öz milli mədəniyyətini, dilini inkişaf etdirmək imkanı verir.
Bu gün azərbaycançılıq ideologiyası müstəqil Azərbaycanda dayanıqlı cəmiyyət və dövlətin
formalaşması prosesinin ayrılmaz elementinə çevrilmişdir. Bu ideologiya cəmiyyətin və dövlətin
inkişafı, siyasi sabitliyi və milli maraqlarına təminat yaradan güclü ideologiyadır. Müstəqil
Azərbaycanın indiki geosiyasi vəziyyəti və erməni təcavüzü ölkəmizdə azərbaycançılıq
ideologiyasına əsaslanan milli razılıq konsepsiyasının gerçəkləşdirilməsi zərurətini irəli sürür.
Digər xalqlara və etnik qruplara qarşı münasibətlərdə təkəbbür və milli eqoizm, onları özünə
tabe etməyin milli həmrəyliyin pozulmasına, millətçilik və ekstremizmə səbəb olduğunu yaxşı bilən
5
Ümummilli lider Heydər Əliyev azərbaycançılığı milli müstəqilliyin qorunması, dünya
Azərbaycanlılarının vahid Vətən və ümummilli maraqlar naminə mübarizədə vahid cəbhədə
birləşməsi amilinə çevirməyə nail olmuşdur. Ulu öndər Azərbaycanın adət-ənənələrini, milli-
mənəvi dəyərlərinin təbliğini, bədnam ermənilərin uzun illər boyu tarixi ərazilərimizə əsassız
iddialarını, xalqımızın başına gətirilən soyqırımların ifşasını, eləcə də Dağlıq Qarabağın
Azərbaycan Respublikasının tarixi ərazisi olması həqiqətlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasını
təmin etmək üçün etibarlı siyasi və mənəvi fəaliyyət konsepsiyasının yaradılmasını təmin etmişdir.
Heydər Əliyevin formalaşdırdığı mütərəqqi azərbaycançılıq ideologiyası ölkə ərazisində yaşayan
digər xalqlara və etnik qruplara qarşı etnik, dini və mədəni dözümlülüyü ön plana çəkərək hər bir
xalqa öz dilini, mədəniyyətini, adət və ənənələrini inkişaf etdirmək üçün geniş imkanlar verir.
Ədəbiyyat:
1.
Бессознательное: природа, функции, методы исследования. Т.4.Тбилиси, 1988
2.
Cəfərov N.Azərbaycanşünaslığın əsasları. B., 2005
3.
Əliyev Z. Dünya azərbaycanlılarının psixologiyası: həmrəylik və birlik probleminə
psixoloji-fəlsəfi-siyasi yanaşma.// “Azərbaycan inkişaf etmiş cəmiyyətə doğru: reallıqlar,
perspektivlər” mövzusunda ümumrespublika elmi konfransının materialları. B.,
“Azərbaycan Universiteti”, 2011
4.
Miraləm E. Milli ideologiya və onu formalaşdıran amillər/.Dirçəliş XXI əsr,2006,N 104-105
5.
Rzayev M. Şəxsiyyətin sosial-fəlsəfi təhlilinin metodoloji əsasları. B.,2007
6.
Ümumi psixologiya (A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə.)B., “Maarif”, 1982
Чалабиев Нуралы Зарбалы оглы.
Национальное самосознание как один из фактор формирования
национальной идеологии
Резюме
Характер национальной идеологии - фактор национального сознания к себе уважение
Это статья как основной фактор национального характера от особенностей
рассказывается о формировании национальной идеологии. Автор философские вопросы
формирования национальной идеологии Азербайджанства, идеология Азербайджанства
народа, о роли общенационального лидера Азербайджана Гейдара Алиева в период
национальной независимости со стороны, как -психологически комментировать работал в
качестве возраждения.
Chelabiyev Nurali Zarbali
Summary:
National self-respect consciousness is the factor of national ideology building up the character
6
This article deals with basic factor of national ideology building up the character national
self-respect consciousness, the process of its forming, and basic characteristic features.
The author tried to ground the national ideology of being Azerbaijani developed by the
national leader of Azerbaijan Haydar Aliyev`s idea and activity during national independent years,
and its helping to the national self-comprehension, national self-respect consciousness, and
renaissance of blood memory`s scientific-philosophy, ideological expression.
Açar sözlər: milli ideologiya, “Mən” obrazı, milli mənlik şüuru, azərbaycançılıq, milli
özünüdərk, milli həmrəylik.
Key words: national ideology, Image of "i" ,
Consciousness of national identity, Azerbaijanism, National
self-knowledge, National solidarity
Ключевые слова
:
Национальной идеологии
,
"Я" образ
,
Национальное самосознание
,
Азербайджанства
,
Национальное самосознание
,
Национальная солидарность
.
Dostları ilə paylaş: |