Milliy kurash turlari

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA 
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
A.Navoiy nomidagi 
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI 
 
JISMONIY MADANIYAT FAKUL’TETI 
MILLIY KURASH TURLARI VA 
UNI O’QITISH METODIKASI 
FANIDAN
(Ma’ruzalar matni) 
Toshmurodov O, Turaqkulov I 
«Jismoniy madaniyat»yo’nalishi bo’yicha ta’lim
olayotgan talabalar uchun 
 
 
 
 
 
Samarqand__2015 

---

Milliy kurash va qo’l jangining rivojlanish tarixi . 
Reja: 
1.Kurash tarixi. 
2.O’zbekistonda jismoniy madaniyat va sportning o’ziga xos husisiyatlari. 
3.Halq bohodirlari. 
4.Milliy kurashningtaraqioytida muxim bosqichlar.
 
Butun jahon nigohiga tushib, dovrug’ va shuhral qozonayotgan. millionlarni 
uziga mahliyo etgan kurash ham jahonning yuksak ma’naviy qadriyatlaridan biri 
sifatida o'zining chuqur tarixiy ildizlariga egadir. 
Tarixshunos, qadimshunos, elslumos va faylasuf olimlarning olib borgaii 
tadqiqotlari, izianishlari va arxeologik ilmiy qidiruvarl, knzatishlari natijasida 
topilgan ashyoviy daiillar Kurashning yoshi kamida 2,5 - 3 ming yildan 
ziyodligini isbotlaydi. 
Surxon, Zarafshon vohalari hamda Farg'ona vodiysining bir qator qadimgi 
aholi manzilgohlarida aniqlangan noyob topi]malar, asoriatiqlari, qoyalarga 
bitiigan tasviriy san'at namunalari ham bunga to'liq shohidlik beradi. 
" Kurashimiz tarixini ilmiy isbotlab beradigan 6 ta topilma-ashyoviy dalil 
mavjud. 
Chunonchi, Panjikentdan topilgan kurashayotgan ikki pahlavonning devoriy 
rasmi Sug'diyona davlatchiligiga, ya'niy o'rta asrlar davriga oid noyob yodgorlik 
sanaladi. 
Shunday ashyolardan biri silindr shaklidagi sopol idish bo'lib, u qadimgi 
Baqtriya (Janubiy "o'zbeksiton) hududidan topilgan. Uning bir parchasida ikki 
kurashchi va ulardan birining o'z raqibini oyog'idan chalayotgani lasvirlangan. 
Yana bir idish gardishidagi haykalchalarda ham pahlavonlarning qo'llarini ko'tarib 
kurashga shaylanayotgaii holda o'z ifodasini topgan. Bu idishh'r bronza davriga oid 
bolib, u'kurashning tarixi yanayam ko'proq, ya'ni 3,5 ming yil ekanligidan 
guvohlik beradi. 
Navbatdagi topilma bronza davriga oid ikkita ot ta'qasidir. Kurash usullari 
tasvirlangan har ikala taqa, professor M.P.Gryaznovning yozishicha, sak-skif 
qabilalarlning ma'naviy qarashlari ro'hida ishlangan bo'lib, ko'chmanchilik 
davrining dastlabki bosqichiariga oiddir, 
Milodiy birinchi ming yillikning o'rtalariga oid kumush cho'mich gardishi 
sirtida ham ikki pahlavonning kuraslichimizga xos olishayotgan holati 
tasvirlangan. 
Samarqand yaqinidagi Chelak qishlog'idan topilgan ashyolar ham o'tmishdan 
sado bcradi. Geometrik naqshlar solingan Ushbu idishlar orasida 
kumush bastali qadoqcha, ayniqsa, e'tibomi tortadi, Uning dastasi sirtida ikki 
polvon huddi O'zbek Kurashi usulida olishayotgani ifodalangan. Mazkur topilma 
iik o'rta asrtar davriga oiddir. 
Etnograflarni tadqiqotlariga ko'ra, eng qadigi doston, ertak va rivoyatlarda 
ham kurash haqida lavhalar uchraydi. Ularning mazmuniga diqqat qilsangiz, 
matriarxat davriga tegishli ekanliglga am in bo'Iasiz. Bundan kelib chiqadiki,
O'zbek kurashining tarixi 5 ming yil oldingi moziyga borib taqaladi. 

---

O'zbek halqi hayoiida Kurash an'anasining uch turi mavjud bo'lgan. Uning 
eng dastlabkisi jismoniy mashq sifatida - ekzogam nikoh marosimi biian bog'liq 
holda yuzaga kelgan. Nikoh marosimida bo'lajak kelin-kuyovning kurash 
tushushini o'sha davrdagi hiikumron ayoilar uyushtirgan. Bu hodisa matriarxat 
saltanatinieg erni sinash va tanlash hnquqi zarainida keiib chiqqan. 
M.O.Kasvening 1980 yiida chop etilgan «Iptidoiy madaniyat tarixidan 
ocherklar» nomli asarida yoziiishicha, matriarxat munosabatlar davrida nikoh 
ko'pincha erning emas, balki ayol tashabbusi bilan tuzilgan. Zamonlar o'tishi bilan 
mazkur an'ana shakli o’zgargan. Endigina paydo bo'Ia boshlagan patriarxat 
munosabatlarga qarshi ziddiyatlar ayni shu zanionda yuzaga kelgan. Keyninchalik 
esa qizlar o'ziri yakkama-yakka jangda yengan ytgitga turmushga chiqqanlar. 
Bundan tashqari, Sarmishsoy (navoiy viioyati Navoiy tumanida Nurota 
tizmasining Qaratog'i) da saqlangan qadiragi petrograflarida (Qoyatosh rasralari) 
ayollar nihoyatda bo'Jiq va zabardast, erkaklar esa jisraonan chag'roq va ortiqroq 
tasvirlangan. Undan olis o'tmishda ayollar erkaklarga nisbatan ancha baquvvat 
bo'lganligl anglashiladi. Shuningdek, polvonzodaiar aslida jismonaii baquvvat 
ayollardan tu'g'ilishi aqidasi ham halq tarixiy xotirasida onaboshilik (matriarxat) 
davridan saqlanib qolgan bo'Isa ajab emas. Jumladan, turkiy halqlar tarixidan ayol,
podshohlar o'tganligi haqida ma'lumotJar saqlangan. Dono hukumdor va ulug'
tarixchi Abulg'oziy Bahodirxon (1943-1663 yillarida Xorazm hukumdori) o'zining 
«Shajarayi tarokimi» asarida o'zlarining yetti ayol hukumdori haqida qiziqarli 
ma'lumot qoldirgan. Ulardan biri: Sirdaryo qo'yi oqiniida Bachinlig'kent degan 
qadimiy shaliar vayronalari hamcla o'g'izlaraing Barchin isrnli pahlavon va oqita 
hukumdori dahmasi hozir ham saqlangan (orotdan 120 km sharqdda, Sirdaryodan 
30 kin janubda). Qizilqumning O'zbekiston qismida Qizil-xotin (IX asr) dahmasi 
ham mavjud, u saljuqiy turklar hokimasiga-nihoyatda kuchli, o'ktam va bahodir 
ayol sharaiiga tiklangan yodgorlikdir. Demak, Tumaris begoyim haqidagi 
rivoyatda ham tarixiy haqiqat chegaralari mavjuddir. 
Epik kurashning uchinchi xil namunasida qiz kuyovlikka dn.vogar yigitlardan 
g'oyibona tanlagan. Ma'lum bo'ldiki, endi qiz kurash tushmaydi biroq shart qo'yish 
va tanlash huquqtni saqiab qoladi. «Alponiish», «Odisseya» va «Ramayana» 
singari dunyoviy eposlarda yana shunday lavhalar ko'zatiladi. 
«Etnografik tadqiqotlarning guvohlik berishicha, O'zbekiston hududida 
kurash milodiy IX - X asiiarda keng rivoj topgan bo'lib, halq sayillarida musobaqa 
o'tkazish an'anaviy tu solgan. Maiialliy aholi turli marosirnlami nishonlashda, 
ayniqsa, Navro'z kunlarida kurash musobaqalarini o'tkazishga alohida ahamiyat 
bergan», deb yozadi S.P.Tolstov. 
Bu bayramiarning dastlabki uch kunida yurt keksalari, ulug'lari rahbarligida 
kurash tomoshalari uyushtirilganyu sayilgohlar odamlar bilan to'Iib toshgan. Shu 
munosabat bilan maxbuslar ozod qilingan ayibdorJaraing gunohidan o'tilgan. 
Muhimki. o'tkazilgan kurashlar }'osh avlod namayondalari uchun har tomonlama 
chinakam chiniqish maktabir.i o'tagan. O'zbek halq ijodi namunalari bo'lmish 
«A)pomish». «Go'rong'li»; «Avazxon»} «Rustam», «To'g'anoy», «Kuntug'mish» 
kabi dostonlarda ham pahiavonlar kurashi madh ctilib, epchil va chaqqon zukko va 
donolarni ulugMangan. Yana bir qiziqarli ma'lumot: qadhngi Xitoy qulyozmasi 

---

«Tanshu» da Farg'ona muzolbtida muntazain kurash o'yinlari o'tkazilganiigi qayd 
ctilgan. X asrda yashab o'tgan arab geograiii va sayyoxi Muqaddasiy asarlarida 
ham Movorounnahiming Mavr. Samarqand, Buxoro, Balx, singari yink shaharlarda 
tez-tez kurash olishuvlari o'tkazilgani ta'kidlanadi. 
Benazir alloma Abu Ali ibn Sino (980-1037) ham «Tib qonunlari kitobida 
kurash insonning ruhiy va jismoniy holatlda alohida ahamiyat kasb ctishiga urg'u 
bergani bcjis emas. Buyuk tabibning yozishicha, badan tarbiya bilan muiilazam 
shug'ullanuvchi kislii kasallikntng davosiga mulitoj bo'lmaydi. 
Sharq adabiyoti durdonalari hisoblamnish «Shohnoma», «Qobusnoma», 
«Zatarnoma», «Boburnama», «Abdutlanoma» singari asarlarda ham povonlari 
siyrati-yu qiyofasiga old yorqin chizig'iar, ularni nia'naviy olamini serjilo rangli 
tasvirlar, ta'riil tasvirlar aks etgan. 
Alisher Navoiy hazrallari ham kurasbdaii, uning dovrig'ini yetti iqlimga 
taratean polvonlar baxsidan huzurlangan. Shu bois kupiab asarlarda pahlavonlar 
hayoti va faoliyatiea oid ajoyib-g'aroyib voqycalar, lavhalarini yozib q.oldirgan. 
Polvonzodalarga bag'ishJangan maxsus «Xoloti Palilavon Muhammad» manoqi 
(larjimai hoi asari) da dalio ijodkor, o'z davrining tengsiz polvonzodasi Pahlavon 
Muhammad kurash san'atidan tashqari diniy va dunyoviy ilhnJarni, jumladan, 
astraiiomiya va matcmatika, kimyo va falsafa, adabiyotshunoslik va 
san'atshttiioslik, huquqshunoslik va boshqa btllmlami mukammal egallagan , 
«Chorgoh», «Segoh», «Panjgoh» singari mashhur kuylar shubalaiini yaratgam, 
xususan, shc'r san'ati oldidifham yuksak ta'b va bilimga cga ckanligini alohida 
ta'kidlaydi. Kurash tushushni kanda qilmagan buyuk polvon va bahodir Pahlavon 
Muhammad she'ni nozik tushungajiidan usha davr shoirlari yangi asarlarm avvalo 
ul zodea ko'rsatib, maslahat olishga osMqar ekanlar. Pahlavon Muhammad yctuk 
iabib ham bo'lgan. /amonasining mashhur tabiblari Mavlono Qutbiy, Mavlono 
Aloulmulk va Mavlono Abdusalomlar tibbiyot masaialari yuzasida baxs yuritar va 
tabiblar csa polvonzodaning muolaja usullarini o'z asarlariga va tabnyki, 
amaliyotga kiritir ekanlar. Pahlavon Muhammadning odobl va tavozisi, sahiyhgi, 
odamoxunligi, beozorligi, sofdiiligi, mardligl, mehmonnavozligi halolligi 
polvonlargalios bo'lgan ulug' htslatlar ekanligini qayd cikon, 
O'z zamonaskla qudratli salianat qo'rgan Amir lemur buyuk davlat arbobi, 
ma'rifatparvar hukiundor, salohlyatli sarkarda bo'lib qoimasdan, ayni vaqtda kurash 
ilmi hadisini mukammal egallangan kuchli polvonsifat siyso liam edi. Shunina 
uchun u mamlakatda yoshlarni chiniqtirssh, vatanni se\oivchi, yurt xizmatiga 
kamarbasta, yetuk shaxslar qilib voyaga yelka/ishda kurashning lutgan o'rniea katta 
ahamiyat"bergan. Sharofiddin Alt Yazdiy «Zafarnoma»sida Alisher Navolyniim 
«Nasoyim ul-muxabbat» asarida csa sohibquron Amur Tcmur davridagi pahlavon 
Bobohoki (asli Afg'oniston shimolidagi Shibig'on viloyatidan) Uchqora Bahodir 
(asli Buxoro viloyatining Qorako'l tumanidan) singari yu/Iab benazr O'zbek 
polvonlari haqida qiliqaili ma'lumotlar kcltirilgan. Hazraii 
chinakam chiniqish maktabiri o'tagan. O'zbek halq ijodi namunalari bo'lraish 
«A3pomish», «Cio'roVli»i «Avazxon», «Rustani», «To'g'anoy», «Kimtug'mish» 
kabi dostonlarda ham pahiavonlar kurashi madh ctilib, epchil va chaqqon zukko va 
donolami ulug'Iangan. Yana bir qiziqarli ma'lumot: qadimgi Xitoy quiyozmasi 

---

«Tatishu» da Farg'ona muzofotida muntazam kurash o'yinlari o'tkazilganiigi qayd 
ctilgan, X asrda yashab o'tgan arab gcografii va sayyoxi Muqaddasiy asaiiarida 
ham Movorounnahiraing Mavr, Samarqaiid, Buxoro, Balx, singari yirik 
shaharlarda tez-tez-kurash olishuviari o'tkazilgani ta'kldlanadi. 
Benazir alloma Abu AH ibn Sino (980-1037) ham «Tib qonunlari» kitobida 
kurash insonning ruhiy va jismoniy holatida alohida ahamiyat kasb ctishiga urg'u 
bergani bejis emas. Buyuk tabibning yozishicha, badan tarbiya bilan muntazam 
shug'ullaiiuvchi kishi kasallikning davosiga muhtoj bo'lmaydi. 
Siiarq adabiyoti durdooalari hisoblanmish «Shohnoma», «Qobusnoma», 
«Zafarnoma», «Boburnoma», «AbduIlanoma» singari asarlarda ham povonlari 
siyrati-yu qiyofasiga oid yorqin chi/ig'iar, ularni ma'naviy olamini bezofla serjilo 
rangli lasvirlar, ta'riil tasvirlar aks etgan. 
Alisher Navoiy hazratlari ham kurashdaii, uning dovrigMni yetti iqlimga 
taratgan polvonlar baxsidan huzurlangan, Shu bois kuplab asarlarda pahlavonlar 
hayoti va faoliyatiga oid ajoyib-g"aroyib voqycalar, kivbalarini yozib q.oldirgan, 
Polvonzodalarga bag'ishJangan rnaxsus «XoIoti Paiilavon Muhammad» manoqi 
(larjimai hoi asari) da daho ijodkor, o'z davrining tengstz polvonzodasi Pahlavon 
Muhammad kurash san'atidan tashqari diniy va dunyoviy iliinlarni, jumladan, 
astranomiya va niatematika, kirayo va falsafa, adabiyotsbunoslik va 
san'atshunoslik, huquqshuiioslik va boshqa bilimlarni mukammal egallagan , 
«Chorgoh», «iSegoh», «Panjgoh» singari mashhur kuylar shubaiarini yaratgani, 
xususan, shc'r san'ati oldida ham yuksak ta'b va bilimga ega ekanligini alohida 
ta'ktdlaydi. Kurash tushushni kanda qilmagan buyuk polvon va bahodir Pahlavon 
Muhammad she'ni nozik tushmiganidan usha davr shoirlari yangi asarlarni avvalo 
ul zodga ko'rsatib, maslahat olishga oshiqar ckanlar. Pahlavon Muhammad yetuk 
tabib ham bo'lgan. Zamonasining mashhur tabiblari Mavlono Qutbiy, Mavlono 
A'louimulk va Mavlono Abdusalomlar tibbiyot masalalari yuzasida baxs yuritar va 
tabiblar esa polvonzodaniug muolaja usullarini o'z asarlariga va tabiiyki, 
amaliyotga kiritir ckanlar. Pahlavon Vluhammadning odobi va tavozisi, sahiyligi, 
odamoxunligi, beozorligi, sofdilligi, mardligi, mehmonnavozligi halolligi 
polvonlarga hos boigan ulug* hislatlar ekanligini qayd ctkon, 
O'z zamonasida qudratli sal tan at qo'rgan Amir Temur buyuk davlat arbobi, 
ma'rifatparvar hukumdor, salohiyatli sarkarda bo'lib qolmasdao, ayni vaqtda kurash 
ilmi hadisini mukammal egallangan kuchli polvonsifat siyso ham edi. Shuning 
uchun u mamlakatda yoshlarni chiniqtirish, vatanni sevuvchi, yurt xizmatiga 
kamarbasta, yetuk shaxslar qilib voyaga yelka/.ishda kurashning tutgan o'rniga 
kalta ahamiyat bergan. Sharofiddin Ali Yazdiy «Zafarnoma»sida Alisher 
Navoiyning «Nasoyim ul-muxabbat» asarida csa sohibquron Amur Tcmur 
davridagi pahlavon Bobohoki (asli Afg'oniston shimolidagi Shibig'on viloyatidan) 
Uchqora Bahodir (asli Buxoro viloyatining QorakoM tumanidan) singari yuzlab 
benazr O'zbek polvonlari haqida qiliqai'li ma'lumotlar kcltirilgan. Hazrati 
Pahlavon Bobohoki keyinchalik avliyoiar sirassga kiritilgan, Uchqora bahodir 
esa' Miyonqulda yer-mulk oigan (ho/ir ham Hatirchi tumanida mashhur «Uchqor 
mayizi» yetislitiriladigan shu nomdagi qishloq va tuman hududida ul zotoing 
Polvonota qadamjosi saqlangan), Abbos Usmon jaloyir esa To'xtamish 

---

qo'shinlarini yenglslila (1939 yil) jasorat va matonat ko'rsatgan. Lekin, hasadchilar 
chaquvidan yoki qastidan so'ng 25 yoshda shahid ketgan. Zamondoshlarining 
yozishicha, Pahlavon Bobohoki 122 yil, Uchqora bahodir esa 110 yil yashagan. Bu 
zotlar misolida polvonlik va sixat-salomat uzoq umr ko'rish. Mr-biriga uzviy 
bog'liq ekanligini ko'ramiz. 
Tarix sahifalarida shunday ma'Iuinotlar ham uchraydi: ikki mamiakat 
qo'shinlari bir-blriga qarshi jannga chog'langan kezlarda, dastavval, liar ikki 
lashkarboshi o'rtaga chiqib, o'zaro kurashgan. Ulardan qay biri chiqsa, qon 
to'kilrnay muzaffarlik shu mamlakat foydasiga hal bo'lgan. Pahlavonlar hayotidan 
ajoyib asarlar bitgan XV asrning zukko allomalari - Xusayn Yoiz Koshifiy, 
Zayniddin Vosifiylar ham kurashning ilmiy, ma'naviy-marifiy, ahloqiy jihatlariga 
diqqatni qaratganlar. Jumladan, Koshifiy o'zinmg «Futuvvatnomai uotoniy» 
(«Javonmardlar tariqati») asarida shunday yozadi: «BilgiIki, kurash odamlar ko'p 
qiziqadigan, sultonu shohlarga maqbul bo'ladigan xunarlardandir. Bu ish bilan 
shug'ullanuvchi kishilar liar qanday vaziyatda to'g'rilik va pokiik qonuniyati bilan 
yashaydilar. 
Agar kurashning ma'nosi nima deb so'rasalar, javob berib aytgilshki, bulling 
ma'nosi odamzod o'z hiiqatidan kelib chiqadi. Chunki u o5z aliloqini o'zgartirib 
boradi, Bu suzntng haqiqati shundaki, odamda maqbul va nomaqbul ahloqiy 
sifatlar orasida doimiy kurash borasida, ya'ni liar bir sifat o'ziga qarshi sifatint daf 
qilish payida bo'ladi. Deraak, kurash inson halqidagi shu xususiyatini 
ifodalaydi...». 
Keyingi asrlarda keng ma'lumotlar saqlangan, Masalan, Buxoro shahrining 
shimolidagi bir tarixiy darvoza hamon «O'g'lon» deb yuritiladi. Tarixchi Hotiz 
Tanish Buxoriy «Abduilanorna» asarida yozishicha, Badaxshonni fath etishda. 
pahlavon O'g'lon ismli polvonzoda jasorat va matonat ko'rsatgan, qo'shin ololmay 
turgan qal'a darvozasini siltab yerga otgan (1586 yili), shu boisdan tarixiy 
poytaxtning yangi qurilgan shimoliy darvozasi u shahid bo'Iganidan so'ng O'g'lon 
deb yuritila boshlangan. 
Halqimiz az tutadigan avliyolardan bir qanchasi ham kurash tushgani haqida 
ma'lumotlar saqlangan. Masalan, Samarqand viloyati Jonboy tumanidagi G'azira 
qishlog’idagi Shayx Xudaydod Azizon qadamjosi muqaddas ziyoratgohidir. Xo'sh, 
Shayx Xudaydod Azizon Kim o'zi? B.Valixojayev, B.O'rinboyevlarg «Xudoydodi 
Valiy» risolasidaii keltirilishicha, ulug' avliyo Shayx Xudaydod Azizonning otasi 
asli muddatdan so'ng, Karmana shahriga, nihoyat shahardan ikki farsah (tahminan 
6-8 km) sharqda bir qishloqda o'rnashadi. Ana shu qishloqda 1462 yili keksa Ortiq 
shayx xonadonida o'g'il bola lo'g'iladi, urnga Xudoyberdi Deya ism qo'yajdilar. 
Qishloq maktabxonasida ta'lim olgan Xudoyberdi 1480 yili Buxoroda Yassaviy 
tariqatining yetuk vakili Shayx Jamoliddin Xudoyberdini iliq qarshi]ab» unga 
«Xud.oydod» (Xudoyberdining tqjikchasi) degan laqab beradi. Samarqand, 
G'ijduvon, Buxoro madsalarida ta'lim olgan Xudoyberdi 1484 yili 
Pahlavon Bobohoki keyinchalik avliyolar strasiga kiritilgan, Uchqora bahodir 
esa' Miyonqulda yer-mulk olgan (hozir ham Hatirchi tumanida mashhur «Uchqor 
mayizi» yetishtirlladigan shu nomdagi qishloq va tuman hududida ul zotoing 
Polvonota qadamjosi saqlangan), Abbos Usmon jaloyir esa To'xtamish 

---

qo'shinlarini yengishla (1939 yil) jasorat va matonat ko'rsatgan. Lekin, hasadchilar 
chaquvidan yoki qastidan so'ng 25 yoshda shahid ketgan. Zamondoshlarining 
yozishicha, Pahlavon Bobohoki 122 yil, Uchqora bahodir esa 110 yil yashagan. Bu 
zotlar misolida polvonlik va sixat-salomat uzoq umr ko'rish. bir-blriga uzviy 
bog'Iiq ekanligini ko'ramiz. 
Tarix sahifalarida shunday ma'lumotlar ham uchraydi: ikki mamiakat 
qo'shinlari bir-biriga qarshi jannga chog'langan kezlarda, dastavval, liar ikki 
lashkarboshi o'rtaga chiqib, o'zaro kurashgan. Ulardan qay biri chiqsa, qon 
to'kilrnay muzaffarlik shu mamlakat foydasiga hal bo'lgan. Pahlavonlar hayotidan 
ajoyib asarlar bitgan XV asrning zukko allomalari - Xusayn Voiz Koshifiy, 
Zayniddin Vosifiylar ham kurashning Umiy, ma'naviy-ma'rifiy, ahioqiy jihatlariga 
diqqatni qaratganlar. Jumladan, Koshifiy o'ztnmg «Futuvvatnomai uotoniy» 
(«Javonmardlar tariqati») asarida shunday yozadi: «BIlgilkI, kurash odamlar ko'p 
qiziqadigan, sultonu shohlarga maqbul bo'ladigan xunarlardandir. Bu ish bilan 
shug'ullanuvchi kishilar liar qanday vaziyatda to'g'rilik va poklik qonuniyati bilan 
yashaydilar. 
Agar kurashning ma'nosi nima deb so'rasalar, javob berib aytgilshki, buning 
ma'nosi odamzod o'z hiiqatidan kelib chiqadi. Chunki u o'z aliloqini o'zgartirib 
boradi, Bu suzning haqiqati shundaki, odamda maqbul va nomaqbui ahloqiy 
sifatlar orasida doimiy kurash borasida, ya'ni har bir sifat o'ziga qarshi sifatini daf 
qilish payida boladi. Demak, kurash inson halqidagi shu xususiyatini ifodalaydi...». 
Keyingi asrlarda keng ma'lumotlar saqlangan. Masalan, Buxoro shahrining 
shimolidagi bir tarixiy darvoza hamon «O'g'lon» deb yuritiladi. Tarixchi Hotiz 
Tanish Buxoriy «AbduIlanoma» asarida yozishicha, Badaxshoiini fath etishda. 
pahlavon O'g'lon ismli polvonzoda jasorat va matonat ko'rsatgan, qo'shin ololmay 
turgan qal'a darvozasini siltab yerga otgan (1586 yili), shu boisdan tarixiy 
poytaxtning yangi qurilgan shijmoliy darvozasi u shahid bo'lganidan so'ng O'g'lon 
deb yuritila boshlangan. 
Halqiniiz az tutadigan avliyolardan bir qanchasi ham kurash tushgani haqida 
ma'lumotlar saqlangan. Masalan, Samarqand viloyati Jonboy tumanidagi G'azira 
qishiog'idagi Sliayx Xudaydod Azizon qadamjosi muqaddas ziyoratgohidir. Xo'sh, 
Shayx Xudaydod Azizon Kim o'zi? B.Valixo'jayev, B.O'rinboyevlaming 
«Xudoydodi Valiy» risolasidan keltirilishicha, ulug' avliyo Shayx Xudaydod 
Azizonning otasi asli muddatdan so'ng, Karmana shahriga, nihoyat shahardan ikki 
farsah (tahminan 6-8 km) sharqda bir qishloqda o'rnashadi. Ana shu qishloqda 
1462 yili keksa Ortiq shayx xonadonida o'g'il bola lo'g'iladi, unga Xudoyberdi 
Deya ism qo'yajdilar. Qishloq maktabxonasida ta'lim olgan Xudoyberdi 1480 yili 
Buxoroda Yassaviy tariqatining yetuk vakili Shayx Jamoliddin Xudoyberdini iliq 
qarshi]ab» unga «Xudoydod» (Xudoyberdining tojikchasi) degan iaqab beradi. 
Samarqand, G'ijduvon, Buxoro madsalarida ta'lim olgan Xudoyberdi 1484 yili 
Karmanaga yillar bosliiarida esa Karmana janubidagi Qarnabdashti begi 
halqqa zulni cTtkazayotganmi eldan eshitib. poytaxt Buxoroga yo'l oldi, NavroV. 
saylidagl kurashga mamlakatning barcha polvonlarini yenganidaii so'ng Buxoro 
xukindori Temuriyzoda Muxamma Boqiy Mirzo sovrunga nima tilashnt aytganda, 
Bobo Xudoydod Valiy Qarnab begini rnansabican chetlatishini so'ragan ekan. 

---

Hukmdor zolini ulus begini lavozidan chetiatgacii, dasht qishloqlari ahli 
istibdoddan xalos bo'ladi. 1500 yillar boshida Samarqandga ko'chib ketgan Shayx 
Xudaydod Azizon 1532 yili vafot ctgan. Shayx va paxlavon ko'zl ochiqligidayoq 
yozilgan tarjimai holi bo'lmish «Manoqibi Shayx Xudaydoda Azizon» hozir 
avlodlari qo'lida va O'zbekiston fondlarida saqlanmoqda anna shu asarga tdrgan 
o'zbckcha orifona va oshiqona shc'rlari respublka va viloyat nashriarida e'lon 
qilindi. 
Aynl mahalda Naqshbandiya lariqatining buyuk namoyondasi Say id Amir 
Kulol (1301-1372 yillarda yashagan) ham kurash tushganligi haqida ma'lumotlar 
saqlangan, Qabri hozir Kogon tumanidagi Suxor qishlog'ida qadamjodir. 
Umurnan, O'zbekiston qadimiy qo'lyozmalar hazinalarida va xujjatxonaiarida 
saqlangan qimmatli manbalardagi milodi asrlarda va hatto undan avval o'tgan 
minglab pahlavonlar haqklagi ma'lumollar o'z tadqiqotchilarini kutmoqda. 
Jumladan, «Risolayi go'shtingiri» («Kurash tushuvchilar risolasi») ham saqlangan 
bo"lib, imda polvonlamiiig iymon va obod shartlarida muvassal bayon etilgan. 
O'zbekiston tarixiy paxlavonlarini uch kalta guruhga ajratish mumkm: 
1) Sipoht (bahodir) pahlavonlar - kurash tushishdan va jang qilishga (masalan, 
pahlavon Bobohoki); 
2) Go'shttngir (kurashchi) pahlavonlar — faqat kurash tushungan, ilm-ma'rifat 
va badiiy ijod bilan shug'ullanishgan, tasavvur tariqatiga mansub bo'lishgan 
(Pahlavon Mahmud va Pahlavon Muhammad kabilar); 
3) Ustoz pahlavonlar - kurash tushishmagan, jang qilishmagan, ammo yuzlab
polvon shogirdlarni tarbiyalashgan (Usulliqota,' Cho'qurdamota kabilar). 
Asrlar davomida shakllangan, shaxsning kamolotga erishuvida muhim 
ahamiyat kasb etgan kurash ba'zi davrlarda, xususan 130 yildan ziyod vaqt davom 
etgan chor mustamlakasi va sho'rolar xukmronligi paytida anchayin zavol topdi, 
oyoqosti qilindi. Totalitar tuzum mustasaddilari mahalliy halqni ruhan ko’tradigan, 
mudroq qalbini uyg'otib, faxr va g'urur bag'ishlaydigan kurash singari milliy 
qadriyatiarimizning payini qirqishdan manlaatdor edilar. Shu bois ham avloddan-
avlodga o'tib, sayqal topib kelgan o'zbek kurashi sho'rolar davrida ro"yobga chiqa 
olmadi. 
Biroq jismu dilida buyuk ajdodlar qoni gupurib turgan, ularning ma'naviy 
murosidan qandaydir darajada bahra olgan bcli baqquvat polvonlar tor doirada 
bo'lsa ham kuoash udumiga sodiq qoldilar, Faqatgina Czbekistonda muslaqillikka 
erishganidan keyin O'zbek kurashiga qaytadan ruh bag'ishlandi. Bayramiari, 
sayillarga Yana kurash kirib kekli. 
Asrlar sinovidan, murakkab dcAiiar silsiiasidan mardona o'tgan, chinakkam 
mardlar raqiblar bahsi, ezgu niyatlai\ oliy maqsadlar bo'lib e'tirof etilgan O'zbek 
kurashi Yana umumhalq nazariga tushdi, umumdavlat, mamlakat darajasidagi 
muhim Ishga aylandi. Bir necha yildirki jahon afkor oramasining raehrini qozonib, 
dunyo sport sahnasida o'z o'rnini topdi.