125
MƏDƏNİYYƏT DÜNYASI
Elmi-nəzəri məcmuə
Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti,
XXV buraxılış, Bakı, 2013
МИР КУЛЬТУРЫ
Научно-теоретический сборник
Азербайджанский Государственный Университет Культуры и Искусств,
ХХV выпуск, Баку, 2013
THE WORLD OF CULTURE
Scientific-theoretical bulletin
Azerbaijan State University of Culture and Art, ХХV edition, Baku, 2013
UOT 140.8
Sədaqət Əliyevа
tarix üzrə fəlsəfə doktoru
Azərbaycan Universiteti
Bakı ş., Mirəli Qaşqay küçəsi 84.
Email:
azzizon@mail.ru
FƏLSƏFİ TƏFƏKKÜRÜN STRUKTURUNDA
BƏDİİLİK VƏ KÜTLƏVİ MƏDƏNİYYƏT
Xülasə: Məqalədə müəllif kütləvi mədəniyyəti iki aspektdə işıqlandırır.
Birincisi, mədəniyyətin kütləviləşməsinin mənəvi tərəfidir. Yəni mənəviyyatda, insan
varlığında kütləvilik individuallığın itirilməsi deməkdir. Bunu müəllif cəmiyyətin
inkişafında xüsusi mərhələ olan yadlaşma fenomeni ilə bağlayır. İkinci aspektdə isə
kütləvi mədəniyyətin yaranması iqtisadi amillərlə bağlı şəkildə izah olunur. Cəmiyyətdə
sənət və sənətkara münasibət, pulun xüsusi funksiyaları mədəniyyəti kütləviləşdirən
əsas amilə çevrilir. Müəllif kütləvi mədəniyyətin yaranmasının hər iki cəhətini işıqlan-
dırır və ümumi nəticələr çıxarır. Məqalədə, həmçinin qloballaşan müasir dünyada
kütləvi mədəniyyətin dəstəklənməsi, postmodernistlərin irrasional düşüncələri və
multikulturalizmin yeni yanaşmaları fonunda Azərbaycan mədəniyyətinə münasibət
bildirilir.
Açar sözlər: kütləvilik, mədəniyyət, yadlaşma, milli, surroqat, ənənəvi, elitar.
Mövzunun aktuallığı. Məntiqi təfəkkürlə əldə olunan struktural mahiyyətlər
cəmiyyətin inkişaf dinamikasında fundamental dəyərlər yaratsa da, kütləvi mədəniy-
yətin yaranması, bu dəyərləri tədricən sıxışdırmağa başladı. Mədəniyyətin kütləvi
xarakter alması dünyanın qlobal mənzərəsinin yaranmasına səbəb oldu. Lakin bu
mənzərə koqnitiv deyil, summativ bir mənzərə idi. Xalqların böyük sürətlə sub və
superetnoslarda birləşməsi, bir tərəfdən summativ qloballaşmaya doğru meylləri artırdı,
digər tərəfdən isə xalqların öz milli mənliyini qoruyub saxlaya bilməsi üçün
multikulturalizmi yaratdı. Və mövzunu aktuallaşdıran əsas cəhətlər bunlardır.
126
Orta əsrlərdə İntibah mədəniyyətinin yüksəlişi, sosial sferanın təbəqələşməsi ilə
müşahidə olunurdu. Antik dövrün harmoniyasına, erkən orta əsrlərin məntiqi və rasional
təfəkkürünə söykənən ənənəvi mədəniyyətin struktural məzmunu tədricən öz
mahiyyətin itirdi. Ənənəvi mədəniyyətdən elitar və kütləvi mədəniyyət ayrıldı. Elitar
mədəniyyət antik mədəniyyətdəki harmoniyanın və orta dövrdəki struktural məzmunun
yeni varisi kimi çıxış edirdi. Kütləvi mədəniyyət cəmiyyətin iqtisadi tələblərinə cavab
verən yeni bir mənəviyyat tipi formalaşdırdı. Kütləvi mədəniyyətin iqtisadi məkana
yiyələnmək imkanı onun daha geniş auditoriyalara yiyələnməsinə səbəb oldu. Kütləvilik
ictimai düşüncənin stixiyasına çevrildi. Elitar mədəniyyət getdikcə sıxışdırılsa da, öz
təsir imkanlarının gücünə görə varlığını qoruyub saxlayırdı. Tomas Sternz Eliotun
(1888-1965) yaradıcılığı bu baxımdan çox xarakterikdir. O, 1922 - ci ildə “Barsız
torpaq” adlı poemasında müharibədən sonrakı dövrdə cəmiyyətdəki mənəvi və ruhi
boşluğu ifadə etməyə çalışırdı, şair keçmişdə qalmış elitar nəslin sorağında Dantenin
allüziyalarına (sətiraltı mənalarına) müraciət edirdi. Onun yaradıcılığında klassizm və
romantizm müasirliklə birləşirdi. Tomas Eliot üçün poeziya hissə və məntiqə ayrılmırdı,
həmçinin şair düşünürdü ki, poeziya nə yaradıcının, nə də oxucunun hiss və
həyəcanlarını ifadə və idarə edə bilməz. Poeziya hisslərdən, şəxsiyyətlərdən kənarda
yerləşən və varlığa yönələn xüsusi bir münasibətdir. Tomas Eliot öz poeziyasında bu
yüksək ideala sadiq qalırdı, buna görə də onun poeziyası elitar sənət nümunəsi kimi
qəbul olundu. Poetik fikrinin müasirliyinə, düşüncəsinin novatorluğuna və fərqli
məzmununa görə seçilən şair, 1948 –ci ildə Nobel mükafatı aldı.
Beləliklə, kütləvi və elitar bölgü ilə mədəniyyətlərin tipologiyası yarandı və
onların arasındakı sərhəd böyüməyə başladı. Mədəniyyətlərin tekstual məzmununun
fərqlənməsi ictimai və sosial münasibətlərin yeni xarakterini meydana çıxartdı. Başqa
sözlə desək, bu xırdalanma prosesini mədəniyyətin daxilindəki sinfi təbəqələşmə amili
kimi də təsəvvür etmək olar. Hakim siniflərin zövqünü oxşamaq, ali təbəqənin vaxtını
səmərəli keçirməsinə xidmət edən mədəniyyət növləri yaratmaq və eyni zamanda xalq
üçün, kütlə üçün nəzərdə tutulan orta səviyyəli bir sənət nümayiş etdirmək. Cəmiyyətin
inkişafının bu yeni məzmunu “özgələşmə” (отчуждение) prosesinin kateqorial
mahiyyətini və daha sonra “kütləvi mədəniyyət” fenomenini yaratdı. Lakin kütləvi
mədəniyyətin mahiyyəti, təkcə onun meydana çıxmasından ibarət deyildi. Kütləvi
mədəniyyəti təmsil edən əsərlər özündə sosial sferanın, ictimai şüurun yeni və fərqli bir
məzmununu təqdim edirdi. Tarixdə “yadlaşma” prosesi ilə bağlı ilk fikirlər hələ barokko
dövründə fransız maarifçilərinin düşüncələrində var idi. J.J.Russo, Con Lokk, T. Hobbs,
K.A. Helvetsinin “özgələşmə” prosesinin qarşısını almaq üçün qanundan istifadə etmək
qərarına gəlmişdilər. J.J.Russo, Con Lokk, T. Hobbs, K.A. Helvetsinin dövlət, cəmiyyət
və insanların hüquq və azadlıqları haqqındakı fikirləri tarixdə “ictimai müqavilə”
nəzəriyyəsi adı ilə məşhurlaşdı. Bu nəzəriyyəçilər belə düşünürdülər ki, dövlətlə ictimai
müqavilə bağlayan vətəndaş öz hüquqlarını qismən də olsa, müdafiə etmiş olur. Qanun
insanların hüququnu qorumaqla, həm də onların özlərinə yad olmasının qarşısını
almalıdır və vətəndaşın insan kimi yaşamasına şərait yaratmalıdır. Lakin yadlaşma
prosesi tarixi – sosial təkamüllə bağlı olduğu və psixoloji mahiyyət daşıdığı üçün onun
idarə edilməsi mümkün idi.
Əgər maarifçiliyin intellektual kultçuluğun, xalqçılığın fədakarlığı, yaxud ro-
mantizmin təbiəti əks etdirən yaradıcılıq ehtirasları olmasaydı, yəqin ki, müasir texniki
tərəqqi reallaşa bilməzdi. Buna baxmayaraq, kütləvi mədəniyyəti yalnız elmi – texniki
tərəqqinin ikinci dərəcəli nəticəsi hesab etmək mümkün deyildir.
Avropada kapitalizmin inkişafı ilə əlaqədar olaraq romantizm cərəyanı geniş-
ləndi. Romantizmin tərəfdarları kapitalizmin yaratdığı istismarı, işsizliyi, aclıq və
127
səfaləti qəbul edə bilmirdilər. Onlar bütün vasitələrə əl atırdılar ki, kapitalistlərin
qəlbində insanlara və insanlığa qarşı məhəbbət yaratsınlar və bu amansız cəmiyyəti bir
qədər yumşaltsınlar. Lakin getdikcə sürətlənən bu yadlaşma prosesi böhranı daha da
dərinləşdirirdi, həmçinin kütləviliyin nəzəri və kateqorial təlimi formalaşmağa
başlamışdı. Bu gün mədəniyyətin kütləviləşməsinin nəticələri göz qabağında olsa da,
kütləvi mədəniyyətin meydana çıxmasının səbəbləri, hələ də müxtəlif cür izah edilir.
Yəqin ki, birinci səbəb sivilizasiyaların təkamülü və bu təkamülün fonundakı
lokallaşma prosesinin getməsidir. Lakin kütləvi mədəniyyətin yaranmasını marksizm
klassikləri lokallaşma kimi yox, ictimai və sosial sferadakı mənəvi tənəzzül kimi,
yadlaşma kimi analiz edirdilər. Karl Marks kütləvi mədəniyyətin yaranmasının elmi
əsası olan yadlaşmanın növlərini müəyyənləşdirdi. Cəmiyyətdə ictimai əmək
bölgülərinin meydana çıxması yadlaşmanın ilkin amillərini yaratmışdı. K. Marks yazırdı
ki, “özgələşmə” prosesi dörd fazadan ibarətdir və insanın a)əmək prosesindən; b)əmək
məhsullarından; c)özündən; d)digər insanlardan ayrılmasından sonra “özgələşmə” baş
verir. Cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq sosial mühit təkamülə məruz qalırdı,
ibtidai icma cəmiyyəti əmək alətlərinin təkmilləşməsi və ictimai əmək bölgülərinin
nəticəsində dağıldı və quldarlıqla əvəz olundu. Birinci ictimai əmək bölgüsü sayəsində
individ universal əmək alətlərinin bir qisminə yadlaşdı və ilkin “özgələşmə” prosesi baş
verdi. Quldarlıq cəmiyyəti əmək bölgülərinin daha mükəmməl şəkildə təsbit olunması
ilə ticarətin, şəhərlərin inkişaf etməsinə səbəb oldu. İkinci ictimai əmək bölgüsü daha
böyük çevriliş yaratmışdı, sənətkarlar əl əməyinin məhsuluna yadlaşdılar, adət etdikləri
əmək prosesindən uzaqlaşdılar. Yeni sənətkarlar zümrəsi minilliklərlə yiyələndiyi
əkinçiliyin və maldarlığın əmək vərdişlərini unutdu və yeni bir sahə ilə məşğul olmağa
başladı. Üçüncü ictimai əmək bölgüsü və yeni “özgələşmə” prosesi tacirlərin öz
məskənlərini dəyişməsi, oykumenlərin, opotların şəhərlərə çevirməsi, karvan yollarının
genişlənməsi ilə nəticələndi, feodalizm cəmiyyəti orta əsrlərin “zooloji tarixini”
gerçəkləşdirdi.
Müasir insanın daima özünü axtarması prosesi, əslində bu fiziki yadlaşmanın
mənəvi davamıdır. Maraqlıdır ki, bu yadlaşma prosesi hər bir cəmiyyət üçün fərqli bir
ssenari üzrə gerçəkləşmiş, həmin cəmiyyətin bazis və üstqurumu, habelə istehsal
vasitələri və məhsuldar qüvvələrinin xarakterinə uyğun bir şəkildə həyata keçmişdir.
İbtidai cəmiyyətdə hökm sürən sürü psixologiyası insanın xoşbəxtliyini təmin
edirdi. Cəmiyyət inkişaf etdikcə bu xoşbəxtlik tədricən aradan qalxdı. İnsan-insan
münasibətləri dərinləşdikcə konfliktlər, kolliziyalar artırdı. Yeni sivilizasiya bu
konfliktin üzərində quruldu. Ziqmund Freydin insanın fəaliyyətində kəşf etdiyi
“şüursuzluq” fenomeni cəmiyyətdəki yadlaşma prosesini daha da dərinləşdirdi. Kütləvi
mədəniyyətdə insanların idealları deyil, Karl Yunqun irəli sürdüyü “kollektiv
şüursuzluq” fenomeni hakim mövqe tuturdu. Yadlaşma prosesi kütləvi mədəniyyətə
deyil, elitar mədəniyyətə aiddir, yəni özünə və cəmiyyətə yadlaşanlar yalnız ali
zümrənin üzvləri idi, çünki zehni əməklə fiziki əmək arasındakı bölgü Yeni dövrün
məhsuludur. Yeni dövrün ideoloqları hakim sinfin içərisindən çıxmışdı. Yeni dövrün -
kapitalizm cəmiyyətinin meydana çıxartdığı yadlaşma prosesi, özgələşmənin son
mərhələsinə - özünə və digər insanlara yadlaşma mərhələsinə aiddir. Bu zaman istər-
istəməz Nitsşenin, Kaffkanın, Sartrın, Dostoyevskinin qəhrəmanlarının ünvansız
axtarışları, əbədiyyətə yönələn mənəvi çırpıntıları yada düşür. Özünə və dünyaya yad
olan insanların yaradıcılığında cəmiyyətdən kənar olan bir dünya, varlığa yeni və qapalı
bir münasibət var idi. Kütləvi mədəniyyətin daşıyıcıları isə cəmiyyəti qloballaşdırmağa
və hamı üçün ümumi olan qanunlar qəbul etməyə cəhd edirdilər. Həm də bu cəhd, dayaz
bir düşüncə sferasında olub, varlıqdan kənarda yerləşən lokal bir çevrədə bəzən sürü
128
psixologiyası təlqin edir. Və bu gün mədəniyyətdə ən aktual mövzu budur. Özgələşmə,
yadlaşma hansı cəmiyyətdə baş verirsə, həmin cəmiyyət yadlığın stixiyasını yaşayır,
mənən onun ardınca düşüb gedir. Avropada yadlaşma, özgələşmə mövzusu hələ
barokko dövrü incəsənətində parlaq şəkildə əks olunmuşdu. Sonralar bu proses
dərinləşdi və kütləvi mədəniyyətin bir sıra yeni cərəyanlarını yaratdı. İntibah
mədəniyyətində individualizmin meydana çıxması, əslində özgələşmənin, sosial sferada
elitar mədəniyyətin nəticəsi idi. Muğam sənətinin meydana çıxması da, özgələşmənin,
yadlaşmanın, eyni zamanda elitar mədəniyyətin nəticəsi olmuşdur. Fərdi təxəyyüllə
kollektiv təfəkkür tərzinin qarşı - qarşıya qoyulması və ikinciyə üstünlük verilməsi,
cəmiyyətin yenidən və daha kütləvi bir məzmunda qurulmasına səbəb oldu. Lakin
burada bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, bəzən kütləvilik stixiyası, mədəniyyət
üçün fenomenal bir sənəti özü ilə birlikdə gətirə bilər. Məsələn, sürrealizmin dahisi olan
Salvador Dali kütləvi mədəniyyətin stixiyasını yaşasa da, onun yaradıcılığı kütləvi
düşüncədən kənarda mövcud olan və varlığa münasibətdə tamamilə yeni bir
yanaşmadır.
“Kütləvi mədəniyyət” anlayışının müasir mənada işlənməsi, zaman etibarilə XX
əsrin 40 - cı illərinə təsadüf edir. Amerikada M. Horkhaymer və D.Makdonald publika
ilə bağlı fikirlərində bu anlayışdan istifadə edirdilər. Daha sonra Frankfurt məktəbinin
nümayəndələri “meynstrim” anlayışını (ingilis. Mainstream - əsas cərəyan) intensiv
şəkildə işlətdikləri üçün “kütləvi mədəniyyət” termini qısa bir zaman kəsiyində
məşhurlaşdı. “Meynstrim” lokal bir sahənin içərisindən seçilən daha məşhur cərəyan
deməkdir. Adətən, cəmiyyətdə qeyri - kütləvi mədəniyyətə, hətta kütləvi mədəniyyətin
özünə də, alternativ variantlar kimi yeni cərəyanlar yaranır, belə cərəyanlar əvvəlcə gizli
şəkildə (andeqraund, ingilis dilində underground-gizli) meydana çıxır. Ola bilər ki,
zaman keçdikcə belə marginal qruplar leqallaşsın və cəmiyyətin qəbul etdiyi
mədəniyyətin bir ünsürünə çevrilsin. Məsələn, müasir rok –musiqisi, müxtəlif küçə
performansları, yaxud musiqili döyüş növü olan kapueyra, küçə rəssamlığı – qraffiti,
yaxud onun rəngli növü olan spreyt – art, yaxud rayterlərin ünvanını göstərən şəxsi
teqlər. Psixodelik inqilab özünəməxsus rok yaratdı.
Bu tipli yaradıcılıq işlərinin tarixi göstərir ki, onlar şəhər mədəniyyətinin qeyri -
elitar təbəqəsinin yaratdığı və kütləvi mədəniyyət kimi reallaşmış bir hissəsidir. Bu cür
pop – mədəniyyət nümunələri musiqi ilə ifadə olunduqda tədricən hip - hop, hardkord,
bitdaun, breyk - dans kimi modern oyun növlərini yaratmışdır. Bu müasir incəsənət
növləri cəmiyyətin əksər hissəsini arxasınca aparmağa qadir olan, bəzən isə sosial –
siyasi xarakter daşıyan kütləvi mədəniyyət hesab edilir. Belə kütləvi incəsənət
qalereyaları da bəzəyə bilər, vandalizm nümunəsi kimi rədd edilə də bilər. Lakin əsas
məsələ onların çox sürətlə yayılması və daha geniş auditoriyaları əhatə etməsidir.
Əslində inkişaf etmiş ölkələrdə “indi” (ingilis dilində indie, independent,) adlanan, asılı
olmayan, belə azad incəsənət müxtəlif sosial təbəqələrin marağına xidmət edir. XX
əsrdə müasir mədəniyyətin içərisində kütləvilik əsas cərəyan kimi tanınmağa başladı.
Amerikada cəmiyyətin orta səviyyəsinin həyatı bir - birinə yaxınlaşmış və kütləvi
mədəniyyət anlayışını gündəmə gətirmişdi. Lakin kütləvi mədəniyyətin bütün təbəqələr
tərəfindən eyni səviyyədə qəbul edilməsi məsələsi, mürəkkəb bir məsələdir. Kütləvi
mədəniyyətin zaman və məkan məzmunu bütün xalqlar üçün eyni götürülə bilməz. Əgər
Amerika ədəbiyyatının və incəsənətinin, yaxud bədii fikrinin, ədəbi düşüncəsinin
kompensator (bərabərləşdirici) və harmoniyalaşdırıcı funksiyaları köhnə stereotiplərin
üzərində hökmranlıq edirsə, bu o demək deyildir ki, bütün dünya ölkələrində bu
proseslər analoji versiyada gedir, yaxud getməlidir. Mədəniyyətin kütləviləşməsini
doğuran amillər kimi, kütləvi mədəniyyətin yaranmasının səbəb və nəticələrinə
129
yanaşmalar da çox fərqlidir. Yalnız bir xüsusiyyət incəsənətin bütün növləri üçün
ümumidir ki, cəmiyyət inkişaf etdikcə sosial sferanın qütbləşməsi qaçılmaz bir faktora
çevrilir və mədəniyyətə kateqorial məzmun verir. Kütləvi mədəniyyətin tədqiqatçısı,
Amerika tarixçisi Con Kavelti kütləvi mədəniyyəti insanın tələbatına uyğun gələn və
ona vacib olan gündəlik informasiya axını kimi, “ac intellekt” üçün qida olaraq
yarandığını əsaslandırır. Yaradıcılığın sosial tələbata uyğunlaşdırılması məsələsi,
kütləvi mədəniyyətin yalnız bir hissəsini təşkil edir. Bu şərtin daxilində insanın, yaxud
insanlığın KİV- dən asılılığı, tələbatların səviyyəsi, kütləviliyin iqtisadi maraqlara
xidmət etməsi məsələsi və s. də vardır.
Vaxtilə F.M.Klinger, N.A.Berdyayev, A.N.Veselovski, V.Y.Propp sübut etməyə
çalışırdılar ki, kütləvi mədəniyyətin daşıyıcılarının səviyyəsi getdikcə aşağı düşür və
sənət onlar üçün ən yaxşı halda, maddi ehtiyaclarını ödəmək, daha yaxşı yaşamaq üçün
bir vasitəyə çevrilir. Kütləvi mədəniyyət asan qazanc yoluna çevrildikdə, həqiqi əsərləri
surroqat yaradıcılıq əvəz etməyə başlayır. Kütləvi mədəniyyətdə asan sənət növlərinin,
vaxtı və maddi vəsaiti daha az tələb edən sahələrin sürətlə inkişaf etməsi, incəsənətdə
diletantlığa yol açdı. İncəsənət sahələri passivləşdi, yeni şedevrlərin, möhtəşəm əsərlərin
əvəzində bəsit məzmunu və sentimental yanaşma tərzi ilə diqqəti çəkməyə çalışan
incəsənət nümunələri meydana çıxdı. Mədəniyyətin kütləviləşməsi prosesi, sadəcə şəhər
mədəniyyətinin hissələrə bölünməsi ilə başa çatmadı. Kütləviləşən mədəniyyət özünə
qədərki sənət əsərlərinin, bəzən deqradasiyasına, zövqlərin korlanmasına səbəb oldu,
bəzən də cəmiyyətə pessimizm, depressiya, qaragüruhçu əhvali – ruhiyyə yaratdı.
Kütləvi mədəniyyətin tarixi orta əsrlərə gedib çıxsa da, Almaniyada XVIII əsrdə
F.M.Klingerin (1752-1831) “Fırtına və gərginlik” (almanca - Sturm und Drang) əsəri,
eyni adlı bir cərəyanın ideya təməlini yaratdı. F.M.Klinger J.J.Russonun maarifçiliyinə
istinad etmişdi. Lakin Alman cəmiyyətinin çox mürəkkəb dövründə bütün yaradıcı
düşüncələr, yalnız cəmiyyəti böhrandan çıxartmaq haqqında düşünürdülər. Kantın (1724
- 1804) “öz ağlından bəhrələnmək üçün özündə cəsarət tap” (Sapere aude!) fikri bütün
dünyaya yayıldı. Fransa maarifçiləri bu devizi ona görə seçmişdilər ki, romantizm
cərəyanı, məhz onun təsiri altında Novalis, Qenderlin, Şleyermaher kimi dahiləri
yetişdirə bilsin. Yaxud insanın daxili gücünü kütləvi düşüncəyə qarşı qoyan Jül Renar
(1864 -1910) deyirdi: “Şekspir! Hey deyirsən Şekspir! Şekspir sənin özündədir, cəhd
elə tap”[4,28].
İntellekt kultundan sentiment, hissiyyat kultuna keçidi dəstəkləyən elitar
mədəniyyətin nümayəndələri, klassizmi, individualizmi qaytarmağa cəhd edir,
mədəniyyətin yeni məzmununu axtarır, romantizmin ilkin əsaslarını yaratmağa
çalışırdılar. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində feodal–patriarxal qaydalarının hökm
sürdüyü Almaniya, kapitalizmin inkişafında sonralar onun adına yazılan ağır və
məşəqqətli “Prussiya yolu”nu seçdi. Bu yol, həm də ölkənin siyasi pərakəndəliyi,
müharibənin təhqiredici məğlubiyyəti, ictimai - siyasi mühitin mənəvi və ruhi
böhranları üzərində qurulmuşdu. Və ölkənin bu çətin vaxtında Rixard Vaqner (1813-
1883) gələcək alman kralı, vəliəhd, prins Bavarskinin sifarişi ilə ictimai şüurda böyük
əks –səda doğuran “Dövlət haqqında” adlı məşhur traktatını yazdı. Fridrix Nitsşe (1844
– 1900) müasirlərindən fərqli olaraq, bu əsəri böyük həyəcan və dəhşətlə oxudu və
qəbul etdi, çox maraqlıdır ki, Fridrix Nitsşe uzun illər keçəndən sonra da, elə həmin
həyəcan və dəhşətlə Rixard Vaqnerin “Parsifal” əsərini oxudu, lakin ikincini rədd etdi.
Məsələnin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, “Dövlət haqqında” yazılan bu kiçik əsər, iki
dahinin gələcək yollarının ayrılmasında prinsipial bir rol oynamışdır. Əsərdə Rixard
Vaqner çox qısa və aydın bir şəkildə sosial idarəçiliyin yeni modelini göstərmişdi və bu
yeni model ölkənin düşdüyü ağır vəziyyətdən onu qısa bir müddətdə çıxaracağına
130
böyük ümid verirdi. Burada gələcək kral üçün mədəniyyətin mahiyyəti açıqlanırdı,
Rixard Vaqner gənc prinsə “sənət – sənət üçündür” ideyasının mənasını izah edir və
göstərirdi ki, gənc prins kütlə üçün yaranan incəsənəti elitar sənətdən necə seçməlidir.
Bu traktatda “mədəniyyət”, “sənət”, “xalq”, “millət”, “əxlaq”, “dövlət” və “dövlətçilik”
anlayışlarının Yeni dövrdə işlənəcək yeni məzmunu izah olundu. Rixard Vaqner Yeni
dövrdə Yeni və fərqli dəyərlər sistemi yaratmaqla, əslində mühafizəkar Prussiyanın
keçmiş monarxiya illüziyasını qorumaq istəyirdi. Bu ideya Avropada nasional-
sosializminin yaranmasına səbəb oldu və ölkədəki maarifçiliyi mənəvi böhran əvəz etdi.
Elitar və kütləvi mədəniyyətin tarixi inkişaf yolu, həm də xalqların tarixində
şəxsiyyətlərin xüsusi rolunu görməyə imkan yaratdı. Hər bir xalq varlığını yaşada
bilmək üçün mədəniyyət tarixində fenomenal şəxsiyyətlərin fövqəl rolunu görməlidir.
Müasir dünyada çoxluğun, kütlənin mədəniyyət kimi qəbul etdiyi incəsənət
nümunələri bizim təsəvvürümüzdəki ənənəvi, klassik mədəniyyətdən xeyli dərəcədə
seçilən fərqli bir ideyaya və başqa bir məzmuna malikdir. Bu fərqli məzmunun pis və ya
yaxşı olmasından daha önəmli cəhətlər vardır.
Məsələn, yalnız bir cəhəti qeyd etmək olar ki, kütlə üçün yaradılan sənət heç bir
senzura tanımadığına görə əxlaq qanunlarından asanlıqla kənara çıxa bilir.
Rus ictimai fikrinin formalaşmasında böyük rol oynayan N.A.Berdyayev (1874–
1948) yazırdı ki, “mədəniyyət həmişə həyat uğursuzluqlarından ibarət olmuşdur və
həmişə o, mədəniyyət ilə həyat arasındakı əskilik kimi mövcud olmuşdur. Sivilizasiya
həmişə çalışır ki, həyatı əks etdirsin, ancaq bu həyatda hər şey komfort üçündür, ruh
üçün heç bir şey yoxdur”. Əslində bu fikirlə N.A.Berdyayev mədəniyyətlə sivilizasiyanı
qarşı - qarşıya qoymuş, birincini elitar, ikincini isə kütlə mədəniyyəti kimi xarakterizə
etmişdir. Daha sonra N.A.Berdyayev kütlənin incəsənətdən geri qalmasını onun xüsusi
bir cəhəti hesab edərək yazırdı ki, “kütlə təəccüblü dərəcə öz tənbəlliyi ilə seçilir, özünü
gücə salmaq istəmir ki, incəsənətin dil spesifikasını, mürəkkəb leksikonunu
mənimsəsin, onun çoxmənalılığını anlasın”. N.A.Berdyayev “Tarixin əsası” adlı məşhur
əsərində mədəniyyəti dəyərlər sistemi kimi izah edirdi, lakin bu dəyərlər sisteminin
maddi məzmununu qəbul etmirdi və düşünürdü ki, mədəniyyətlə həyat arasındakı
uçurumu yalnız ruhi məzmunla keçmək olar:“Əgər həyatın ruhi əsası yoxdursa, demək
onun ümumiyyətlə heç bir əsası yoxdur... O zaman həyat nəyə gərəkdir? O, məqsəd və
məna kəsb edirmi? Bu yolda mədəniyyətin ruhu ölür, onun mənası sönür” [5,29].
Mədəniyyətin kütləviləşməsi ictimai-tarixi və sosial metamorfozları meydana
çıxartdı. Mədəniyyətin kütləviləşməsi, eyni zamanda strukturalizmin böhranı, onun
tədricən itirilməsi demək idi. Strukturların dağılması cəmiyyəti getdikcə daha çox
nizamdan xaosa doğru itələyirdi. Mədəniyyətdən uzaqlaşdıqca dünya Şərqdə işlədilən
“həyula”, yəni formasız, amorf məzmununa doğru yaxınlaşırdı. İncəsənətdə klassik
harmoniyanı, bədii məzmunu inkar edən qaydasız, struktursuz nümunə olan kiç müasir
kütləvi mədəniyyətin əsasını təşkil edir və sosial tələbata uyğun yaşamağı və sosial
tələbata uyğun sənət yaratmağı təbliğ edir.
“Ərəb sivilizasiyasının tarixi” (1884), “Hind sivilizasiyasının tarixi” (1892)
“Sosializmin psixologiyası” (1908), “Xalqların və kütlənin psixologiyası” (1908) kimi
məşhur əsərlərin müəllifi olan G. Le bon (1841—1931) elmi əsaslarla “kütlə erasının”
başlandığını sübut etməyə çalışırdı. Cəmiyyətdəki kütləvi düşüncə intellektə marağın
itməsi, məsuliyyətsizlik, laqeydlik, tənqidi düşüncənin səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə
səciyyələnir. Bu da mədəniyyətin kütlələrin ixtiyarına buraxılması və onun öz nümunəvi
və tərbiyəedici xüsusiyyətlərini itirməsi ilə müşayiət olunur. Hər hansı bir cəmiyyətdə
kütləviləşən mədəniyyətin daşıyıcıları çoxluq təşkil edirlərsə, həmin cəmiyyətdə
mədəniyyət öz məzmununu itirir və üzərinə düşən həqiqi rolu apara bilmir.
131
Əgər sovet dövründə mədəniyyətin elitar və kütləvi sahələrinin fiziki, psixoloji
aspektləri işlənib hazırlanırdısa, müasir dövrdə daha çox mədəniyyətin siyasi
rakurslardan izah edilməsi müşahidə olunur. Karl Yaspersin (1883 – 1969) “Tarixin
mənası və təyinatı”, Erix Frommun “Azadlıq qorxusu” (“The Fear of Freedom”, 1942),
Devid Rismenin “Tənha izdiham” (“The Lonely Crowd”,1950) U.Kornhauzerin
“Kütləvi cəmiyyət siyasəti” (“The Politics of Mass Society”, 1959) , Pitirim Sorokinin
(1889 - 1968) “Sosial və mədəni dinamika”, A.Y.Fliyerin (“Mədəni - genetik
proseslərin strukturu və dinamikası”(1995) və s. bu tipli əsərlərdə kütləvi mədəniyyətin
(mass society) institutlaşmış formalarının elitar mədəniyyətə necə nüfuz etməsi və elitar
idarəçiliyi hansı formada ələ alması məsələləri izah olunur.
Kütlə psixologiyasının siyasi tərəfi ilə məşğul olan Xose Orteqa -i Qasset (1883 -
1995) kütlə mədəniyyəti ilə bağlı “Zəmanəmizin mövzusu” (1923),“İncəsənətin
dehumanizasiyası”(1925)
kimi
əsərlərin
müəllifidir.
O,
cəmiyyətin
inkişaf
dinamikasında kütləvi mədəniyyətin, kütləviliyin məzmununu və siyasi rolunu müəyyən
etməyə çalışırdı. Müəllif lokal sivilizasiyaların tərəfdarı olan və irqi və dini
diskriminasiyaları əsaslandıran Jozef Artyur de Qobinonun (1816— 1882) fikirlərini
əsas götürərək, sosial mühiti doğma mühit kimi qəbul edir. Yəni müəllif əsaslandırır ki,
nə üçün insanın daxili varlığı sosial mühitdən asılı qalır. Martin Haydeggerin “Varlıq və
zaman” (1927) əsərini oxuduqdan sonra Qasset onun Qenderlin sayağı incə poetik
uzaqgörənliyə malik olmasını qəbul etdi. “Kütlənin tətili” əsərində Haydeggerin təsiri
ilə insanın öz mühitdəki hər şeydən, universumlardan, sözə münasibətindən asılı
olduğunu xüsusi bir şəkildə vurğulayır. Qasset qəti bir nəticəyə gəlir ki, müasir fəlsəfə
varlıqla deyil, sözlə başlanır. Qassetin yaradıcılığında kütlə mədəniyyəti ilə bağlı
maraqlı bir yanaşma isə, onun müasir cəmiyyətdə xüsusi bir təbəqənin - hakimiyyətə
can atanlar kateqoriyasının yaranması haqqındakı fikirləridir. Qasset göstərir ki,
hakimiyyətə, vojaklığa can atma, torpaq toplama, - bütün bunlar barbar xəstəliyidir -
meqalomaniyadır. Vaxtilə Belinski ədəbiyyatda kütləviliyin qarşısını almaq üçün öz
tənqidi məqalələrinin birində yazırdı: “Ədəbiyyatı mujiklərlə doldurmağın nə mənası
var, bu nə həvəsdir? ...sənətin öz qanunları vardır”[1, 321].
F.Nitsşe isə qeyd edirdi ki, “kütləviləşən cəmiyyətdə hakimiyyət iradəsi
göstərənlərin sayının artması, rassionalizmi intellektual stil kimi görməyə imkan verir”.
Hər hansı bir sahənin dəbə düşməsi, konveyer sisteminə keçməsi, seriallıq mahiyyəti
nümayiş etdirməsi, yaxud kütləvi tələbat üçün hazırlanması onun urbanizasiyaya xidmət
etməsi ilə bağlıdır. Lakin bu urbanizasiya köksüz, təməlsiz bir urbanizasiyalaşmadır və
saxta ideyalara xidmət edir. Kütləvi mədəniyyəti instinktiv düşüncə idarə etdiyi üçün
onun kommunikasiya vasitələrindən asılı olması qaçılmazdır. Bu kütlə düşüncəsini
şəxsiyyətsizləşdirir. L.N.Qumilyovun sözləri ilə desək, “passionarların” arxasınca gedən
kütlə, nəinki passionarın, hətta öz fəaliyyətinin nəticəsi haqqında belə düşünə bilmir.
Kütlə mədəniyyətində sənətin adiləşməsi, hamı üçün əlçatan olması, sosial sferadakı
diskriminasiyanı, ictimai bərabərsizliyi aradan qaldırır. Əlbəttə, cəmiyyətin tarix boyu
əldə etdiyi mənəvi dəyərlərin onun üzvləri arasında bərabər şəkildə paylanması
mümkündür, lakin bu mənəvi dəyərlərdən bərabər şəkildə istifadə edilməsinə zəmanət
vermək mümkün deyildir. Bir tarixi proses kimi mədəniyyətin kütləvi xarakter alması
sosial, ictimai, siyasi və iqtisadi faktorlarından asılıdır. Bu mənada “kütləvi
mədəniyyət” anlayışına iki rakursdan yanaşmaq olar: Birincisi, mədəniyyəti dialektik
inkişaf qanunlarının təbii nəticəsi olaraq izah etmək mümkündür. İkincisi, mədəniyyətin
kütləviləşməsi ideyanın kütlələrə yiyələnməsinin nəticəsi olaraq meydana çıxır. Hələ
antik dövrdən, Platonun düşüncələrindən gələn ideyanın elitar mədəniyyətə aid edilməsi
məsələsi, cəmiyyətin seçkinlər tərəfindən idarə etməsinə haqq qazandırır. Kütlə hər
132
hansı bir ideyanın daşıyıcısı ola bilməz, yalnız ideya kütləni əhatə edir, onunla
dolğunlaşır və onu ardınca aparır. Sovet dövründə “incəsənət xalqa məxsusdur” şüarı
kapitalizm cəmiyyətinin “sənət - sənət üçündür” ideologiyasına qarşı qoyulmuşdu.
Sovet cəmiyyətində bütün düşüncə sahələri sovet ideologiyasına xidmət etdiyi üçün
incəsənət cəmiyyətin bir qrupuna şamil edə bilməzdi, yaradıcılıq xalqın işinə çevrilməli,
xalqı təmsil etməli idi. Sovet ideologiyasına görə ədəbiyyat xalqın ideologiyasının,
həyat tərzinin güzgüsü olmalı idi. Hər bir roman, hər bir rəsm əsəri öz qəhrəmanının
həyatda, real sovet cəmiyyətində prototipini tapmalı, onu sənətə gətirməli idi. Sovet
mədəniyyəti illüziyaya yox, öz ideologiyasına xidmət edirdi. Sovet adamı mədəni
adamın xüsusi bir növü kimi təqdim olunurdu. Qəribə görünsə də, bu tarix yetmiş il
yaşadı və özündən sonra çoxlu gözəl sənət əsərləri saxladı. Lakin bu gözəl əsərlərin
hamısındakı qəhrəmanlar qapalı bir mühiti təmsil edirdilər və yalnız dar bir mənəvi
sfera üçün nəzərdə tutulmuşdu. Sovet mədəniyyət xadimləri Səməd Behrənginin
“Balaca qara balıq” əsərində təsvir olunan kiçik balıq kimi dünyada daha nələr baş
verdiyindən xəbərsiz idi. Halbuki bu əsərlərin müəlliflərinin ağlına da gəlmirdi ki,
onların qoyduqları problemlərdən çoxunun sərhəddən o tərəfdə sadə bir həlli ola bilər.
Hər bir cəmiyyət özündə mədəniyyətlərin tipologizasiyasını aparmalıdır.
Kapitalizm cəmiyyəti ilə yadlaşma prosesi real şəkildə həyata keçirməyə başladı.
Zehni əməyin fiziki əməkdən, kəndin şəhərdən qəti şəkildə tədric olunması mədəniy-
yətin yeni bir mərhələsini təşkil edirdi. “Maskultura” fenomeni əslində subkulturanın bir
növü kimi reallaşsa da, kütləvi mədəniyyət öz konseptual məzmunu ilə post industrial
cəmiyyətin məzmununa qatıldı. Mədəniyyət özünün yeni vasitələrini - kütləvi
kommunikasiya vasitələrini yaratmaqla, tamamilə yeni bir mərhələyə qədəm qoydu.
Artıq özgələşmə üçün tamamilə əsas var idi, çünki yeni sivilizasiya yalnız insanların
komfortu haqqında düşünürdü, ruhi qidanın yada düşməməyi, insanlara xoşbəxtlikdən
başqa hər şey vəd edirdi. Buna görə də, bu gün hər bir inkişaf etmiş cəmiyyət, kütləvi və
elitar mədəniyyətin nisbətini diqqətdə saxlamaq məcburiyyətindədir.
Kütləvi mədəniyyətin anlayışları getdikcə artır və bu anlayışlar elmin müxtəlif
sahələrinə nüfuz edir. “İnformasiya cəmiyyəti” və “informasiyalı mədəniyyət” anlayışı,
istər - istəməz “informasiyalı dövlət” anlayışını tələb edir və cəmiyyətdə hər şey təbə-
qələşdiyi kimi informasiya da, təbəqələşir. Bu gün kütləvi mədəniyyət bütün elm sahə-
lərinə xüsusən, psixologiyaya, pedaqogikaya daxil olur, ənənəvi tərbiyə sistemləri, fun-
damental psixoloji təlimlər dağılır, psixodelik inqilab, treklərin psixodelik - transı mə-
dəniyyəti xəstə təxəyyüllərlə birləşdirir ki, bu da cəmiyyəti ünvansız bir istiqamətə
aparır.
Digər tərəfdən, reklam və moda kütləvi mədəniyyətin özünü reallaşdırması üçün
əvəzsiz bir vasitə kimi durmadan inkişaf edir və həyatımıza daxil olur. Bütün bunların
fonunda cəmiyyətin mənəvi və psixoloji durumunu izah etmək çətinləşir.
Məsələn, kütləvi mədəniyyətin anlayışlarından biri olan izdihamı haqında G. Le
bon yazırdı ki, kütləvilikdə “izdihamın psixologiyası vəhşinin, qadının və uşaqların
psixologiyasına bənzəyir”. Mədəniyyəti sivilizasiyanın sosiogenetikası hesab edənlər
haqlıdır. Çünki bu sosiogenetikada müxtəlif istiqamətlər vardır. Məsələn, xalq
yaradıcılığı sosiogenetikada yerləşir, lakin kütləvi mədəniyyəti təmsil etmir. Çünki
kütləvi mədəniyyətdə adət və ənənələr hökm sürmür, milli mentalitet yoxdur, üstəlik
kütləvi mədəniyyət həmişə xalq yaradıcılığı kimi görünməyə çalışır, halbuki xalqın
düşüncəsi əsrlər boyu azad bir təfəkkürlə öz yaradıcılığını əldə etmişdi. Müasir kütləvi
mədəniyyəti hansı isə bir mədəni düşüncənin qalığı deyil, təkamülün nəticəsi kimi qəbul
etmək lazımdır.
133
Burjua sinfinə məxsus olan kütləvi mədəniyyət ilk dəfə Amerikada formalaşdı.
Burada demokratik hərəkat kütləvi xarakter aldı və sonra bu kütləvilik siyasətə,
iqtisadiyyata və sosial sferanın digər sahələrinə daxil oldu. Siyasətin mədəniyyətə daxil
olmasını analiz etsək, bizə kütləvi mədəniyyətin bir sıra gözə görünməyən
xüsusiyyətləri də aydın olacaqdır. Siyasət mədəniyyətə yalnız yeni bir əxlaqi sifətdə
daxil ola bilər ki, bu obrazı yalnız kütləvi mədəniyyətin siyasi liderləri apara bilir.
Pitirim Sorokin yazırdı:“Baş qatan ticarət malları kimi, mədəniyyət də ticarət işgüzarları
tərəfindən idarə olunur, ticarət maraqlarına, moda yeniliklərinə xidmət edir” [14, 328].
Kütləvi mədəniyyətin ən güclü sahəsi modernizmdir. Modernizmin elitar
zövqlərə nüfuz etməsi, özünün bir sıra cəhətlərini məqsədli şəkildə kənara qoyması və
avanqard üslubu klassizmlə birləşdirmək cəhdləri öz nəticəsini vermişdir. Mədəniyyətlə
siyasət birləşmiş versiyada dünyaya hökmranlıq etmədədir. Kütləvi mədəniyyətə xidmət
etməyən hər cür mədəniyyət şüurlu şəkildə sıxışdırılır, əksinə hansı mədəniyyətdə
kütləvi düşüncəyə xidmət edə biləcək sahələr müəyyən olunursa, o mədəniyyət inkişaf
etdirilir. Amerikada kütləvi mədəniyyət cəmiyyətin iki yeni sferasını formalaşdırmışdır.
Kütləvi mədəniyyətin hesabına dolananlar və praktiki həyatdan uzaq qalan və onun
bəhrəsi ilə yaşayanlar təbəqəsi. Bu təbəqələri hər ikisi kütləvi mədəniyyəti qorumaqda
maraqlıdır.
Müasir kütləvi mədəniyyətin vacib xüsusiyyətlərindən biri də, onun ictimai şüura
təsiri, fəlsəfi düşüncə ilə əlaqəsidir. İctimai şüuru mifik təfəkkürə çevirməyə çalışan
kütləvi mədəniyyət bununla qloballaşmaya şərait yaradır. Mifik təfəkkürdə məxsusluq,
zaman və məkan müəyyənliyi olmadığı üçün yeni sferanın bu bircinsli mahiyyəti, onu
daha rahat idarə etməyə imkan verir. Real və irreal düşüncənin sərhədlərini müəyyən
etmək mümkün olmadığı üçün burada real təfəkkür ikinci dərəcəli rol oynayır. Sənət
əsərlərinin qavranılmasında rasional düşüncəyə olan güvən aradan qalxır və yalnız
inama istinad edən kortəbii bir fanatizm hökmranlıq edir. Belə sənət nümunələrini dərk
etmək yox, sadəcə onların təlqin etdikləri fikri izləmək lazım gəlir. Çarlz Pirs öz
semiotik axtarışlarında incəsənət əsərlərini ikonik sənət kimi tədqiqata cəlb edirdi.
İkonik sənət dedikdə müəllif, obraz yaradan bütün sənət nümunələrini nəzərdə tuturdu.
Maraqlıdır ki, müasir kütləvi mədəniyyət ikonik incəsənəti gətirib dini məzmunlu
şəkillərlə - ikonalarla eyniləşdirir və belə bir fərziyyənin üzərində xüsusi dayanır ki,
ikonalar irreal, qeyri - müəyyən məzmun daşıdığı üçün bu tipli sənət əsərlərinin də,
analizə, sintezə ehtiyacı yoxdur. Onların dumanlı, qeyri - müəyyən, müdhiş görkəmi
insanı inanmağa, təslim olmağa, özünü unutmağa vadar edir. Müasir pop musiqisi, pop
incəsənəti ikonik obrazlardan geniş istifadə edir.
Müasir kütləvi mədəniyyətin vacib xüsusiyyətlərindən biri də, onun ictimai şüura
təsiri, fəlsəfi düşüncə ilə əlaqəsidir. İctimai şüuru mifik təfəkkürə çevirməyə çalışan
kütləvi mədəniyyət bununla da, qloballaşmaya şərait yaradır. Mifik təfəkkürdə
məxsusluq, zaman və məkan müəyyənliyi olmadığı üçün yeni sferanın bu bircinsli
mahiyyəti, onu daha rahat idarə etməyə imkan verir. Real və irreal düşüncənin
sərhədlərini müəyyən etmək mümkün olmadığı üçün mifik düşüncədə real təfəkkür
ikinci dərəcəli rol oynayır. Bu cür məzmuna malik olan sənət əsərlərinin
qavranılmasında rasional düşüncəyə olan güvən aradan qalxır və yalnız inama istinad
edən kortəbii bir fanatizm hökmranlıq edir. Belə sənət nümunələrini dərk etmək yox,
sadəcə, onların təlqin etdikləri fikri izləmək lazım gəlir. Çarlz Pirs öz semiotik
axtarışlarında incəsənət əsərlərini ikonik sənət kimi tədqiqata cəlb edirdi. İkonik sənət
dedikdə, müəllif, obraz yaradan bütün sənət nümunələrini nəzərdə tuturdu. Maraqlıdır
ki, müasir kütləvi mədəniyyət ikonik incəsənəti gətirib dini məzmunlu şəkillərlə -
ikonalarla eyniləşdirir və belə bir fərziyyənin üzərində xüsusi dayanır ki, ikonalar irreal,
134
qeyri - müəyyən məzmun daşıdığı üçün bu tipli sənət əsərlərinin tədqiqata - analizə,
sintezə ehtiyacı yoxdur. Onların dumanlı, qeyri - müəyyən, müdhiş görkəmi insanı
inanmağa, təslim olmağa, özünü unutmağa vadar edir, pop musiqisi, pop incəsənəti
ikonik obrazlarda təslimçilik təbliğ edir. Müasir cəmiyyətdə mühit həlledici amildir:
“İnsanın formalaşdığı ictimai mühit mövcud dəyərlər sistemi, sosial və hüquqi
normalar, mövcud dövlət quruluşu, iqtisadi münasibətlər, ailə münasibətləri, təhsil
sistemi və s. bu kimi elementlərin sintezindən ibarətdir” [3,256].Və nəhayət, hər bir
xalqın əsrlər boyu əldə etdiyi dəyərlər sistemini qorumaq instinkti miltikulturalizm
ideyasına gətirib çıxartdı. Bu ideyanın reallaşmasına qədər Azərbaycan xalqı öz milli –
mənəvi dəyərlərini qiymətləndirməyə qadir olan böyük şəxsiyyətlər yetişdirdi. Heydər
Əliyev deyirdi: “Hər xalqın öz adət ənənələri var, öz milli - mənəvi və dini dəyərləri
var. Biz öz milli - mənəvi dəyərlərimizlə, öz dini dəyərlərimizlə, adət - ənənələrimizlə
fəxr edirik” [2,96]. Heydər Əliyevin bütün həyat və fəaliyyətində, məhz bu ideyanın
gerçəkləşməsini izləmək olar. Heydər Əliyev milli mənəvi dəyərlərin yaratdığı ictimai
düşüncəni yüksək qiymətləndirirdi: “Digər tərəfdən, “ictimai” anlayışı heç də həmişə
bütövlükdə cəmiyyəti nəzərdə tutmur. Müəyyən bir sosial qrupun, ictimai birliyin,
siyasi partiyanın, kollektivin mənafeyi də “ictimai” anlayışı ilə ehtiva olunur”[3, 304].
Dünyaya inteqrasiyanı yalnız milli - mənəvi dəyərlərin fonunda qəbul edən Heydər
Əliyev qloballaşmaya münasibətini belə bildirirdi: “Çağdaş həyat ancaq öz daxili
məntiqi ilə yaşaya bilməz. Tarixin öz makrostrukturu, yalnız böyük miqyaslarda üzə
çıxan qanunauyğunluqları vardır”[2,304]. Lakin hər bir xalq, yalnız öz dövlətçilik
ənənələri ilə mövcud ola bilər. “Dövlətçilik ənənəsi insanlara özünütəsdiq imkanı verən
milli dövlətə münasibətin tarixən qərarlaşmış və əsasən şüurlarda yaşayan, milli şüurun
başlıca tərkib hissəsi olan mənəvi tarixi bir prosesdir” [2,300]. Multikulturalizm
ideyasının əsasında fəlsəfi təfəkkürə istinad edilən bədiilik fenomeni durur. Bədiik
fenomeni təkcə təfəkkürün strukturuna aid deyildir, bədiilik ümumiyyətlə, insanın
həyatının mövcudluq imkanıdır.
Nəticə.
1. Mədəniyyətin kütləviləşməsi, təkcə fəlsəfi təfəkkürün deyil, ümumiyyətlə hər cür təfəkkürün struktural
məzmununun itirilməsidir.
2. Kütləvi mədəniyyət elitar mədəniyyətdən ideya məzmununa və iqtisadi məkana yiyələnmək qabiliyyətinə
görə fərqlənir.
3. Kütləvi mədəniyyət ictimai şüura hökmranlıq etməyə cəhd edir və bunun üçün elitar mədəniyyətin
dəyərlərinə yiyələnməyə çalışır.
4. Müasir dünyada kütləvilik, qloballaşma özünü siyasi əxlaq kimi göstərir və cəmiyyəti idarə edir.
5. Multikulturalizm cərəyanı Şərq mədəniyyətini yenidən gündəmə gətirdi və dünyanın diqqətini yenidən
Şərqin mənəvi dəyərlərinə yönəltdi.
Ədəbiyyat
:
Azərbaycan dilində
1. Belinski V. Q. Rus ədəbiyyatı klassikləri haqqında Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1954, 369 s.;
2. Əliyev H. Müstəqil Azərbaycan Dövlətinin Qurucusu. Bakı, Azərnəşr, 2003. 640 s.;
3. Xəlilov S.S. Lider. Dövlət. Cəmiyyət. Bakı, AU nəşriyyatı, 2001, 358 səh.;
4. Renar J. Gündəlik. Bakı: Gənclik, 1974, 72 s. Tərc. R. Nağıyev;
Rus dilində
5. Бердяев Н.А. Смысл истории (Опыт философии человеческой судьбы)» Париж: Ymca-press, 1969. —
269 c., С. 260.269. ;
6. Бодрияр Жан Прозрачность зла / Призрак толпы. — М.: Алгоритм, 2007.;
7. Гассет О. Х. Запах культуры. — М.: Алгоритм, Эксмо, 2006;
8. Ильин А. Н. Субъектность внутри массовой культуры // Электронный журнал «Знание. Понимание.
Умение». - 2008 -№ 4 – Культурология;
135
9. Кузнецова Т. Ф., Луков Вл. А., Луков М. В. Массовая культура и массовая беллетристика,
Культурология, 2008 › №4 2008;
10. Маркс К. Теория прибавочной стоимости (IV том «Капитала»)\ В сборнике К. Маркс, Ф. Энгельс
об искусстве. М., 1957, Искусство, т I.;
11. Рахимова М. В. О популярной культуре США Культурология №4 2008;
12. Руднев В. П. Словарь культуры XX века. — М.: Аграф, 1999. — С. 155-159;.
13. Сорокин П. Социальная и культурная динамика : Пер. с англ. В. В. Сапова.Санкт-Петербург : Изд-
во Рус. Христиан. гуманитар. Ин-та, 2000. — 1054;
14. Сорокин П. Человек. Цивилизация. Общество. — М.: Политиздат, 1992.;
15. Черняк М. А. Феномен массовой литературы XX века. // СПб.: Изд-во РГПУ им. А. И. Герцена,
2005. C. 152—178.;
16. Шестаков В.П. «Мифология XX века: Критика теории и практики буржуазной «массовой
культуры». — М.: Искусство, 277 с.;
17. Ясперс К., Власть массы / Призрак толпы. — М.: Алгоритм, 2007.
Садагат
Алиева
Художественность
и массовая культура в структуре
философического познания
Резюме
В статье автор уделяет особое внимание двум аспектам массовой культуры. Первый из них
это духовная сторона массовости культуры. То есть в морали и в сущности человека массовость это
потеря индивидуальности. Автор это связывает с феноменом отчуждения, являющимся особым этапом
в развитии общества. Во втором аспекте образование массовой культуры объясняется её зависимостью
от экономических факторов. В обществе отношение к искусству и мастеру, специальные функции
денег превращаются в основной фактор массовости культуры. Автор освещает обе стороны
образования массовой культуры и обобщает результаты. В статье также выражается отношение к
культуре Азербайджана на фоне поддержки массовой культуры в современном мире глобализации,
иррациональных мыслей постмодернистов и новых подходов мультикультурализма.
Ключевые
слова
:
массовость,
культура,
отчуждение,
национальный,
суррогат,
традиционный, элитный.
Sadagat Aliyeva
Artistic and popular culture in the structure of philosophical knowledge
Summary
In article the author pays special attention to two aspects of mass culture. The first of these is the
spiritual aspect of mass culture. That is in morals and in effect the person mass character is identity loss. The
author connects it with the phenomenon of alienation being a special stage in development of society. In the
second aspect formation of mass culture is explained by its dependence on economic factors. In society
attitude toward art and to the master, special functions of money turn into a major factor of mass character of
culture. The author shines both parties of formation of mass culture and generalizes results. The article also
expressed attitude to the culture of Azerbaijan on the background of support of mass culture in the modern
world of globalization, irrational thoughts and new approaches of postmodern multiculturalism.
Keywords; mass character, culture, alienation, national, surrogate, traditional, elite.
Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi: 21.05.2013
Məqalənin təkrar işlənməyə göndərilmə: 31.05.2013
Məqalənin çapa qəbul olunma tarixi 28.06.2013
Məqaləni çapa tövsiyə edən sahə redaktorunun (və ya üzvünün) adı: fəlsəfə doktoru, dosent Sevinc
Şahhüseynova
ADMİU
-nun Elmi Şurasının 08 iyul 2013-cü il, 09 saylı qərarı ilə çap olunur.
Dostları ilə paylaş: |