Minaxanim təKLƏLİ mehmet rihtim
Yüklə 391,77 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 9 dekabr 1914-18 yanvar 1915-ci il
| 1
MEHMET RIHTIM QAFQAZ İSLAM ORDUSUNUN XRONOLOGİYASI
BAKI-2008
2
Dr. Firdövsiyyə Əhmədova
QAFQAZ İSLAM ORDUSUNUN XRONOLOGİYASI
Bakı, “NURLAR” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2008, 104 səh.
Kitab Azərbaycan dövlətinin müstəqillik qazanmasında və istiqlalının saxlanılmasında mühüm rolu olan Qafqaz İslam Ordusunun mücadilə hərəkatı tarixinin tədqiqinə həsr olunmuşdur. Bu məqsədlə ordunun qurtuluş fəaliyyəti araşdırılmış xronoloji üslubda ardıcıllıqla, sistemə salınmışdır.
ISBN: 9952-450-49-1
© “NURLAR”, 2008 3
Qafqaz İslam Ordusunun fəaliyyət hərəkatı Azərbaycanın istiqlal tarixində və bunun kimi də milli müqəddəratının həllində mühüm rolu olan bir hadisədir. Kitabın hazırlanmasında məqsəd Qafqaz İslam Ordusunun keçdiyi şərəfli yolun salnaməsini müəyyənləşdirib bərра etmək; bu şanlı ordunun fəaliyyətinin başlanğıcından son ana kimi (30 oktyabr 1918-Mudros sülhündən sonra; dekabrın 3-də sonuncu qatar Azərbaycandan çıxanadək) mərhələ-mərhələ, imkan daxilində günbəgün, diqqətlə araşdırmaq, bu şərəfli yolu bütünlüklə göz önünə gətirməkdir. I Dünya müharibəsinin başlanması və müharibənin məhrumiyyətləri, həm də Rusiyadakı hakimiyyət çevrilişləri Qafqazlarda, о cümlədən Azərbaycanda öz dərin təsirini göstərməkdə idi. Bir yandan da Osmanlı - Rusiya qoşunlarının üz-üzə dayandıqları Qafqaz cəbhəsi çox yaxında idi. Buna görə də öz milli taleyi uğrunda mübarizə meydanına girən Azərbaycandan istər Osmanlı türk cəbhəsi komandanlığına, istərsə də dövlətə tez-tez müraciətlər olurdu. Ermənilərin müsəlmanlara; Azərbaycanın paytaxtı Bakıda, ardınca digər bölgələrdə başladığı soyqırımlar Osmanlı dövlətini nəhayət qardaş xalqlara bir an gecikmədən hərbi yardıma keçməyə sövq etdi. Təcili olaraq Mosul cəbhəsindən göndərilən ilk yardımın ardınca mükəmməl hərbi yardım olaraq nəzərdə tutulan Qafqaz İslam Ordusu hissələri Azərbaycana yetişir. Nuri paşa komandanlığı altında ilk dəstələr Cənubi Azərbaycan - Naxçıvan - Qarabağ yolu ilə Gəncəyə daxil olduğu tarixlə eyni günlərdə Tiflisdə Milli Şura Azərbaycanın istiqlal bəyannaməsini elan edir. Ölkədə möhkəmlənmiş bolşevik-daşnak qüvvələrinə, habelə sonra gələn ingilis müdaxiləçiləriylə qarşı-qarşıya gələn Qafqaz İslam Ordusunun Gəncədən başlayan mücadilə yolu Bakıya istiqamətlənmişdi. Tərkibi ermənilərdən ibarət olan Kommuna qoşunlarını Bakıyadək sıxışdıran Türk-İslam Ordusu Azərbaycanın əsarətdə qalan kənd və şəhərlərini bir-birinin ardınca azad edərək Bakıya yaxınlaşır. 15 sentyabrda böyük qurbanlar bahasına nəhayət azad edilən Bakıdan sonra bu xilaskar qoşunun yolu Dərbəndədir. Kitabda bu əlamətdar hadisələr xronoloji dəqiqliklə və səliqə ilə tərtib olunmuş, bunlarla bir sırada Qafqaz İslam Ordusu qurtuluş hərəkatındakı görkəmli şəxsiyyətlərin də həyatlarındakı mühüm tarixlər nəzərə alınmışdır. Kitabın Qafqaz İslam Ordusunun Qafqazdakı qurtuluş hərəkatı tarixinin öyrənilməsində müəyyən yeri olacağına əmin olmaq mümkündür.
4
1 noyabr 1914: Rusiya Osmanlı imperatorluğuna müharibə elan etdi. Bunun ardınca onu İngiltərə və Fransanın 5 noyabr 1914-dəki hərb elanları təqib etdi. Rusiyaya lazım olan bəhanə tapılmışdı: İki Alman hərb gəmisi ingilis donanmasının təqibindən qurtularaq Türkiyəyə doğru qaçmış və 10 avqust 1914-də Çanaqqala boğazına girmişdi. Gəmi heyətinin rəhbəri admiral Sişon gizli bir surətdə səy göstərərək türkləri bu hərbə qatmaq istəyirdi. Öz vəzifəsini icra etməkdə olan admiral Sişon 27 oktyabr (ekim) tətbiqat bəhanəsiylə Qara dənizə gəldi və tarixdə “Qara dəniz olayı” deyə anılan hadisələrə səbəb oldu. 1 noyabr 1914: Rus ordusu Qafqaz istiqamətində Osmanlı dövlətinin sərhədlərini keçdi. Qars, Ərdəhan və Batum ətrafında döyüşlərdə hər iki tərəf böyük itki verdi.
cəbhəsinə yola düşərək Tiflisdə qarşılanan Rus çarı II Nikolay Qars və Sarıqamış cəbhələrində imperiyanın Qafqaz Ordusunun əsgər və zabitləri ilə görüşür. Onun gəlişində məqsəd orduda ruh yüksəkliyi yaratmaq idi. Azərbaycan türklərinin Rusiyadan narazılığı güclənir.
hərbi naziri Ənvər paşa və onun ərkani hərbi Qafqaz cəbhəsindəki döyüşlərə ümidlə baxırdılar. Hərbi əməliyyat üçün buraya 90 minlik canlı qüvvəni birləşdirən 3-cü türk ordusu göndərilmişdi. Qələbəyə böyük inam bəsləyən Ənvər paşa döyüş əməliyyatlarına şəxsən özü komandanlıq edirdi. Plana əsasən rus ordusuna əsas zərbə Sarıqamış ətrafında endirilməli idi. Güclü şaxta və çovğun şəraitində gedən döyüşlərdə türk ordusu böyük itkilər verdi və məğlub oldu.
döyüşçüsü olan altı erməni könüllü bölükləri yaradıldı. Onlar rus ordusu tərkibində vuruşurdular.
liderlərindən olan Fətəli xan Xoyskinin qardaşı oğlu Arslan xan Xoyski sərhəddi gizlicə keçərək Ərzurumda Ənvər paşayla görüşmüş və müstəqil Azərbaycan dövləti qurmaq naminə bir hərəkət planı təqdim etmişdi. Bu cəsarətli plana görə Osmanlı ordusu Cənubi Azərbaycana girməli və bunun ardıncada Şimali Azərbaycanda və Dağıstanda Difai tərəfdarları geniş müstəqillik hərəkatına başlamalı idilər. 7 mart 1917: 52 deputatdan ibarət Bakı Deputatları Soveti formalaşdı. Sovetin tərkibi qeyri-azərbaycanlılardan ibarət idi. Bakı Sovetinə qiyabi olaraq S.Şaumyan sədr seçildi. Martın sonu 1917: Gəncədə Nəsib bəy Yusifbəyli başdan olmaqla və Şəfi bəy Rüstəmbəyli, Həsən bəy Ağayevin iştirakı ilə “Türk Ədəmi mərkəziyyət” partiyası yaradıldı. Partiya Rusiya məkanında federalist respublika ideyasını irəli
Yüklə 391,77 Kb. Dostları ilə paylaş:
|