Milli parklar xususi ekoloji, tarixi, estetik və digər əhəmiyyət dasıyan təbiət komplekslərinin yerləsdiyi və təbiəti muhafizə, maarifcilik, elmi

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ

REFERAT

Milli parklar - xususi ekoloji, tarixi, estetik və digər əhəmiyyət dasıyan təbiət komplekslərinin yerləsdiyi və təbiəti muhafizə, maarifcilik, elmi, mədəni və digər məqsədlər ucun istifadə olunan təbiəti muhafizə və elmi tədqiqat idarələri statusuna malik olan ərazilərdir.

Qeyd edək ki, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi yaradıldıqdan əvvəl Azərbaycan Respublikasında Milli parklar movcud deyildi. 2003-cu ildən baslayaraq Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən Ordubad, Sirvan, Ag gol, 2004-cu ildə Hirkan, Altıagac, 2005-ci ildə Abseron, 2006-cı ildə isə Sahdag Milli Parkları yaradıldı.

Hazırda milli parklar ölkə ərazisinin 2,9%-ni təskil edir.

Bununla yanaşı, yeni milli parkların, dövlət təbiət qoruqlarının yaradılması istiqamətində muvafiq işlər davam etdirilərək, Qızılagac dövlət təbiət qorugunun ərazisinin genisləndiriərək dənizkənarı milli parkın, Goy gol dovlət təbiət qorugunun ərazisinin genisləndirilərək isə Goy gol milli parkının yaradılmasə nəzərdə tutulmusdur. Hirkan Milli Parkının ərazisinin genisləndirilməsi ilə əlaqədar torpaqayırma sənədləri islənib hazırlanır. Eyni zamanda Almaniya Federal Hokumətinin dəstəyi ilə “Qafqaz təşəbbusu” proqramı çərcivəsində “Samur-Yalama” Milli Parkının layihəsi islənilmis və icrasına baslanılmısdır


AKADEMIK H.ELIYEV ADINA ORDUBAD MILLI PARKI.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2003-cu il 16 iyun tarixli 1249 №li Sərəncamı ilə Ordubad rayonunun inzibati ərazisinin 12131 hektar sahəsində Ordubad Milli Parkı yaradılmısdır. Milli Parka akademik Həsən Əliyevin adı verilmisdir.

Milli Parkla yanası, xususi muhafizə olunan təbiət ərazisinin 27870 hektarında Ordubad Dovlət Təbiət Yasaqlıgı yerləsir.

Ordubad Milli Parkının yaradılmasında məqsəd ərazidə ayrı-ayrı komponentlərin muhafizəsi, ərazinin ozunə məxsus iqlim, relyef və digər fiziki-cografi xususiyyətlərə malik olması, burada muxtəlif nov heyvanların, o cumlədən, endemik novlərin qorunub saxlanması ilə yanası ekoloji monitorinqin həyata kecirilməsi, əhalinin ekoloji cəhətdən maarifləndirilməsi, turizm ucun əlverisli sərait yaradılmasından ibarətdir.

Orta hundurluyu 3200 metrə catan Zəngəzur silsiləsi Kicik Qafqazın butun silsilələrindən yuksəkdir. Onun ən yuksək zirvəsi olan Gəmiqaya Ordubad Milli Parkının ərazisində olmaqla 3906 metrdir. Bu, eyni zamanda Kicik Qafqazın Azərbaycan Respublikası ərazisində ən yuksək zirvəsidir.

Zəngəzur silsiləsinin sonuncu ucuncu hissəsi Soyuq dagdır ki, o da Ordubad Milli Parkının ərazisinə daxildir. Soyuq dagın mutləq yuksəkliyi 2000-3000 metr arasında tərəddud edir. Bu hissə 12 km-lik bir məsafədə həm cənub, həm də qərb istiqamətində alcalər. Burada ucurumlu yamaclar, dar su ayrıcları var. Asınmıs suxurlar cox genis yayılmısdır. Soyuq dagda qədim buzlaq relyefi azalır vı relyeflərin alcalması ilə əlaqədar olaraq yox dərəcəsinə catır.

Ordubad Milli Parkının ərazisinin cox hissəsi daglıqdır. Yayı quraq kecən soyuq iqlimi var. Orta temperatur yanvar ayında 3-10C0-dək, iyulda 10-25C0-dəkdir. Illik yagıntı 300-800 mm-dir. Rayonun su səbəkəsi Gilancay, Vənəncay, Ordubad caylarıdır. Iranla sərhəd boyu Araz cayı axır. Ərazinin torpaq ortuyu muxtəlifdir. Əsasən boz, cəmən-boz, alluvial-cəmən, dag-mesə, cimli, dag-cəmən torpaqlar yayılmısdır.

Ordubad Milli Parkının su səbəkəsini əsasən ərazidən axan caylar təskil edir. Ordubad rayonunun ərazisində cay səbəkəsi bərabər inkisaf etməmisdir. ərazidən axan caylardan Gilancay, Duyluncay, Vənəndcay, Əyliscay, Ordubadcay, Gənzəcay, Kotamcay, Kilitcay oz mənbələrini bulaqlardan, yagıs və qar sularından gotururlər. Baslangıcını Goy-goldən goturən Sagarsu cayı Gilancaya tokulur.

Naxcıvan Muxtar Respublikası ərazisində suda-quruda yasayanların 6 novu movcuddur. Bunlardan Suriya sarımsaqiyli qurbagası, yasıl qurbaga, adi agac qurbagası, qısaayaq qurbaga, gol qurbagası, Zaqafqaziya qurbagası və Kicik Asiya qurbagası yayılmısdır. 6 nov suda-quruda yasayanların 4 novunə Ordubad Milli Parkının ərazisində rast gəlmək mumkundur. Bunlar Suriya sarımsaqiyli qurbagası, yasıl qurbaga, kicik agac qurbagası, qısaayaq gol qurbagasıdır. Suriya sarımsaqiyli qurbagasının nəsli kəsilmək təhlukəsi oldugundan Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı Kitabı”na daxil edilmisdir.

Naxcıvan Muxtar Respublikası ərazisində 38 nov və yarımnov surunənlər movcuddur. Bunlardan 5 nov tısbaga, 12 nov və yarımnov ilanlara rast gəlmək olar. Xəzər tısbagası, Aralıq dənizi tısbagası, yovsanlıq girdaban kərtənkələsi, kicik Asiya gurzəsi, kicik Asiya kərtənkələsi, ox ilanı qorundugu ucun “Qırmızı Kitab”a daxil edilmisdir.

Naxcıvan Muxtar Respublikası oz qus faunasının zənginliyinə gorə Azərbaycan Respublikasında ozunəməxsus yer tutur. Ərazidə 217 nov və yarımnov qusa rast gəlinir ki, bunlardan da 15 novu “Qırmızı Kitab”a daxil edilmisdir: Avropa tuvuyu, cəhrayı qutan, qıvrımlələk qutan, ərsindimdik, agquyruq dəniz qartalı, berqud, toglugoturən, adi ilanyeyən, sahin, Xəzər uları, dovdaq, bəzgək və s.

Naxcıvan Muxtar Respublikasında 62-yə qədər məməli heyvan novunə və yarımnovunə təsaduf edilir. Bunlardan 32 nov və yarımnovə Ordubad Milli Parkının və Ordubad Dovlət Təbiət Yasaqlıgının ərazisində rast gəlinir. Ərazidə bunlardan Blazilius və ya Aralıq dənizi nalburnu, cənub nalburnu, adi uzunqanadlı, oxlu kirpi (tirəndaz), kəsəyən dag sicancıgı, bəbir, col pisiyi, manul pisiyi, qonur ayı, Qafqaz bezoar kecisi, dag qoyunu (muflon) və s. məskunlasmısdır.

Naxcıvan Muxtar Respublikası ərazisində 12 nov yırtıcı heyvan yayılmısdır. Bunlardan Milli Parkın ərazisində canavar, caqqal, adi tulku, zolaqlı kaftar, daslıq dələsi, porsuq, mesə pisiyi və s. rast gəlmək mumkundur.

Azərbaycan sularında 100-dən artıq balıq novu yasayır. Bunlardan Naxcıvan sularında 16 nov balıgın olması muəyyən edilmisdir. Kur altagızı, Kur qumlaqcas?, Araz xramulyası, Kur sirbiti, iliskən, cəki, qızılxallı balıq, zərdəbər, Qafqaz gumuscəsi və s. Gostərilən balıqlardan yalnız “Qızılxall?” balıq Azərbaycanın “Qırmızı kitab”ına dusmusdur. “Qızılxallı balıq” əsasən Milli Parkın ərazisində olan Calgarsu, Əyricay və Paraqacayda genis yayılmısdır.

Ordubad Milli Parkının və Ordubad Dovlət Təbiət Yasaqlıgının ərazisi ali və nadir bitkilərə gorə də zəngindir. Belə ki, Muxtar Respublika ərazisində bitən 110 nov ali və nadir bitkidən 77 novu Milli Parkın və Yasaqlıgın ərazisində movcuddur. Bunlardan cılpaq dorema, yabanı zənbərtikan, Araz palıdı, zərif susən, Qrossheym susəni, Gozəl qayısləcək, Missenko zumrudcicəyi, və s. 77 nov ali və nadir bitkilərin əksəriyyətinin adları “Qırmızı Kitab”a daxil edilmisdir.

Ordubad Milli Parkının və Ordubad Dovlət Təbiət Yasaqlıgının ərazisi fauna və floranın zənginliyi ilə yanası, həm də təbii və tarixi abidələr diyarıdır. Bu da ərazidə turizmin inkişafı üçün şərait yaradir. Hal-hazirda parkın və yasaqliğın ərazisində turizmi inkişaf etdirmək üçün bir çox işlər görülür və gələcəkdə buranin turizm mərkəzlərdən olmasi üçün çalişilir.Ölkə prezidentinin qərarı ilə parkin ərazisinin abadlaşdırılması, genişləndirilməsi və turizm mərkəzlərinin yaradılması nəzərdə tutulmuşdur.
ŞİRVAN MİLLİ PARKI

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2003-cu il 5 iyul tarixli 1298 nomrəli Sərəncamı ilə Bakı şəhərinin Qaradag, Səlyan və Neftcala rayonlarının inzibati ərazilərinin 54373,5 hektarında Azərbaycan Respublikasının Sirvan Milli Parkı yaradılmısdır. Kur-Araz ovalıgının cənub-sərqi Sirvan duzənliyində umumi ərazisi 65580 hektar olan xususi muhafizə olunan təbiət ərazisinin 54373,5 hektarında Sirvan Milli Parkı, 6232 hektarında Sirvan Dovlət Təbiət Qorugu və 4930 hektarında isə Bəndovan Dovlət Təbiət Yasaqlıgı yerləsir.

Milli Parkın yaradılmasında əsas məqsəd yarımsəhra landsaftının baslıca komponentlərini, Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı kitabı” na dusmus ceyranları və o ərazi ucun səciyyəvi olan fauna novlərini qoruyub saxlamaq, ekoloji monitorinqi həyata kecirmək, əhalini ekoloji maarifləndirmək, turizm və istirahət ucun sərait yaratmaqdır.

Milli Parkın ərazisində relyefin, bitki və torpaq ortuyunun muxtəlifliyi burada bir sıra təbii landsaft sahələrini ayırmaga imkan verir. Ərazinin əsas hissəsini yovsanlı, soranotlu yarımsəhra xırda təpəliklər və soranotlu yarımsəhra duzənliyi təskil edir. Qədim sahil tirələri, laqunlar muəyyən sahələrdə aydın nəzərə carpır. Kulək vasitəsilə yaranan əsas relyef forması–duyun təpəcikləri ceyranların sıgınacagı və muhafizəsi ucun cox sərfəlidir.

Ərazidə yayı quraq kecən mulayim-isti yarımsəhra və quru bozqır tipli iqlim hakimdir. Burada cay və bulaq yoxdur, ərazini sərqdən Xəzər dənizi, simaldan Bas Sirvan kollektoru, bir sıra digər kollektorlar, Cala (Qızılqaz) golu və s. əhatə edir ki, bu da ceyranları su ilə tam təmin edir. Ərazidə Xəzərin, kanalların və golun suyunun qısda donmaması ceyranlar və quslar ucun cox əhəmiyyətlidir.

Milli Parkln ərazisində qarasoranlı, sahsevdi, duzlaq-coganlı, yarımsəhra bitkiləri, cırınli-yovsanlı, yovsanlı-efemerli, yovsanlı, xos təkli, dənli-muxtəlifotlu, efemerli, sahil qumlu və cala-cəmən (dəvəotlu) bitki formasiyaları ustunluk təskil edir.

Landsaft, iqlim və relyef xususiyyətlərinə gorə Sirvan Milli Parkının ərazisində xarakterik suda-quruda yasayanlar və surunənlər faunası formalasmısdır.

Sirvan Milli Parkının ərazisində 4 nov suda-quruda yasayan heyvanlara rast gəlinir. Bunlar Suriya sarımsaqiyli qurbaga, yasıl quru qurbagası, Kicik Asiya agac qurbagası və gol qurbagasıdır.

Suriya sarımsaqiyli qurbaga nadir və nəsli kəsilmək təhlukəsi ilə uzləsmis nov oldugu ucun “Beynəlxalq Təbiəti Muhafizə Ittifaqının Siyahısı”na və Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı Kitab”ına daxil edilmisdir və qanunla qorunur. Sirvan Milli Parkının heterofaunasını 17 nov surunən heyvanlar təskil edir. Bunlardan 3 novu tısbaga, 6 novu kərtənkələ və 8 novu ilanlardır. Tısbagalar: Aralıq dənizi və ya quru tısbagası, Xəzər tısbagası, bataqlıq və ya cay tısbagası. Kərtənkələlər: Xəzər gekkonu, koramal, cəld kərtənkələcik, rəngbərəng kərtənkələcik, zolaqlı kərtənkələ, zərif ilanbas kərtənkələ. Ilanlar: kor ilan, adi su ilanı, su ilanı, zeytuni təlxə, qızılı təlxə, xaltalı eyrenis, kələz ilan və cənubi Qafqaz gurzəsi.

Aralıq dənizi və ya quru tısbagası nadir və nəsli kəsilmək təhlukəsi ilə uzləsmis nov oldugu ucun “Beynəlxalq Təbiəti Muhafizə Ittifaqının Siyahısı”na və Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı Kitab”ına daxil edilmis və qanunamuvafiq olaraq muhafizə olunur.

Cənubi Qafqaz gurzəsi Milli Parkın ərazisində genis yayılmıs surunən novlərdəndir. Tibb xammalı olan zəhərinə gorə gurzə ilanları qiymətli surunən novu hesab olunur.

Sirvan Milli Parkında 230 nov qeydə alınmısdır. Bu zənginlik Milli Parkın qusların miqrasiya yolunda yerləsməsi və ərazisində qusların yasayısı ucun biotopların muxtəlifliyi ilə əlaqədardır.

Qusların miqrasiyası və qıslama dovrundə gollərin və dənizin dayaz yerlərində əsasən yasılbas ordəklər, fitci curə, boz ordək, marek, bizquyruq, cırıldayan curə, enliburun ordək, flaminqo, fısıldayan qu, qasqaldaq, dərin su sahələrində isə qırmızıburun, qırmızıbas, kəkilli və dəniz dalgıcları, guləyən ordək və digər ord?k digər ördək növləri toplantılar əmələ gətirirlər.

Gostərilən biotoplarda iyrəncələrə, qutanlara, qarabattaqlara və qagayılara rast gəlinir.

Gollərin ətrafındakı acıq bataqlıq sahələrdə, dənizsahili nəmli qumsallıqlar və laqunalarda covdarcılar, bizdimdiklər və bekaslar toplantılar əmələ gətirir.

Qırmızıdos qaz, boz, agalın və agqas qazlar Milli Parkın butun acıq su biotoplarında istirahət edir, yarımsəhraların dənli-efemer, yovsanlı-efemer və digər bitki formasiyaları ilə ortulu olan sahələrində qidalanırlar.

Boyuk və Kicik Cala (Qızılqaz) gollərinin 60-65%-ni təskil edən qargı və qamıslıqların əsas sakinləri su fərəsi, adi porzan, kicik porzan, cırtdan porzan və qamıslıq fərələridir.

Yırtıcı quslardan cay qaraqusu, agquyruq dəniz qartalı, col sarı, adi sar, col qartalı, boyuk qartalca, məzar qartalı, utəlgi, sahin və s. novlərə az miqdarda rast gəlinir. Oturaq nov olan turac Milli Parkn cənub-qərb və cənub-sərq hissəsində cox kicik sahələrdə yayılmısdır.

Azərbaycan və dunya miqyasında təhlukədə olan quslardan Milli Parkın ərazisində 34 novə rast gəlinir. Onlardan 14-u yalnız Azərbaycanın “Qırmızı Kitab”ına, 10-u ancaq “Beynəlxalq Təbiəti Muhafizə Cəmiyyətinin Siyahıs?”na, 10-u isə həm Azərbaycanın “Qırmızı Kitab”ına (1989), həm də “Beynəlxalq Təbiəti Muhafizə Cəmiyyətinin Siyahısı”na (2002) daxil edilmisdir.

Məməli heyvanların respublikamızda yayılmıs butun dəstələrinin numayəndələrinə Sirvan Milli Parkının ərazisində rast gəlinir.

Həsəratyeyənlər dəstəsindən agdos və qulaqlı kirpilər, quldenstedt qonurdisi; Yarasalar dəstəsindən itiqulaq, bəglə, cırtdan və Kuli səbpərələri, kicik və boyuk nalburunlar, ikirəng konlucı, dag konlucısi; Gəmiricilər dəstəsindən ictimai col sicanı, qara və boz sicovullar, qırmızıquyruq qum sicanı, kicik və Kicik Asiya ərəbdovsanları; Dovsankimilərdən boz dovsan; Yırtıcılardan canavar, caqqal, tulku, gəlincik, safsar, porsuq, qamıslıq pisiyi, col pisiyi; Kurəkayaqlılardan xəzər suitisi; Cutdırnaqlılardan col donuzu və ceyran Milli Parkda məməlilər faunasının ozəyini təskil edir. Bu novlərdən ceyran, safsar və col pisiyi respublikamızın “Qırmızı Kitab”ına daxil edilmisdir. Xəzər suitisi, ceyran və safsar “Beynəlxalq Təbiəti Muhafizə Cəmiyyətinin Siyahısı” nda muxtəlif statusla qorunan novlər elan edilmisdir. Butun yarasa novləri “Avropa Yarasalarının Qorunması uzrə Razılasma”ya (EUROBATS) əsasən muhafizə olunurlar.

Əvvəldə dediyimiz kimi Şirvan Milli parkinda da turizmin inkişafı üçün əlverişli şərait mövcuddur və turizmi inkisaf etdirmək üçün lazimi tədbirlər görülür, gələcəkdə önəmli turizm mərkəzlərindən olması planlaşdırılır.

AG GOL MILLI PARKI.

Ag gol Azərbaycanın ən məshur col-gol ekosistemi olub, kocəri və yerli qusların, o cumlədən digər heyvanların məskunlasdıgı ərazilərdən biridir.

Ag golun qorunmasının beynəlxalq əhəmiyyəti vardır. Bu da goldə adları “Beynəlxalq Təbiəti Muhafizə Ittifaqının Qırmızı Siyahı”sına və Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı Kitab”ına daxil edilmis qusların məskunlasması ilə baglıdır.

Ag gol muhum su-bataqlıq ərazisi kimi miqrasiya edən qus novlərinin qıslama yeri olub, “əsasən su quslarının yasama yerləri kimi beynəlxalq əhəmiyyəti olan sulu-bataqlıq yerlər haqqında” Ramsar Konvensiyasının “Ramsar Siyahısı”na daxil edilmisdir.

Ag gol Agcabədi və Beyləqan rayonlarının inzibati ərazisində yerləsir.

Golun qorunmasında ilk addım 1964-cu ildə 9173 hektar sahədə Ag gol Dovlət Təbiət Yasaqlıgı yaradılarkən atılmısdır. 1978-ci ilin 2 mart tarixində golun 4400 hektara bərabər olan su ərazisinə ciddi qorunma statusu verilmis və Ag gol Dovlət Təbiət Qorugu yaradılmısdır. 2003-cu ilin 5 iyul tarixində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1298 №-li Sərəncamı ilə Ag gol Dovlət Təbiət Qorugunun sahəsi 17 924 hektara qədər artırılmıs və ərazi Milli Park elan edilmisdir.

Milli Parkın ərazisi yalnız bataqlıqlar deyil, həmcinin tipik col və yarımsəhra landsaftlarından ibarətdir.

Ag gol Milli Parkının yaradılmasının əsas məqsədi muhum su-bataqlıq ərazilərini, həmin əraziyə xas olan yarımsəhra landsaftını, goldə və onun ətrafında məskunlasmıs nəsli kəsilmək təhlukəsi altında olan fauna novlərini qorumaq, ərazi ucun xarakterik olan bəzi fauna novlərini kecmis ərazilərinə reintroduksiya etmək, eləcə də ətraf muhitin monitorinqini, əhalinin ekoloji cəhətdən maarifləndirilməsini və ekoturizmin inkisafını təmin etməkdir.

Ag golun dərinliyi 0,5-2,5 metr arasında dəyisir. Gol əsasən qamıslıqlarla əhatə olunmusdur. Ag golun suyunun səviyyəsi yay movsumundə azalaraq, ən asagı həddə catır.

Milli Parkın ərazisində yayı quraq kecən yarımsəhra və quru bozqırların mulayim-isti iqlim tipi hakimdir. Belə iqlim səraiti (golun suyunun bəzən qısda donması mustəsna olmaqla) burada quslar və məməlilərin məskunlasması ucun əlverisli sərait yaradır.

Ag gol Milli Parkı ucun yarımsəhra, sorlasmıs torpaq və gol səraitinə uygunlasmıs bitki ortuyu səciyyəvidir.Ərazidə bitki novlərindən əsasən duzlaq coganı, qısotu, qamıs, sahsevdi, sarıbas, qarasoran, yovsan, qırtıc və s. yayılmısdır.

Burada suda-quruda yasayan heyvanlardan yasıl quru qurbagası, kicik Asiya qurbagası və gol qurbagasına rast gəlinir.

Ərazidə surunənlərdən Aralıq dənizi tısbagası, Xəzər tısbagası, koramal, zolaqlı kərtənkələ, adi su ilanə, qızıl təlxə, xaltalı eyrenis, gurzə və s. novlər yayılmısdır.

Ag gol Milli Parkında quslardan mərmər curə, turac, bəzgək, qara leylək, boyuk və kicik qarabattaqlar, haraycə, fısıldayan qu qusları, Misir vagı, cobanaldadan, boyuk su fərəsi, sultan toyugu, ərsindimdik, qıvrımlələk qutan, agquyruq dəniz qartalı, aggoz dalgıc, adi qızılqaz, yasılbas ordək, qazlar (boz, qasqa və qırmızıdos) və s. məskunlasmısdır.

Milli Parkın ərazisində məməli heyvan novlərindən canavar, caqqal, col donuzu, tulku, dovsan və muxtəlif yarasalara rast gəlinir.Qamıslıqlarda isə heyrətamiz qamıs pisiyinin guclu populyasiyasına təsaduf olunur.


HIRKAN MILLI PARKI.

Hirkan Milli Parkı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 81 №-li Sərəncamı ilə 2004-cu ilin 9 fevral tarixində yaradılmısdır. Milli Park Azərbaycanən cənub-sərqində, Lənkəran və Astara inzibati rayonlarının ərazisində yerləsir. Ərazisi 21435 hektardır. Milli Park Talıs daglarının oz unikal təbiət kompleksləri ilə fərqlənən təbii ərazilərini əhatə edir.

Milli Parkın yaradılmasında əsas məqsəd həmin ərazidə təbiətin kompleks səkildə qorunması, Ucuncu dovrun relikt və endemik bitki novlərinin muhafizəsi, Azərbaycan Respublikasının”Qırmızı Kitab”ına daxil edilmis tipik flora və fauna novlərinin qorunub saxlanılması, ətraf muhitin monitorinqinin həyata kecirilməsi, ictimaiyyətin məlumatlandırılması, eləcə də tədqiqatlar, turizm və istirahət ucun səraitin təskilidir.

Hirkan Milli Parkının ərazisinin cox hissəsini mesələr və simal-qərbdən cənub-sərqə dogru uzanan sıra daglar əhatə edir.

Ərazidə əsasən yayı quraq kecən mulayim-isti iqlim tipi hakimdir. Buranın yayı quraq, payızı rutubətli, qısı isə mulayimdir.

Hirkan Milli Parkının ərazisi saquli qursaq uzrə cox ucalmasa da ( 1000 m-ə qədər), sərqdən qərbə daglara qalxdıqca, mesələrin saquli qursaqlar uzrə dəyisdiyini musahidə etmək olar: asagı hissədə əsasən, sabalıdyarpaq palıd, dəmiragac və vələsin (Ipək akasiya, Xəzər lələyi, Hirkan ənciri, Qafqaz xurması, azat ilə birlikdə) ustunluk təskil etdiyi mesələr yayılmısdır. Hundurluyə qalxdıqca, əsasən dəmiragac, qismən də sabalıdyarpaq palıd azalır, onları fısdıq mesələri əvəz edir.

Milli Parkın mesələrində ayıdosəyi, Hirkan bigəvəri, Hirkan sumsadı, pırkal, muxtəlif lianlar genis yayılmısdır. Bu bitkilərin əksəriyyətinin adı Azərbaycanın “Qırmızı Kitab”ına daxil edilmisdir.

Hirkan Milli Parkının yerləsdiyi Lənkəran zonasının subtropik mesələrinin ən səciyyəvi xususiyyətlərindən biri də burada Hirkan tipli mesələrin yaxsı saxlanılması, bir cox endemik, nadir agac və kol bitkilərinin genis yayılmasından ibarətdir.

Milli Parkın entomofaunası endem novlərlə zəngindir. Ərazidə “Qırmızı Kitab”a dusmus novlərdən tundqırmızı Talıs uzunbıgı, Talıs kokyeyəni, ucpərli Talıs qacaganı, palıd diserkası, eyfema, Talıs brameyası, iri tənək hafı, Oxim qızılı kəpənəyi, Aleksandra sədəflisi, Talıs məxməri kəpənəyi və basqa həsəratlara rast gəlmək olar.

Ərazidə suda-quruda yasayan heyvan novlərindən adi triton, daraqlı triton, Suriya sarımsaqiyli qurbagası, Qafqaz xaclıcası, adi quru qurbagası yayılmıdır.

Milli Parkın ərazisində surunənlərdən Aralıq dənizi tısbagası, zolaqlı cılpaqgoz kərtənkələ, girdəbas yovsanlıq kərtənkələsi, xarabalıq kələzi, Eskulap ilanı və s. novlər movcuddur.

Hirkan Milli Parkının ornitofaunasına daxil olan qara leylək, məzar qartalı, qıvrımlələk qutan, turac, mərmər curə, Talıs qırqovulu, Hirkan arıqusu, toglugoturən və s. qusların adları Azərbaycanın “Qırmızı Kitab”ına daxil edilmisdir.

Umumiyyətlə, ərazinin bitki aləminin zənginliyi burada coxsaylı heyvanların yasamasına imkan yaratmısdır. Parkın heyvanat aləmi cox zəngindir. Burada məməlilərdən bəbir, xallı maral, vasaq, porsuq, col donuzu, cuyur, yenot və s. novlərə rast gəlmək olar.

Hirkan Milli Parkı həmcinin oz nadir təbiət abidələri ilə də məshurdur. Burada 100-dən cox təbiət və mədəniyyət abidələri var. Ən məshur təbii mesə abidələrindən biri Astara rayonunun Zunguləs kəndi yaxınlıgında yerləsir. Xəzər dənizinin yaxınlıgı, təbiətin rəngarəngliyi ərazidə ekoturizmin inkisafı və ətraf muhitin oyrənilməsi ucun əlverisli sərait yaradır.

Hirkan mesələrinin YUNESCO-nun Umumdunya Mədəni və Təbii Irs Siyahısına daxil edilməsi ucun layihə smeta sənədləri hazırlanaraq, Umumdunya Irs Siyahısına gondərilmisdir.

ALTIAGAC MILLI PARKI

Altıagac Milli Parkı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 365 №-li Sərəncamı ilə 2004-cu il 31 avqust tarixində Xızı və Siyəzən rayonlarının inzibati ərazilərində yaradılmısdır. Milli Park Azərbaycanın simal-sərqində, Xızı və Siyəzən inzibati rayonlarının ərazisində yerləsir. Altıagac Milli Parkı 1990-cı ildə yaradılmıs Altıagac Dovlət Təbiət Qorugu və ona həmsərhəd olan dovlət mesə fondu torpaqlarının bazasında yaradılmısdır. Ərazisi 11035 hektardır.

Milli Parkın yaradılmasında əsas məqsəd Boyuk Qafqazın cənub-sərq yamaclarının təbii landsaftlarının, flora və fauna novlərinin qorunub saxlanılması, bərpası, təbii komplekslərin muhafizəsinin gucləndirilməsi, ekoloji monitorinqin həyata kecirilməsi, eləcə də, tədqiqatlar, turizm və istirahət (rekreasiya) ucun səraitin yaradılması və əhalinin ekoloji cəhətdən maarifləndirilməsinin təskilidir.

Altıagac Milli Parkının adının mənsəyi məsafə olcu vahidi olan “agac” sozundən goturulmusdur. Milli Park Samaxıdan altı agac məsafəsində yerləsdiyindən ona və kəndlərin birinə Altıagac adı verilmisdir (bir agac təqribən 5-6 km-ə bərabərdir).

Milli Parkın ərazisində qonur dag-mesə, curuntulu-karbonatlı dag-mesə, qəhvəyi dag-mesə, bozqırlasmıs dag-cəmən və s. torpaq tipləri yayılmısdır.

Altıagac Milli Parkının ərazisindən Atacay və onun bir sıra kicik qolları kecir. Atacay oz baslangıcını Dubrar dagının 1870 metr hundurluyundən goturərək, Xəzər dənizinə tokulur. Suyundan suvarma məqsədləri ucun istifadə olunur.

Milli Parkın ərazisinin cox hissəsini mesələr əhatə edir. Buradakı mesələri əmələ gətirən əsas agac novləri Qafqaz palıdı, Qafqaz vələsi, Sərq fısdıgı, adi goyrus, itiyarpaqlı agcaqayındır. Ərazidə yemisan, boyurtkən, əzgil, qaratikan, itburnu kimi kol bitkiləri ustunluk təskil edir.

Altıagac Milli Parkının ərazisində məməlilərdən cuyur, qonur ayı, col donuzu, vasaq, yenot, dovsan, tulku, dələ, canavar, quslardan qırqovul, alabaxta, bildircin, cobanaldadan, col qartalı, kəklik, qaratoyuq kimi novlərə rast gəlinir. Burada adları Azərbaycanın “Qırmızı Kitab”ına daxil edilmis qartalkimilərin muxtəlif novləri diqqəti daha cox cəlb edir.

Milli park eyni zamanda respublikamızın ən önəmli turizm mərkəzlərindən biridir.

Füsünkar təbiət gözellikləri turistləri ozünə celb edir. Hər il minlərlə turist qebul edən milli park onlarla yanası həm olkə vətəndaslarinin həm də yerli əhalinin istirahət yerlərindən biridir.

ABSERON MILLI PARKI.
Abseron Milli Parkı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2005-ci il 8 fevral tarixli 622 №-li Sərəncamı ilə Bakı səhərinin Əzizbəyov rayonunun inzibati ərazisinin 783 hektar sahəsində, Abseron Dovlət Təbiət Yasaqlıgının bazasında yaradılmısdır. Milli Park Abseron yarımadasının cənub-sərq qurtaracagında - Sah Dili ərazisində yerləsir.

Abseron Milli Parkının yaradılmasında baslıca məqsəd ətraf muhitin muhafizəsi, ondan səmərəli istifadə edilməsi, nəsli kəsilməkdə olan nadir flora və fauna novlərinin (Xəzər suitisi, ceyran, kəkilli dalgıc, gumusu qagayı, yasılbas ordək və s.) qorunub saxlanılması, ekoturizmin inkisaf etdirilməsi, turizm və istirahət (rekreasiya) zonalarının yaradılması, ekoloji monitorinqin həyata kecirilməsi və əhalinin ekoloji cəhətdən maarifləndirilməsinin təmin edilməsidir.

Burada torpaq ortuyu yaxsı inkisaf etməmisdir.Ərazi, əsasən, dəniz sahili qumluqlarla ortulmusdur.

Ərazidə yarımsəhra və quru bozqırların mulayim isti iqlim tipi hakimdir. Abseron Milli Parkında bitki ortuyunun nov tərkibi və fitokutləsi xeyli azdır. Dəniz sahili qum bitkiləri, cıglı-qamıslı və paz otlu cəmənliklər, birillik soran otları və s. yayılmısdır. Efemerlər də erkən yazda nisbətən yaxsı inkisaf edir.

Abseron Milli Parkının heyvanat aləmi cox zəngindir. Milli Parkın ərazisində suda-quruda yasayanlardan gol qurbagası, yasıl quru qurbagası, surunənlərdən Aralıq dənizi tısbagası, Xəzər tısbagası, Qafqaz kələzi, Xəzər gekkonu, koramal, uzunayaq Sneyder, əlvan kərtənkələcik, cəld kərtənkələcik, xaltalə eyrenis, su ilanı, gurzə, quslardan gumusu qagayı, fısıldayan qu qusu, boz və qırmızıbas qazlar, bizquyruq, yasılbas ordək, aggoz qara ordək, kəkilli dalgıc, boyuk ag vag, qumluq cullutu, qasqaldaq, bataqlıq belibaglısı, dəniz bozcası, məməli heyvan novlərindən isə ceyran, canavar, caqqal, col pisiyi, yenot, oxlu kirpi, tulku, porsuq, dovsan, Xəzərin sularında suiti və həmcinin muxtəlif nov balıqlar məskunlasməsdər.

Abseron Milli Parkının Xəzər dənizi ərazisində xeyli miqdarda Xəzər suitisi yayılmısdır. Bu nov, pərayaqlıların yeganə numayəndəsidir ki, Dunya okeanının ən kicik suitisi kimi “Ginnes”in rekordlar kitabına daxil edilmisdir.

Abseron Milli Parkınən yaradılması həmin ərazidə nadir təbiət komplekslərinin və obyektlərinin, Xəzər suitisinin, ceyranın, su-bataqlıq quslarının qorunub saxlanılmasına və bərpasəna imkan yaradacaqdır.

Dediklərimizlə yanası Milli Parkinnın yaradılması turizmin ikisafında da müsbət rol oynayır. Belə ki, Abşron Milli Parkının ərazisindəyerləşən mavi Xəzərin qumlu çimərlikləri yay aylarinda turistlətin həm də yerli sakinlərin istərahət mərkəzlərindəndir. Xəzərin sahillərində yaradilan bu turizm kompleksi yay aylarinda minlərlə turisti qəbul etməyə imkan yaradır. Bu da turizmin inkisafına müsbət təsir göstərir.

SAHDAG MILLI PARKI.
Sahdag Milli Parkı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2006-cı il 8 dekabr tarixli 1814 nomrəli Sərəncamı əsasənda yaradılmısdır. Ərazisi ilkin olaraq 115895 hektar təskil edir ki, bundan Ismayıllı və Pirqulu Dovlət Təbiət Qoruqları 21014 hektar, Quba, Qusar, Ismayıllı, Qəbələ, Oguz və Samaxı rayonlarının inzibati ərazilərində olan dovlət mesə fondu torpaqları 81797 hektar və həmin rayonların hududlarındakı yuksəkliklərdə yerləsən və istifadəsiz yaylaqlar 13084 hektar təskil edir.

Sahdag Milli Parkının yaradılmasında məqsəd coxlu sayda endemik və nəsli kəsilməkdə olan novlər və transsərhəd kocəri heyvanlar da daxil olmaqla qlobal əhəmiyyətli dag mesələri və yuksək daglıq ərazilərdə yerləsən otlaqlar ekosisteminin bərpası, qorunması və idarə edilməsi, torpagın munbit qatının qorunub saxlanılması, ərazi ucun xarakterik olan fauna və flora novlərinin qorunması, artırılması və zənginləsdirilməsi, həmcinin, təbii kompleksin sabitliyinin tənzimlənməsi, elmi-tədqiqat islərinin aparılması ucun daha əlverisli səraitin yaradılması, eləcə də ətraf muhitin monitorinqi, əhalinin ekoloji cəhətdən maarifləndirilməsi və boyuk turizm potensialı olan ərazidə ekoturizmin inkisafının təmin edilməsidir.

Milli Parkın ərazisinin yerləsdiyi yuksəklik onun iqliminin muxtəlifliyinə, bitki ortuyunun torpaqlarının və heyvanlar aləminin zənginliyinə əsaslı təsir gostərmisdir. Buradakı mesələr zəngin, fusunkar və gozəl mənzərələr yaratmaqla məshurdur.
Relyefin saquli dəyisməsi və parcalanması, murəkkəb iqlim səraiti və torpaq ortuyu burada bitki ortuyunun olduqca muxtəlifliyinə səbəb olmusdur. Mesələr, əsasən iberiya və sərq palıdından, sərq fısdıgından və Qafqaz vələsindən əmələ gəlmisdir. Milli Parkın cox boyuk ərazini əhatə etməsi səbəbindən burada həm təmiz, həm də qarısıq mesələrə rast gəlinir. Mesələrdə qarısıq halda goyrus, qaracohrə, agcaqayın, soyud, qoz, gilas, alma, armud kimi agaclar, dəmirqara, əzgil, yemisan, boyurtkan, itburnu, zirinc kimi kol bitkiləri yayılmısdır.

Sahdag Milli Parkının heyvanat aləmi cox zəngindir. Burada, quslardan qırqovul, qaratoyuq, alabaxta, bildircin, sarıkoynək, cobanaldadan, agacdələn, qarga, məməlilərdən cuyur, col donuzu, qonur ayı, caqqal, dovsan, dələ, canavar, tulku, maral, yenot, qarapaca, mesə pisiyi, təkə, ayı, vasaq, gəlincik, porsuq novlərinə təsaduf olunur.

Ərazidə adları Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı Kitab”ına daxil edilmis məməlilərdən vasaq, kopgər, quslardan turac, berkut, col qartalı novləri qorunur.

2007-ci ildə Sahdag Milli Parkının xəritəsi təsdiq olunmus, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinə təqdim edilməsi ucun Milli Parkın əsasnaməsi islənib hazırlanmısdır.

Təbiət gozəlliyinin rəngarəngliyi, bitki və heyvanlar aləminin zənginliyi əraziyə boyuk sayda yerli və xarici turistlərin cəlb ediləcəyinə inam yaradır.

GOYGOL MILLI PARKI.

Zəngin və fusunkar təbiətə malik Azərbaycanda biomuxtəlifliyin qorunması dovlətin əsas prioritetlərindən biridir. Bu mənada prezident Ilham Əliyevin Goygol milli parkının yaradılması barədə sərəncamı muhum əhəmiyyət kəsb edir. Artıq muvafiq qurumlar sərəncamdan irəli gələn vəzifələri yerinə yetirməyə baslayıb.

Sərəncama əsasən olkəmizdə xususi muhafizə olunan təbiət əraziləri səbəkəsinin genisləndirilməsi, biomuxtəlifliyin qorunub saxlanılması, təbii resursların səmərəli istifadəsi, ekoturizmin inkisaf etdirilməsi məqsədi Goy-gol dovlət qorugunun və Xanlar, Daskəsən Goranboy rayonları inzibati ərazilərinin 12755 hektarlıq sahəsində Goy-gol Milli Parkı, yaradılacaq. Goy-gol Dovlət Təbiət Qorugu 1925-ci ildə Azərbaycanda yaradılmıs ilk qoruqdur. Buranın fusunkar təbiəti və təkrarolunmaz mənzərəsi dunyada məshurdur. Milli park statusunun verilməsi burada turizm infrastrukturunun inkisafına musbət təsir gostərəcək. Artıq muvafiq qurumlar bu istiqamədə fəaliyyətə baslayıb. Ekologiya Və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatına əsasən bildirilib ki , artiq ərazinin xəritəsi hazırlanır , zonalara bolunur. Turizm , qoruqlar və təsərrufat əraziləri təyin olunur. Ekoturizmin inkisafə ucun Təbligat vasitələri hazırlanır struktur muəyyənləsdirilir.

Qeyd edək ki, hazırda Azərbaycanda 7 milli park və 14 qoruq var. Umumilikdə isə olkəmizdə 730 min hektar xususi muhafizə olunan təbiət ərazisi var. Bu da respublika ərazisinin 8,5 faizini təskil edir

Goy-gol Dovlət Təbiət Qorugu 1925-ci ildə Azərbaycanda yaradılmıs ilk qoruqdur. Goy-gol və onun ətrafının mesə landsaftı oz təbiət zənginliyi və fusunkarlıgı ilə dunyada məshurdur.

Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 14 iyul 1965-ci il tarixli 475 nomrəli Qərarına əsasən qoruq yenidən təskil edilmisdir. Goy-gol Dovlət Təbiət Qorugu Xanlar rayonunun inzibati ərazisində yerləsir. Ərazisi 6739 hektardır. Kicik Qafqaz sıra daglarının simal-sərq hissəsində dəniz səviyyəsindən 1000-3060 m hundurlukdə yerləsir.

Qoruq icməli su mənbəyi kimi Goy-golun suyunun saxlanılması və təmizliyinin təmin edilməsi, Kicik Qafqazın tipik landsaftının, faunasının və florasının qorunub saxlanılması, muhafizəsi və oyrənilməsi məqsədilə yaradılmısdır.

Goy-gol qorugunun əsas hissəsinin relyefi ucun dərin dərələr, uzun suayırıcıları, muxtəlif meyllikli yamaclar səciyyəvidir. Ərazi muxtəlif cayların dərələri ilə xeyli parcalanmısdır.

Ərazidə qısı quraq kecən soyuq iqlim və qısı quraq kecən mylayim-isti iqlim tipləri hakimdir. Havanın orta illik temperaturu 4-100 arasında tərəddud edir. Illik yagıntının miqdarı 600-900 mm-dir.

Kicik Qafqazın simal yamaclarının subalp zonasının bir hissəsi və orta daglıq mesələri, Goy-gol, Maral, Zəli gollərinin ekosistemi qorugun əsas muhafizə olunan obyektlərindəndir.

Qorugun heyvanlar aləmi bir cox vəhsi məməli və qus novlərindən ibarətdir ki, bunlardan nəcib Qafqaz maralı, ayı, təkə, cuyur, porsuq, mesə pisiyi, samur, vasaq, dovsan, dələ, quslardan Xəzər uları,qara kərkəs,kəklik və s. gostərmək olar.

Ərazidə məskunlasan heyvanlardan ikisinin—Sərqi Qafqaz təkəsi və qonur ayının adı Qırmızı kitablara dusmusdur. Qırmızı kitablarda Goy-goldə yasayan və qorunan forel balıgının və bir cox qusların da adı vardır.

Goy-gol Dovlət Təbiət Qorugunun əsas hissəsi zəngin bitki ortuyunə malikdir.Burada dag-mesə, dag-bozqır, subalp və alp dag-cəmən bitki ekosistemləri yayılmısdır. 1100-2200 m hundurlukləri əhatə edən dag mesələri cox zəngin bitki ortuklu olub, 80-ə qədər agac və kol novunə malikdir. Mesələrin əsas hissəsini kicik yarpaq agaclardan sərq fısdıgı, sərq palıdı, Qafqaz vələsi, tozagacı, adi goyrus, itiyarpaqlı agcaqayın, cokə, iynəyarpaqlı agaclardan qarmaqvari sam təskil edir. Kol bitkilərindən zogal, zirinc, itburnu, əzgil, gərməsov, boyurtkən və s. yayılmısdır. Ot bitkilərindən Qafqaz bənovsəsi, alp disəsi, steven zəncirotu, xırdacicəkli ziboldiya, zəngcicəyi, cobanyasdıgı, sırımlı topal, agbıg, qırtıc və gostərmək olar.

Qorugun ərazisində hərbi hissə yerləsir.

Qorugun filialı kimi fəaliyyət gostərən 392 hektarlıq Eldar Samı sahəsinin ərazisi genisləndirilmis və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2004-cu il 16 dekabr tarixli Sərəncamı ilə 1686 hektar ərazidə Eldar Samı Dovlət Təbiət Qorugu yaradılmısdır.

Hal-hazırda, Goy-gol Dovlət Təbiət Qorugunun bazasında və ona bitisik ərazilərin hesabına sahəsinin genisləndirilərək, 12755 ha ərazidə Goy-gol Milli Parkının yaradılması ucun muvafiq sənədlər islənib hazırlanmısdr və Azərbaycan Respublikası Prezidenti qarsısında vəsatət qaldırılması ucun Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinə təqdim edilmisdir.