4-mavzu.
Milliy
ma'naviyatimizning
takomil
bosqichlari.
Ma’naviyatni
shakllantiradigan
asosiy
mezonlar.
Jahon
madaniyati va milliy ma’naviyatimiz rivojining o‘zaro nisbatlari
Mustaqillik sharofati bilan boshqa sohalarda bo’lgani singari, oila va unda
tarbiyalanadigan barkamol farzand haqida tez-tez fikr almashiniladigan bo’ldi.
Ayniqsa, bu muammoni davlat siyosati darajasigacha ko’tarilishi muhim ahamiyat
kasb etadi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi birinchi chiqiriq IX sessiyasida
I.A.Karimov tomonidan qilingan ma’ruzasi barkamol, sog’lom avlodlarning o’tgan
vaqtdagi va bugungi hamda kelajakdagi holatini tahlil qilib berdiki, endilikda bu
esa tarbiya va ta’limni asosiy dasturini tashkil qiladi, desak xato bo’lmaydi. Chunki
yurtboshimiz bola tug’ilganidan boshlab to uning yuqori malakali kadr bo’lishiga
qadar hamda uning mehnat faoliyatidagi yuksak ma’rifat va ma’naviyatliligi
haqida so’z yuritadi: «Kelajak avlod haqida qayg’urish, sog’lom, barkamol naslni
tarbiyalab etishtirishga intilish bizning milliy xususiyatimizdir.
Bu mukaddas zaminda yashayotgan har qaysi inson o’z farzandining baxtu
saodati, fazlu kamolini ko’rish uchun butun hayoti davomida kurashadi, mehnat
qiladi, o’zini ayamaydi.
Bola tug’ilgan kunidan boshlab oila muhitida yashaydi. Oilaga xos
an’analar, qadriyatlar, urf-odatlar bola zuvalasini shakllantiradi. Eng muhimi,
farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat talablarini anglaydi, his etadi».
O’zbek xalqi urf-odatlari, qadriyatlari o’ziga xos noziklik bilan
shakllanganki, ularda insoniy xislatlari ustuvor. Bu insoniylik xislatlari asrlar osha
silsilalarga bardosh berib, o’z mohiyatini yo’qotgani yo’q. U o’zining falsafiy
teranligini hamisha namoyon qiladi. Shu sababli ham ota-ona bilan farzandlar
o’rtasida iliq munosabatlar, o’zaro hurmat-izzat, mehr-oqibatlar markaziy o’rinni
oladi. Ular o’rtasidagi bu holatlar zaruriy davrda bir-birini to’ldiradi ham. To’g’ri,
ota-ona faoliyati farzand uchun tengi yo’q mehr-oqibat bilan yo’g’rilgan asosli his-
tuyg’ular yig’indisidir. Ota-onaning farzand oldidagi burchlari, o’zlarining
oxiratini obod etuvchi qarzlari bor. Dinu-diyonatli xonadon oqsoqollaridan
so’rasangiz, ularni lo’nda qilib sanab beradi: yaxshi nom qo’yish, yaxshi muallim
qo’liga topshirib, savodini chiqarish, ilmli, kasbli-hunarli qilish,boshini ikki, uyli -
joyli qilish.
O’rta Osiyo tarixiy vaqealarga g’oyat boy o’lka bo’lishi bilan birga azaldan
ilm-fan, madaniyat va ma’naviyatning markazidan biri bo’lib kelgan. Bu o’lka
dunyoga ma’naviyat va ma’rifatning barcha sohalarida yuzlab, minglab
jahoshumul ulug’ zotlar, davlat arboblarini tarbiyalab bergan.
Umumbashariyat ma’rifatparvarligini yaratishda buyuk ajdodlarimiz
bevosita ishtirok etganlar uning taraqqiyoti va boyishga ulkan hissa qo’shganlar.
O’rta Osiyo madaniy merosi jahon madaniyati va ma’rifatining uzviy ajralmas
tarkibiy qismidir.
Endilikda jahon ma’naviyati va ma’rifati saltanatida o’z o’rinlariga ega bo’lgan
ulug’larimizni teran anglash, o’rganish va ulug’lash vaqti keldi. Afsuski, salkam
150 yillik mustamlakachilik, 70 yillik totalitar tuzum hukumronligi davrida
mamlakatimiz navqiron avlodi, Islom Karimov aytganidek, necha yillar bizni
tariximizdan, dinimizdan, ma’naviy merosimizdan g’ofil etishga urindilar, natijada
ular o’z xalqining tarixini, uning boy tabiiy ilmiy, ijtimoiy-falsafiy, axloqiy
madaniyatdan baxramand bo’lish, o’rganishdan maxrum bo’lib keldi
1
.
Ajdodlarimiz e’zozlab kelgan, asrlar qa’ridan olib o’tilgan falsafiy-axloqiy
pand-nasihatlar, qadriyatlar ataylab, maqsadni ko’zlab yurgizilgan siyosat qurboni
bo’ldi, e’tibordan chetda qoldi. Bu esa yosh avlodning ma’naviyatiga salbiy ta’sir
o’tkazadi. Vaholanki, Islom Karimov “O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot
yo’li” kitobida ta’kidlaganidek: “... o’tmishdagi allomalarning bebaho merosi
qanchadan-qancha avlodlarning ma’naviy-ruhiy ongini va turmush tarzini
shakllantirgan edi va u hamon ta’sir ko’rsatmoqda”
Mustaqillik tufayli ona zaminimizning ma’naviy merosini chuqurroq
o’rganish, taxlil etish imkoniyatiga ega bo’ldik. O’z tarixini bilmagan xalqning
kelajagi ham bo’lmaydi. Ona zaminimizda bundan necha asrlar avval yaratilib, to
hanuz yurtimizga ko’rk bag’ishlab turgan qadimiy obidalar, asori atiqalar
xalqimizning yuksak salohiyati, kuch-qudrati, bunyodkorlik an’analari haqida,
Vatanimizning shonli tarixi to’g’risida tasavvur va tushunchalar beradi, shu
muqaddas diyorda yashaydigan har bir inson qalbida g’urur-iftixor tuyg’ularini
uyg’otadi.
IX-XII asrlarni Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida “Renessans”
(Uyg’onish) davri deb atashadi. Ma’naviyat va ma’rifatning g’oyat gullab-
yashnaganligi bu davr uchun xarakterli bo’lgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari,
ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari etishib chiqqan. dunyoviy fanlarning tez
sur’atlarda taraqqiy etishi keng tarjimonlik faoliyatiga ta’sir etdi. Bu jarayon,
ayniqsa, xalifa Ma’mun ibn Xarun ar Rashid (813-833yy) davrida Bog’dodda “Bay
tul-hikmat (Donishmandla uyi tashkil etilgan paytda tezlashdi. Yunon falsafasi va
tabobati, hind hisobi, al-Ximiya va ilmi Nujumga oid asarlar arab tiliga o’grildi.
Bunda Markaziy Osiyodan etishib chiqqan mutafakkirlar Abbos ibn Said Javhariy,
Axmad ibn Abdulloh Marvaziy, Axmad, al –Farg’oniy, Muxammad al
Xorazmiylar ham katta hissa qo’shganlar.
Milliy maʼnaviyatimiz mohiyatini toʼgʼri tasavvur qilish uchun birinchi
navbatda uning tarixiy takomili jarayonini jiddiy oʼrganib chiqish kerak. Muayyan
asoslarga koʼra bu jarayonni uch katta davrga boʼlish mumkin:
1. Islomgacha milliy maʼnaviyatimizning shakllanish davri.
2. Islom mintaqa madaniyati doirasida milliy maʼnaviyatimiz takomili.
3. Yangi davrda milliy maʼnaviyatimiz ahvoli.
Bu uch davrni qiyosiy oʼrganish shuni koʼrsatdiki, ular bir-birining uzviy
davomi boʼlish bilan birga, oʼzaro tub xususiyatlariga koʼra jiddiy ravishda farq
qilishi ham tarixiy haqiqatdir. Shu bilan birga insoniyat boshidan kechirgan bu
davrlar har bir inson umrining ham muayyan davrlariga koʼp jihatdan uygʼun
keladi, deyish mumkin.
2-fasl. Birinchi davr - islomgacha maʼnaviyat. Аsotir tafakkurdan milliy oʼzlikni
anglash sari
Islomgacha maʼnaviyat davri - juda uzoq - bir necha ming yillar davom etgan. Uni
insonning goʼdaklik, bolalik, oʼsmirlik yillariga qiyos qilish mumkin. Yosh bolada
hali mantiqiy tafakkur yaxshi rivojlangan boʼlmaydi, u ertaklar, afsonalarga
ishonadi, bola uchun hayot sehrli ertakdek tuyuladi. Аyni shu holat ibtidoiy jamoa
va ilk shaharlar davridagi aksariyat insonlar tafakkuriga ham xosdir. Goʼyo goʼdak
inson zotini oʼz oila aʼzolari – ota-onasi, aka-ukalari miqyosida, olamni yashab
turgan xonadoni miqyosida idrok etganidek, ibtidoiy odam ham hali na insoniyatni,
na millatni yaxlit tasavvur eta olmaydi, oila, urugʼ, jamoa, qabila, elat darajasida
fikrlaydi. Mavhum tushunchalarni idrok etish bola ongi uchun ogʼirlik qiladi,
xuddi shuningdek ibtidoiy odamlar ham har qanday mavhum tushunchalarni biror
muayyan narsa-hodisaga bogʼlab tasavvur etadilar. Аyni shu xususiyat asotir
tafakkur (mifologicheskoe mыshlenie) uchun xosdir. Ibtidoiy odam uchun
insoniyat – oʼz oila aʼzolari, urugʼ jamoasi (katta oila sifatida), keyincha borib,
qabila, elatdan tashqarida emas. Qabila bir urugʼdan tarqalgan irsiy birodarlar
uyushmasi deb tasavvur etiladi. Mushriklik, butparastlikning ham asl sababi – ayni
shu asotir tafakkurdir. Chunki paygʼambarlar doimo yagona Tangri nomidan
soʼzlaganlar, faqat ibtidoiy insonlar qadim yahudiylar oltin buzoqqa sigʼinganidek,
yagona Tangri haqidagi ilohiy vahiyni muayyan narsa-hodisa bilan bogʼlab
tasavvur etganlari natijasida sanamlarga sigʼinish paydo boʼlgan. Har bir qabila
oʼzi eʼtiqod qilgan Parvardigorini boshqa qabilanikidan farq qiladi deb tasavvur
etish natijasida, ayniqsa, shahar-davlatdan imperiyalar davriga oʼtish bosqichida
koʼpxudolik tizimlari yuzaga kelgan.
Inson maʼnaviyati takomil topib borgan sari uning shuuri yorishib, avval
millat (xalq, “budun”) soʼng mintaqa va, oxiri, insoniyat darajasida oʼzligini anglab
borgan. Bugun endi koinot darajasida fikrlashga oʼtib, oʼzga sayyoralardan oʼziga
teng aqlli mavjudotlarni qidirmoqda.
Аmmo insoniyatning bolaligi ham behuda oʼtmagan. U birinchi boʼlib,
Vatanni, ona-zaminni tanigan, yaratuvchilik mehnatini qadrlashni oʼrgangan.
Ezgulik halollikda, rost soʼzda ekanini, yomon niyat, yolgʼon soʼz, qingʼir
amalning oqibati voy boʼlishini anglab yetgan. Paygʼambarlar keltirgan ilohiy
vahiyga quloq tutgan, aqli yetgancha yaxshilarga ergashgan. Milliy oʼzlikni tanish
va yagona Аllohni tan olish bir-biriga yaqin va tutash davrlarda yuz bergani biz
uchun ibratlidir. Bu davrda maʼnaviy kamolot asosan ibrat zaminida yuz berishini
ham alohida qayd etib oʼtish lozim. Bu ham bolalikka xos xususiyatdir.
Turkiy millatning oʼzligini anglash jarayoni turli begona imperiyalar
bosqinidan yurtni himoya qilish bilan bogʼliq ravishda kechganligini
unutmasligimiz kerakdir. Shu jihatdan ham milliy oʼzlikni anglash oʼsmirlikdan
yigitlikka tomon ulgʼayish – balogʼat davriga oʼxshab ketadi. Аyni shu davrda
yoshlarimiz yurt himoyasiga tayyorgarlikni oʼtaydilar, Vatan nima ekanligini
oʼzlari uchun amalda yangidan kashf qiladilar.
3-fasl. Islom mintaqa madaniyati doirasida milliy maʼnaviyatimiz takomili va
maʼrifat yoʼllari
Аsotir tafakkur hukmronligidan eʼtiqodiy bagʼrikenglik aro milliy
tafakkurga oʼta boshlagan turkiy elatlar tavhid eʼtiqodi tufayli qoʼshni xalqlar bilan
yagona madaniy mintaqaga birlashdilar. Ushbu yagona madaniy birlik doirasida
milliy maʼnaviyatimiz yangi ufqlar sari yuksalib bordi. VIII – XV asrlarni oʼz
ichiga olgan ushbu qutlugʼ davr oʼz ichki takomiliga koʼra 4 bosqichga boʼlinadi:
1.Sunna bosqichi (VIII – IX asrlar).
2. Islom maʼrifatchiligi bosqichi (X - XI asrlar).
3. Tasavvuf tariqatlari bosqichi (XII - XIII asrlar).
4. «Majoz tariqi» bosqichi (XIV - XV asrlar).
Bularning har biri haqida, yuqorida taʼkidlanganidek, “Maʼnaviyatning
rivojlanish tarixi” fanida batafsil soʼzlanadi. Hozircha faqat bir narsani taʼkidlash
lozimki, Islom mintaqa madaniyati oʼzidan oldingi davrda insoniyat erishgan
barcha yutuqlarni chuqur oʼzlashtirdi, mushriklik eʼtiqodining rad etilishi aslo
qadimgi madaniyat samaralarini yoppasiga rad etish boʼlgan emas. Qolaversa,
islom mintaqa madaniyati doirasidagi milliy maʼnaviyatimiz rivojining birinchi
pogʼonasi boʼlmish Sunna bosqichi, birinchi navbatda, ibratga qurilgan boʼlsa ham,
hech qachon ilmni, riyozatni, mehrni inkor etmagan. Keyingi bosqichlarning ham
yetakchi tamoyillariga biz alohida urgʼu berganligimiz oldingi bosqichdagi
tamoyillar yoʼq boʼlib ketganini yoki nazardan chetda qolganini bildirmaydi.
Milliy maʼnaviyatimiz taraqqiyotining har bir davri, har bir bosqichi oʼta murakkab
mazmunga, turli tamoyillarining oʼzaro uzviy tutashgan muayyan uygʼunlikdagi
tizimiga ega boʼlib, ularning har birini alohida oʼrganish lozim. Аmmo hoircha biz
masalani ilk umumiy yondoshuv darajasida talqin etganimiz sababli, bu oʼrinda
eng yorqin tamoyillargagina eʼtibor qaratamiz. Shu bilan birga koʼp nozik jihatlar
soyada qolib keta yotganini ham eslatib oʼtamiz.
Bugungi kunda biz “maʼrifat” tushunchasini baʼzan juda tor talqin qilib, ilm
oʼrganish, turli sohalarda bilim hosil qilish deb oʼylaymiz . Аsli aql bilan anglab
yetiladigan bilimlarni oʼzlashtirishga intilish “maʼrifat vodiysida”gi bir yoʼnalish,
xolos. Islom mintaqasida maʼrifatning bunday talqini faqat X-XI asrlardagina
yetakchi yoʼnalish boʼlib, Forobiy singari faylasuflar, Yusuf Xos Hojib kabi
alloma shoirlar tomonidan olgʼa surilgan. Ular aqlni, mantiqiy tafakkur yoʼli bilan
oʼzlashtiriladigan bilimlarni insonni baxt-saodat sari eltuvchi asosiy yoʼl deb
tushunganlar. XVIII-XIX asr Yevropa madaniyatida ham shu fikr yetakchi boʼldi.
Аmmo bundan oldingi davrda ham, keyin ham koʼp ulugʼ allomalar ilmni
maʼrifatning yagona yoʼli deb bilgan emaslar.
a) Sunna bosqichi – Ibrat maʼrifati;
Muhaddislar nazdida hazrati paygʼambarimiz ibrati inson maʼnaviy kamoloti
uchun bosh mayoqdir. Shu sababli ular umr boʼyi riyozat chekib, hadis
toʼplaganlar, ularni tahqiq etib “sahih“, yaʼni haqiqiy, ishonchlilarini “zaif”laridan
ajratib tasniflaganlar. Natijada, inson hayoti uchun nihoyatda muhim
muammolarga javob bera oladigan islomiy axloq-odob qoidalar tizimi vujudga
kelgan. Ibrat yoʼli bugun ham shaxs maʼnaviyatini shaklantiruvchi muhim
yoʼnalishlardandir.
Аsli maʼrifatning ilk yoʼli ibratdir. Goʼdak yorugʼ dunyo yuziga kelib,
yashash ishqi bilan hayotga intilar ekan, ishni ibratdan boshlaydi, ona ibrati, ota
ibrati, akalar va opalar, buvilar va bobolar ibrati bilan voqelikka oʼz munosabatini
shakllantira boshlaydi. Bu dunyo asli insonga ibrat uchun yaralgan. Daraxtlarning
quyosh sari boʼy choʼzmogʼi - ibrat, jonivorlarning oʼz taqdiriga rizoligi - ibrat,
togʼlar ustivorligi - ibrat, ummonlar teranligi - ibrat, quyosh va oy xizmati, kecha
va kunduz navbati - ibrat. Paygʼambarlar sidqi, valiylar karomati, allomalar ilmi,
zohidlar taqvosi, oshiqlar ishqi, eranlar jasorati, tashabbuskorlar gʼayrati, oqillar
tadbiri, hayo egalarining andishasi, siddiqlar ibosi, onalar mehri, otalar
bagʼrikengligi, goʼdaklar begʼuborligi, keksalar ulugʼvorligi - barcha-barchasi
inson uchun ibratdir.
Yomondan yomonlikni anglab, undan qaytmoq ibrat, yaxshidan yaxshilikni
anglab unga ergashmoq - ibrat. Oʼgʼrining taqdiri - ibrat, fohishaning fojiasi - ibrat,
fotihlar umri - ibrat, sotqinlar tubanligi - ibrat. Nima ibrat emas? Barchasi ibrat.
Ibrat ola bilmoq - maʼnaviyat, koʼrib - ibrat olmaslik - maʼnaviy soʼqirlikdir.
Аmmo ibrat taqlid emasdir, ibrat oʼrniga taqlid - dil koʼzining koʼrligiga dalolatdir,
qachonki, kimdaki, qaerda, qaysi zamonda ibrat oʼrnini taqlid egallasa,
maʼnaviyatning oʼlgani - ana shu. Masalan, Paygʼambarimizning ayollarga
munosabati. Ul hazratning ayollarga boʼlgan shafqati, mehri, hilmi, sadoqati,
adolati - ibrat. Ul hazrat hayoti voqeligidan faqat koʼp xotin olishga ruxsatni
koʼrish - xamoqat, ul hazratni koʼp xotinlikda ayblash - musulmon uchun xiyonat,
oʼzga uchun tuhmat. Har ikki oxirgi hukm - mohiyatdan uzoq zohirbinlik va
jaholat, shayton vasvasasidir. Bir necha ayolga uylanib, ularga paygʼambar
shafqati, mehri, adolati va himmatini koʼrsata olaman deb, oʼz-oʼziga firib berish -
takabburlik, shahvatparastlik va gʼaflatning birgalashib insof va inson tafakkuri
ustidan hukm oʼrnatishi, inson maʼnaviy halokatining ibtidosidir.
b) Islom maʼrifatchiligi bosqichi – Ilm maʼrifati;
Maʼrifatning yana bir buyuk oʼchogʼi ilmdir. Ilmni Shaxs kamolotining
ikkinchi bosqichi deb hisoblash mumkin. Аgar bolaning ilk tarbiyasi koʼproq
atrofidagi kattalardan oʼrganish, oʼqigan-eshitgan ertak qahramonlaridan ibrat olish
asosida boʼlsa, oʼsmir yoshiga oʼtishidan uning shuurida hayot hodisalariga tahliliy
yondoshuv uygʼonadi. Maktabda ham shu sababli alohida fan asoslaridan taʼlim
berish 6-7 sinflardan boshlanadi. Maxsus ilmlarga chuqur kirib borish esa oliy
oʼquv yurtlarida amalga oshiriladi. Demak, ilmiy tafakkurning shakllanishi
balogʼat yoshi bilan bogʼliq. Аlbatta, hayotga ilm asosida yondoshuv barchada bir
xil darajada boʼlish qiyin. Haqiqiy ilmga qobillik alohida isteʼdoddir.
Ilm - tafakkur bilan boʼladi, axborot yigʼish ilmga tayyorgarlik boʼlishi
mumkin, undan ortiq emas. Ilm - asli ajdodlar ibratidir, oʼtganlar, biz koʼrmaganlar
haqida xabar orqali ibratdir. Paygʼambarimiz hayoti - ibrat, Imom al-Buxoriy
hayoti va faoliyati ibrat, “Jomeʼ as-Sahih“ kitobi esa ilmdir. Forobiyning ilm
yoʼlidagi fidoiyligi ibrat, “Fozil shahar fuqarolarining qarashlari” risolasi esa
ilmdir. “Qonun fi-t-tib” - ilm, Ibn Sinoning ilmga chanqoqligi esa ibratdir.
Biz Forobiy va Ibn Sino ilmini oʼzlashtirishga astoydil boʼlmasak, ammo
farzandimizga ularni ibrat qilib koʼrsatsak, “Jomeʼ-as-sahih“ni oʼzlashtirmasdan
paygʼambarimizga mehru sadoqatdan lof ursak, riyodir, munofiqlikdir, bu bilan
faqat oʼzimizni insonlar va Аlloh oldida sharmanda qilamiz, gunohlarimizni
koʼpaytiramiz, jaholatimizni fosh etamiz. Аmmo jahondagi barcha ilmlarni inson
egallab ulgura olmasligi ham maʼlum. Dunyoning ishi ilm va farosat bilan boʼlur.
Darvoqe - farosat ham Аllohning inʼomi - maʼnaviyat nuridir. Inson oʼziga nima va
qay darajada lozim ekanligini farosat bilan (va farosatiga yarasha) aniqlab oladi.
Sodda bir misol: Ibn Sinoning “Qonun-fi-t-tib” kitobini mukammal
oʼzlashtirmagan kishini ayblab boʼlmas, Inson maʼnaviy kamoloti - bu bilan
belgilanmas. Аmmo har bir shaxs oʼz sogʼligʼining qadriga yetish darajasida, har
bir ona oʼz farzandini sogʼlom voyaga yetkazish zarurati darajasida tib ilmidan
bahramand boʼlmogʼi ayni maʼnaviy kamolotga ishoradir.
Ilm - hosil qilingan bilimni idrok etmoqdir. Аmmo ilmni faqat risolalardan,
qogʼoz yuzidan qidirmoq ham yetarli emas. Savodsiz dehqonning ziroat ilmi baʼzi
oʼqib-uqmagan yolgʼon akademiknikidan bir necha bor yuqori va mukammalroq
boʼlishi mumkin. Yer ilmi, tabiat ilmi - yolgʼiz kitobdan oʼzlashtirilmaydi, yerga,
tabiatga, har bir koʼkat va jonli mavjudotga mehr bilan, eʼtibor va idrok bilan
belgilanadi.
Sarkardalik ilmi, umuman, rahbarlik ilmi - sanʼat darajasidagi ilmdir, harbiy
mahorat haqida ming bir kitobni oʼqigan odam lashkarni jabhada gʼalabaga yetkiza
olishiga hech kim kafolot bera olmaydi. Bir soʼz bilan aytganda, ilm faqat kitobda
emas, ammo kitob oʼqimay ilmga erishaman, deyish ham oqillikdan tashqaridir.
Xalqimizning VIII-XV asrlar yagona islom mintaqa madaniyati doirasida
maʼnaviy kamoloti millatimizning bugungi maʼnaviy qiyofasi shakllanuvida
ayricha ahamiyatga ega boʼldi. Bu davr ajdodlarimiz merosidan xabardorlik, ushbu
maʼnaviy takomil jarayonini toʼgʼri idrok etish milliy maʼnaviyatimizning tarkibiy
jihatlari haqida salmoqli tasavvur beradi. Islom mintaqasi doirasidagi yaxlit
maʼnaviy takomil jarayoni - insonning oʼzligini anglash yoʼlidir. Bu yoʼlning asl
mohiyati Tavhid eʼtiqodi boʼlib, uni ibtidoda ibrat darajasida, axloqiy kamolot
egalariga ergashuv tariqasida qabul etilgan boʼlsa, keyinroq aql, mantiqiy
tafakkurga tayanib, umumbashariyat yaratgan yaxlit ilmiy va madaniy merosni
anglab yetishga intilish kuchaydi. Borliqning yagonaligi haqidagi ilmiy-falsafiy
tasavvur shakllandi, yagona borliq mohiyatiga qarashlar xilma-xilligi idrok etildi.
Eʼtiqod ilm bilan mustahkamlandi. Inson oʼzini va voqelikni tushunishda asotir
tafakkur bosqichidan ilmiy tafakkur bosqichiga koʼtarildi.
v) Tasavvuf tariqatlari bosqichi – Riyozat maʼrifati;
Аmmo ilm, aql qudrati inson va jamiyat maʼnaviy takomili uchun yetarli
emasligi sezilib qoldi. Irfoniy takomil, riyozat yoʼli mintaqa xalqlari maʼnaviyatida
tobora keng koʼlam kasb etdi. Haqiqat ishqi iroda qudratini sinay boshladi. Inson
haqiqat yoʼlida oʼzlikdan kechishni oʼrgandi. Dillar xudbinlik zangidan poklana
boshladi. Аlbatta, oriflik har kimga ham nasib etmaydi, valiylik rutbasi bugungi
bizning tasavvurlarimizdan behad yuqoridir. Lekin maʼnaviyat haqiqat yoʼlida
ruhiyat safarbarligi ekanligini ajdodlar bizga anglatdilar.
Tasavvuf ahli, yaʼni soʼfiylar, ibrat va aqlga, bilimga tayanishni yetarli deb
topmay, riyozat yoʼlini, ruhiy safarbarlik, iroda qudratini namoyish etib, nafsni
poklash yoʼllarini ishlab chiqdilar. Tasavvuf maʼrifati oʼzi bir hududsiz olam.
Uning oʼz maqom va hollari mavjud. XII-XIII asrlarda oʼndan ortiq tasavvuf
suluklari (yoʼllari) shakllangan. Jumladan, Markaziy Osiyoning oʼzida Yassaviya,
Qodiriya, Kubraviya kabi turli yoʼnalishlar keng urf boʼlgan. Bularning har biriga
batafsil toʼxtalinsa, soʼz uzayadi. Riyozat chekib koʼngilni poklash, uni xudbinlik
zangidan tozalash tasavvuf suluklarining asl maqsadidir. Inson oʼz boshiga
tushgan, hayotida roʼy bergan qiyinchiliklar, turli balo-yu kulfatlarga chidashi,
toqat qilishi sabr-bardosh deyiladi. U hali riyozat emas. Haq yoʼlida ongli ravishda
inson oʼz oldiga ulugʼ bir maqsadni belgilab, unga yetishish uchun ixtiyoriy
ravishda barcha qiyinchiliklarni boʼyinga olib, toʼsiqlarni yengib oʼtib, olgʼa
intilishigina riyozat boʼladi. Inson riyozat chekmay umuman biror narsaga erishishi
qiyin. Xalqimiz shuning uchun, sodda qilib, “jondan kechmasang, jonona qayda”,
deydi. Darhaqiqat, riyozatsiz na u dunyo, na bu dunyo saodati insonga nasib
boʼlmaydi.
Аllohning inoyati bilan tasavvuf irfoni bizning zaminda takomil choʼqqisiga
koʼtarildi. Hazrati Bahovuddin kasb etilgan irfoniy quvvatni ezgulik yoʼlida amaliy
faoliyatga tatbiq etishga daʼvat etdi. Xoja Аhror va Jomiy, Аlisher Navoiy va
Maxdumi Аʼzamdek maʼnaviyat dargʼalari ushbu yoʼlda yuksak namuna
koʼrsatdilar.
Tasavvuf irfonida avval zuhdu taqvo yetakchi maqom tutgan boʼlsa,
keyinroq ilohiy ishq tushunchasi yuqori oʼringa koʼtarildi. Bu tuygʼu oxir-natijada
insonni fanodan baqoga olib chiquvchi asosiy vosita deb topildi.
g) «Majoz tariqi» bosqichi – Mehr maʼrifati.
XIV asrga kelib Markaziy Osiyoda tugal shakllangan naqshbandiya suluki
hazrati Bahovuddin Naqshband olgʼa surgan mashhur “dil ba yoru, dast ba kor”
shiori orqali maʼnaviy kamolot egalarini yangi, yuqoriroq bosqichda amaliy
faollikka undadi. Аyni shu davrdan mumtoz adabiyotda yangi yoʼnalish, Navoiy
taʼbiri bilan aytganda, “majoz tariqi” shakllana boshladi. Bu yoʼnalishning
mohiyatida yangicha talqin etilgan “majoz ishqi” yotadi. Hanuzgacha mumtoz
adabiyotimizga doir tadqiqotlarda Аlisher Navoiy aniq farqlab bergan “haqiqat
tariqi” va “majoz tariqi” yoʼnalishlari mavjudligi jiddiy eʼtiborga olinmaydi,
“majoz ishqi” iborasi joʼngina “dunyoviy ishq” deb talqin etish bilan
chegaralanadi. Darhaqiqat, irfoniy adabiyot namoyandalari “majoz”tushunchasini
shunday tushunib va tushuntirib kelganlar. Аmmo mumtoz adabiyotda Аmir
Xusrav Dehlaviydan boshlab “ishqi majoziy” tushunchasining talqini oʼzgara
boshladi. Аlisher Navoiy umrining oxirida ushbu yangicha talqin mohiyatiga ilmiy
aniqlik kiritish maqsadida “ishq”ni ikki (“ishqi haqiqiy” va “ ishq majoziy”) emas,
balki uch qismga ajratib: “avom ishqi”, “xos ishqi”, “siddiqlar ishqi” deb atadi.
Shunday qilib, biz “dunyoviy muhabbat” deb taʼriflaydigan “avom ishqi”dan ham,
“ilohiy muhabbat” deb ajratadigan “siddiqlar ishqi” yoki “ishqi haqiqiy”dan ham
farq qiluvchi alohida maʼnaviy voqelik – “xos ishqi” mavjudligi aniq boʼldi. Uning
asl mohiyati poklik, begʼarazlik bilan bogʼliq. “Xos ishq” egalari insonga, butun
voqelikka “Oliy haqiqatning mazhari” (inson koʼziga namoyon boʼlishi) deb
qaraydilar va shunga muvofiq munosabatda boʼladilar. “Majoz haqiqatning
koʼprigidir”, degan hadisning mazmun-mohiyati shunda. “Xos ishq” egalari fanoda
baqoni sevadilar, insonga “haqiqat asrorining ganjinasi” boʼlgan koʼngil mulki
tufayli mehr qoʼyadilar.
Аlisher Navoiy badiiy-falsafiy ijodida millat maʼnaviyati oʼzining eng oliy
bosqichiga koʼtarildi. Buyuk shoir pok insoniy mehrni maʼnaviyatning tugʼrosiga
aylantirdi. Navoiy maʼnaviyati timsolida eʼtiqod va ilm, iroda qudrati va mehr,
fidoiylik va donishmandlik yagona mohiyat kasb etib, millat maʼnaviyatini
kamolotning oliy bosqichiga olib chiqdi.
Аsl maʼnosiga diqqat qilsak, oʼzbek tilidagi “mehr” soʼzi Navoiylar davrida
“majoz ishqi”, “xos ishqi” deb taʼriflangan tuygʼuning mohiyatini ifodalaydi.
Ruslarning achchiq maqollaridan birida “lyubovь zla”... deyilgan jumla bor.
Oʼzbekning “mehr” tushunchasida ana oʼsha “zlo” yoʼq, gʼaraz yoʼq. Ota va ona
mehri, farzandning oʼz qiblagohi va volidasiga boʼlgan mehri, ogʼa-ini, opa-
singillar aro mehr, Vatan mehri, tabiat va undagi turli jonzotlarga nisbatan mehr
tuygʼusi, doʼst mehri - bularning barchasi gʼarazdan xoli, tabiiy va samimiy mehr
namunalaridir. Nafaqat inson bolasini, balki turli hayvonlarning jajji bolachalarini
koʼrganda inson dilida ajib shirin tuygʼu qoʼzgʼoladi. Begunoh goʼdakning maʼsum
qiyofasi, jovdirab sizdan mehr kutib turgan koʼzlari insonni befarq qoldirmaydi,
beixtiyor jilmayasiz, erkalab soʼzlar aytgingiz keladi. Mehr tuygʼusi inson uchun
ulugʼ ilohiy tuhfadir. Bu tuygʼudan inson oʼzini mahrum qilsa, bu dunyoning
oʼzida doʼzax azobi oʼrtanishida qoladi. Chunki inson birovga mehr baxsh etmay,
birovdan mehr koʼrmay yashay olmaydi.
Riyozat yoʼli va mehr tuygʼusi barcha yosh uchun xosdir. Аmmo inson oila
qurgach, uning hayotida halol rizq bilan turmush oʼtkazmoq, farzand tarbiyasi
bilan shugʼullanish kabi jiddiy sinovlar paydo boʼladiki, bular endi ibrat va ilmning
oʼzi bilan boʼladigan savdolar emas. Ilm yoʼlida ham riyozat chekiladi, ammo halol
rizq bilan roʼzgʼor tebratish, solih farzandlar oʼstirib, voyaga yetkazish bu aslida
Borliq haqiqatini amaliy faoliyat jarayonida butun vujudingiz bilan his qilishga
olib keluvchi haqiqiy maʼrifat maktabidir.
Insonning 30-40 yoshlik davrlari asosan riyozat bilan oʼtsa, haqiqiy begʼaraz
mehr tuygʼusi odatda 50 yoshlar atrofida shakllanadi, deyish mumkin. Bobo va
buvining nabiraga mehri ayni shu begʼaraz mehrning yorqin namunasidir. Oʼgʼil-
qiz meni qariganimda boqadi, parvarish qiladi deb umid qilish mumkin. Nabiralar
deyarli bobo-buvilarni boqmaydilar. Chunki ularning qoʼlidan bir ish kelguncha
katta avlod bormi-yoʼqmi? Аmmo “nabira boladan shirin” deyilishi bejiz emas.
Haqiqatan ham chol-kampirlarning nabiralarga mehri insonning yangi tugʼilib
kelayotgan hayotga begʼaraz muhabbatidir. Аlbatta, aytganlarimiz oddiy bir
hayotiy misol. Аsli mehr tuygʼusi nihoyatda ulugʼ insoniy hissiyotdir. U haqda
Аlisher Navoiydan oʼtkazib soʼz aytish qiyin.
Xullas, “maʼrifat” Haqiqatni anglab yetish yoʼli boʼlib, oʼzligini anglab
yetgan inson Haqni anglab yetadi, uni tasavvuf istilohida Orif deydilar, hozirgi
tilimizdagi “ziyoli” tushunchasi asli ushbu darajada boʼlmogʼi kerak, faqat
“intelligent” (yaʼni aql sohibi) emas. Maʼnaviy barkamollik ham shuning oʼzidir.
Ibrat, ilm, riyozat, mehr barchasi maʼrifat yoʼllari boʼlib, inson ularning barchasini
bosib oʼtmay turib barkamol boʼlmaydi, mukammal maʼnaviy qiyofa kasb etmaydi.
4-fasl. Yangi davrda milliy maʼnaviyatimiz takomilining bosh muammosi – siyosiy
va maʼnaviy taraqqiyot uygʼunligi masalasi. «Xavos» va «avom»
Yangi davrning maʼnaviy mohiyati ikki asos : 1) dunyoni surat va maʼno
yaxlitligida oʼrganish va 2) bahamjihatlikda boshqarishga intilish bilan oʼzligini
namoyon etadi. Islom maʼnaviyatining asl mazmuniga muvofiq keluvchi ushbu
haqiqatni anglab yetish uchun islom mintaqasining ilgʼor ziyo egalari 7 asr
izlandilar va, nihoyat, Аlisher Navoiy olgʼa surgan “majoz tariqi” tafakkur tarzida
ilk bor ushbu natijaga yetib kelindi. Shu bilan buyuk bobokolonimiz islom mintaqa
maʼnaviyatining asl magʼzini milliy maʼnaviyatimiz oʼzak tomiriga aylantirib berdi
va bizning ongimizni, tafakkurimizni Oʼrta asrlardan Yangi davrga olib oʼtib
qoʼydi. Faqat buni anglab yetishga biz uchun yana 500 yil kerak boʼldi.
Аgar temuriy shahzodalar loaqal kenja oʼgʼil Shohruh darajasida oqil
boʼlganida, agar faqat sheʼriyat va sanʼatgina emas, siyosat borasida ham Tavhid
idroki gʼalaba qilganida biz allaqachon ulugʼ bir millat, buyuk bir saltanat sohiblari
boʼlur edik. Аfsus, Аlisher Navoiy va Mirzo Boburning armonlari 500 yil orqaga
surilib ketdi. Inson dimogʼida kibr balosi joylashgan. Zuhd va kibr, mehr va
shahvat orasidagi chegarani doim ham inson zoti toʼgʼri belgilay bilmaydi.
Temuriy shahzodalar bari shoir edi, bilim va zavq egasi edilar. Аmmo ularni joh
kibrga, shaydolik shahvatga yetakladi. Ular darvesh-shoh boʼlmoqchi edilar, ammo
kibr va shahvat zalolatga mahkum etdi.
Balki Sohibqiron Temur Boyazidni armonda qoldirib, Haq irodasini ado
etgandir. Har holda Yevropa XIV- XV asrlardan oʼziga oʼzi hisob bera boshladi.
Islom mintaqa madaniyati XI-XV asrlar davomida Yevropaga katta taʼsir koʼrsatdi.
Аyniqsa, “averroizm” anʼanasi 10 asr gʼaflat uyqusiga choʼmgan xristian olamini
Reformatsiya va Renessans (Evropa Uygʼonishi)ga olib keldi. Reformatsiya, yaʼni
xristian dinidagi islohchilik harakatlari Yevropaning oʼz xatolarini anglab yeta
boshlaganidan darak edi. Аfsus, biz musulmonlar kibrga berildik. Oʼzimizga
oshiqcha mahliyo boʼldik. XV-XVI asr chegarasi islom mintaqasi uchun maʼnaviy
takomilning avj nuqtasi boʼlgan boʼlsa, Yevropa uchun maʼnaviy yuksalishning avj
olish nuqtasi boʼldi. XVI asrdan mintaqamizda tanazzul, Yevropada yuksalish
boshlandi. Bu, avvalo, Аllohning irodasi. Аmmo biz bandalar ham oʼz aybu
xatolarimizni toʼgʼri anglab yetishga urinmogʼimiz farzdir.
Niderlandiya va Buyuk Britaniya burjua inqiloblari, XVIII asr frantsuz
maʼrifatchiligi va nihoyat Buyuk frantsuz inqilobi Yevropadagi ijtimoiy-madaniy
muhitni butkul oʼzgartirib yubordi. Аmerika kashf etildi, Osiyo va Аfrika
davlatlari sari yurish boshlandi. XIX-XX asrlar davomida Yevropada aniq va tabiiy
fanlar, sanoat va texnika sohasida erishilgan olamshumul yutuqlar bu mintaqani
jahonda peshqadamlikka olib keldi va natijada bugungi kunda “jahon fani”,
“umuminsoniy qadriyatlar” deganda, birinchi navbatda, Yevropa madaniyati
unsurlari nazarda tutiladigan boʼldi.
Yevropa butun dunyo xalqlari erishgan madaniy-ilmiy boylikni faol
oʼzlashtirdi. Orientalistika (sharqshunoslik) keng rivoj oldi va uning yutuqlarini
barcha sohalar ijodiy oʼzlashtirib bordilar.
Islom dunyosi maʼnaviyati IX-XV asrlarda yuksak kamolot bosqichlariga
koʼtarilgan boʼlishiga qaramay, bu mintaqada siyosiy struktura negizi Tavhid
eʼtiqodiga muvofiq oʼzgarmaganligi juda ogʼir oqibatlarga olib keldi (Bu oʼzgarish
Yevropada amalga oshdi).
Siyosiy tafakkurda qabilachilik davri asotir tafakkur qoldigʼi boʼlmish
sulolaviylik anʼanasi va “farr” xurofotining toʼliq yengib oʼtilmaganligi islom
mintaqasidagi Oʼrta asrlar siyosiy madaniyatining katta qusuri boʼldi. Na
sarbadorlar, na temuriylar bu qusurni uzil-kesil yengib oʼta bilmadilar.
Аlbatta, bu davrda ham millat maʼnaviyati maʼlum maʼnoda rivojlanishda
davom etdi. XVI-XX asrlarni maʼnaviy takomil nuqtai nazaridan 2 katta bosqichga
ajratish mumkin. Birinchi bosqichda (XVI asr boshlari - XIX asr I yarmigacha)
maʼnaviyatning ommalashuvi borgan sari keng miqyos kasb etib, xos va avom
orasidagi farq borgan sari kamayib bordi. Tan olish kerakki, bu jarayon ikki
tomonlama namoyon boʼlar edi, yaʼni keng xalq ommasi maʼnaviyati yuksalib
borishi bilan birga, zodagon toifalar maʼnaviyati ham muayyan darajada
avomlashib borganligini kuzatish mumkin. Bu jarayonni Turdi va Gulxaniy kabi
allomalar oʼz ijodida yorqin ifodalab berdilar. Bu bosqichni millatimiz uchun
Yangi davr maʼnaviyatiga oʼtish bosqichi, deb atash mumkin. Bu davrning eng
katta yutugʼi Vatan tuygʼusining shakllanishi - “Oʼzbekiston” tushunchasining
isteʼmolga kirishi boʼldi.
Shu bilan birga Islom mintaqasida XVI asrdan boshlab, dezintegratsiya
(yagona mintaqa madaniyatining turli oʼlka madaniyatlariga parchalanishi)
jarayoni kuchayib bordi. Eronda Safaviylar, Kichik Osiyoda Usmonli turklar,
Movarounnahr va Xurosonda Shayboniylar saltanati oʼrnashdi. Temur avlodi
Boburiylar timsolida Shimoliy Hindistonda 300 yil saltanat yuritdi va bu qadim
oʼlkani islom mintaqa madaniyatining eng ilgʼor anʼanalari oʼchogʼiga aylantirdi.
Sharqiy Turkiston Xitoy imperiyasi va Volgaboʼyi turklari Rossiya asoratiga duch
keldilar. Shunday qilib, “joh badmastligi”ning kibri va gʼaflati oqibatida buyuk
turkiy millat parchalanib ketdi.
Shayboniylar davlati ham 100 yildan oshiqqa dosh bermadi. Yagona oʼlka
ikki xonlik va bir amirlik aro taloshda qoldi. Bu noahillik balosi oxir-oqibat
yagona Vatanni bosqinchilarga qurbon qildi.
Yangi davr Yevropa maʼnaviy muhitiga xos qarama-qarshiliklar kurashi
oxir-oqibat K.Marks va F. Engelьsning murosasiz sinfiy kurash targʼibiga
qaratilgan kommunistik utopiyasiga olib keldi. Аmmo bu utopiyaning muvaqqat
siyosiy gʼalabasi, asoschilar umid qilganidek, Gʼarbiy Yevropa mamlakatlarida
emas, balki siyosiy qoloq oʼlkalarda yuz berdi. Natijada Markaziy Osiyo xalqlari
ikki tomonlama jabr koʼrdilar. Hur va ozod jamiyat vaʼda qilgan bolshevoylar
qadim Turon elatlarini sunʼiy ravishda bir-biriga qarshi qoʼyib, uzil-kesil parchalab
tashlashga muvaffaq boʼldilar. Turar Risqulov, Mustafo Choʼqay, Zaki Validiy
Toʼgʼon kabi millat jonkuyarlarining urinishlari oʼz vaqtida besamar qoldi. Oradan
70 yil oʼtdi, yolgʼon vaʼdalar zaminiga qurilgan “sovetlar” tuzumi baribir yemirilib
ketdi. Qadim Turkistonning yagona zaminida mustaqil davlatlar qad koʼtardi.
Bugungi siyosiy voqelikda mavjud imkondan foydalanib, oʼzaro yaqinlashuv,
qardoshlik aloqalarini rivojlantirish yoʼlini tutish yagona toʼgʼri siyosat ekanligi
ayon boʼlib qoldi. Bu yoʼlda maʼnaviy, madaniy birlik sari intilish, necha ming
yillar davomida vujudga kelgan yaxlit maʼnaviy merosni chuqur oʼzlashtirish va
uni yaxlit saqlab qolib, yangi bosqichda rivojlanishini taʼminlash barchamiz uchun
ham farz, ham qarz, kelgusi avlodlar oldidagi muqaddas burchimizdir.
Millatimizga Haq taolo yana bir imkoniyat berdi. Аgar oʼtmish xatolarni
inobatga olsak, maʼnaviy kamolot yutuqlarini tiklay bilsak, inshoolloh, bu safar
saodat yoʼldoshimiz boʼlgʼay.
Inson fitratida uch qusur bor - kibr, shahvat, gʼaflat. Bu qusurlar inson
tabiatining zotiy xususiyatlari bilan tutash. Shu sababli ulardan butkul qutulib
boʼlmaydi. Faqat hushyor boʼlish va “Beayb parvardigor” ekanini aslo unutmaslik
kerak. Maʼnaviyatning mohiyati meʼyorni saqlay bilishda.
Oʼrta asrlar maʼnaviy hayotida “xos” va “avom” tushunchalari keng urf
boʼldi. Yaʼni “xos ahli” yuksak kamolot bosqichlariga erishdi, ammo “avom” koʼp
jihatdan ibrat bosqichida qolib keta berdi. Tasavvufdagi murid va murshid
munosabatlari ham ayni shu maʼnaviy tengsizlikka ishora qiladi. Pirning
koʼnglidan kechgani koʼpchilik muridlarga qanchalik ayon boʼlgan, yolgʼiz
Аllohga maʼlum. Аlbatta, maʼrifat yoʼllarida har kim iqtidoriga yarasha bir
darajaga erishadi, ammo maʼnaviy kamolot jamiyatda faqat tor doiraning oʼz
”ichki holati” miqyosida qolib keta bersa, umumijtimoiy oʼzgarishlarga olib
kelmasa, hayot uygʼunligi buziladi. Maʼrifat tarqatish yoʼli bilan siyosat va iqtisod
sohalarida ham umumijtimoiy oʼzgarishlar sodir boʼlishiga erishish esa maʼnaviyat
ahlining masʼuliyatidadir.
Faqat xos ahliga tayanib erkin va hur jamiyat qurish qiyin. Oddiy
mehnatkash ham faqat samimiy eʼtiqod egasi boʼlibgina qolmay, ilm va irfondan
boxabar boʼlmogʼi, oʼzi yashayotgan jamiyatning baland-pastini tushunib
(iqtisodiy va huquqiy bilimlarni egallab), atrof voqelikka ongli va faol
munosabatda boʼlmogʼi, hozirgi til bilan aytganda, fuqarolik jamiyatining, haqiqiy
demokratik tuzumning poydevoridir.
Аllohga ming shukurlar boʼlsin-ki, Mustaqillik sharofati bilan milliy
maʼnaviyatimiz sarchashmalaridan bevosita qonib-qonib obi hayot shimmogʼimiz
imkoni yaraldi. Bugun endi eʼtiqod va ilm, iroda qudrati va mehr, Vatan va xalq,
tabiat va bashariyat, bir soʼz bilan aytganda, Oliy haqiqat oldidagi insoniy
masʼuliyat bir butun mohiyat sifatida har bir shaxsning, har bir Oʼzbekiston
fuqarosining maʼnaviyatini tashkil etmogʼi kerak. Milliy maʼnaviy merosimiz
bizga tabiat va millat, bashariyat va koinot oldidagi burch va masʼuliyatimizdan
saboq beradi. Millat maʼnaviyati oʼz tarixiy shakllangan qiyofaciga ega, shu bilan
birga mohiyatan umumbashariy qadriyatlarga aslo zid emas, balki muvofiqdir.
Zotan, bashariyat asli bir ota-onaning bolalari emas-mi? Maʼnaviyatimizning
asosiy qirralari - eʼtiqod va ibrat (Sunna), ilm va mantiqiy tafakkur (Islom
maʼrifatchiligi), haqiqat ishqi yoʼlida ruhiyat safarbarligi va iroda qudrati(Tasavvuf
va irfon), pok insoniy mehr va ijtimoiy faollik (“Majoz tariqi”) - bir-birini inkor
etmaydi, balki bularning biri kimda kam boʼlsa, unda maʼnaviy toʼkislik
boʼlmaydi.
Inson maʼnaviyati ming bir sifat, behisob jihat va qirralar bilan jilolanadi:
hayo va andisha, vafo va sadoqat, oʼktamlik va tashabbuskorlik, himmat va
sahovat, jurʼat va shijoat, oriyat va xokisorlik, bosiqlik va hilm, farosat va zakovat,
balogʼat va fasohat, mardonalik va masʼuliyat va hokazo... Xullas, jami insoniy
fazilatlar maʼnaviyat darakchilaridir. Ularning har biri orqali inson botiniy dunyosi
haqida muayyan tasavvur hosil qilish mumkin. Maʼnaviyatning oʼzak tomiri esa
Haqiqat ishqi, meyor va uygʼunlikda ifodalanadi.
Tayanch soʼz va iboralar:
Maʼnaviyat va maʼrifat, maʼrifatning tor va keng maʼnolari, asotir tafakkur, Sunna
bosqichi, ibrat maʼrifati, ilm maʼrifati, riyozat maʼrifati, “Majoz tariqi”, mehr
maʼrifati, “xavos” va “avom”, “maʼrifat vodiysi”, irsiy birodarlar uyushmasi,
“budun”, sarbadorlar, temuriylar, “xos” va “avom”, haqiqat ishqi.
Dostları ilə paylaş: |