Mövzu: Alternativ enerji növləri və onların istifadəsinin mümkünlüyü Bakı 2022 Alternativ enerji növləri və onların istifadəsinin mümkünlüyü Giriş



Yüklə 54,16 Kb.
tarix23.05.2022
ölçüsü54,16 Kb.
#87717
Alternativ enerji növləri və onların istifadəsinin mümkünlüyü


Bakı Slavyan Universiteti

Fakültə Beynəlxalq münasibətlər
Kurs :3
Qrup:303
Fənn :Müasir beynəlxalq münasibətlərdə enerji diplomatiyası
Müəllim: Pərvin Sadıqova
Tələbə:Aysel Əhmədova
Mövzu: Alternativ enerji növləri və onların istifadəsinin mümkünlüyü

Bakı 2022
Alternativ enerji növləri və onların istifadəsinin mümkünlüyü
Giriş
1.Alternativ enerjinin əhəmiyyəti
2.Alternativ enerji növləri
İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı

Giriş
Alternativ enerji — təbiətin çirklənməsinin qarşısını almaq məqsədi ilə işlənən enerji çeşidlərinin ümumiləşmiş adı. Alternativ energetika daha çox gələcəyə yönələn perspektiv sahədir. Ətraf mühit çirklənmədən (torpaq, su, hava) qorumaq üçün Alternativ enerji mənbələrindən istifadə olunması məqsədəuyğundur. İnkişaf etmiş ölkələr (ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya, Almaniya, Rusiya və s.) alternativ enerji mənbələrindən istifadəni genişləndirməklə ətraf mühiti çirklənmədən qorumağa cəhd göstərirlər. Son illər Azərbaycan müstəqil dövlət kimi xarici ölkələrin təcrübəsindən istifadə edərək alternativ enerji mənbələrindən istifadəni genişləndirməklə, həm qiymətli yanacağa (neft, qaz) qənaət etməyə, həm də ətraf mühitin qorunmasına nail olmağa çağırır. Elektrik enerji istehsalında İES və SES-dan istifadənin ətraf mühit üçün həm müsbət, həm də mənfi tərəfləri vardır. Bu stansiyalardan xüsusilə İES-ı yerləşdikləri ərazilərin torpaqlarlnı, (sularını) atmosferini daha çox çirkləndirir. Bu stansiyaların tikintisi ucuz başa gəlsədə ekoloji baxımdan çox çirkli sahədir. SES-nın tikintisi baha başa gəlsə də anbarların tikintisi bəndlərin salınması, sudan, istifadə edilməsi ətraf mühitin çirklənmədən qoruyur.
1.Alternativ enerjinin əhəmiyyəti

Bu enerjidən insanlar qədim zamanlardan yel dəyirmanlarında dən üyütmək üçün istifadə edirdilər. İlk dəfə dəyirmanlar Çində və Misirdə quraşdırılmışdır. Azərbaycanda orta əsrlərdən başlayaraq yel dəyirmanlarından düzən rayonlarda xüsusilə, Abşeronda geniş istifadə edlirdi. Yer kürəsində küləyin illik enerjisi (175–219) 10/12 kVt/saat, yaratdığı güc isə (20–35) 10/9 kVt kimi qiymətləndirilir. Azərbaycanın külək enerji ehtiyatı 800 MVt-a yaxındır ki, bu da ildə 2,4 mld. kVt/saat elektrik enerjisi istehsal etməyə imkan verir


Külək enerjisi bərpaolunan enerji olaraq, son vaxtlar çox yayılmışdır. 2010-cu ildə dünyanın 80 ölkəsində onların ümümi gücü 200 kVt olmuşdur. Örnək üçün 2011-ci ildə Danimarkada külək mühərriklərinin araçılığı ilə ölkənin elektrik enerjisinin 28%, Portuqaliyada 19%, İrlandiyada 14%, İspaniyada 16 %, Almaniyada 8% istehsal olunmuşdur.
Böyük külək mühərrikləri ölkələrin ümumi elektrik xəttinə qoşulmuşdur, kiçikləri isə ayrı-ayrı bölgələri təmin edir. Yer altından çıxarılan yanacaqdan fərqli olaraq, külək enerjisi tükənmir, hər yerdə işlənilə bilər və ekoloji cəhətdən təmizdir. Ancaq külək elektrik stansiyalarının qurulması bir sıra texniki və iqtisadi xarakterli çətinliklərlə bağlıdır.
Külək Xəzər sahili boyu ensiz zolaqdan, Böyük və Kiçik Qafqaz dağları arasındakı hava dəhlizindən Azərbaycan ərazisinə daxil olduğundan bu ərazilərdə küləyin tez-tez güçlənməsi müşahidə olunur.
Xəzər dənizinə doğru enzis zolaqla uzanan Abşeron yarımadasınada və Abşeron dəniz akvatoriyasında bu effekt maksimuma çatır. Dövlət Agentliyi tərəfindən aparılmış araşdırmalara görə burada il ərzində küləyin orta sürəti Yer səthindən 80 metr hündürlükdə 7,0–8,5 m/s təşkil edir ki, bu da beynəlxalq Bərpa olunan Enerji Agentliyinin (İRENA) təsnifatına görə "yüksək dərəcədə əlverişli" enerji potensialı sinifinə aid edilir
Azərbaycan ərazisində əsasən Bakı, Sumqayıt, Abşeron, Binə, Maştağa külək enerjisindən istifadə etmək məqsədə uyğun sayılır.
Azərbaycanın külək rejimi mürəkkəb xarakterə malikdir. Bu da ölkə ərazisinin 60%-nin dağlıq zonalardan ibarət olması ilə əlaqədardır. Dağların Respublikanın iqliminə və külək rejiminə təsiri böyükdür. Məsələn, Böyük Qafqaz dağları sədd rolunu oynayaraq ölkə ərazisinə şimaldan və şimal-şərqdən soyuq hava kütlələrinin daxil olmasına maneə törədir. Soyuq hava kütlələri Böyük Qafqaz dağlarının ətrafından keçərək Abşeron yarımadasından Respublika ərazisinə daxil olur. Buna görə də Zaqatalada küləyin orta illik sürəti 1.2 m/san. Abşeronda isə 8.6m/san.-dir.
Azərbaycan Elmi Tədqiqat Energetika İnstitutu Respublikanın Meteroloji stansiyalarında toplanmış bütün flüger müşahidələri materiallarını qruplara ayırıb, rayonların landışaftlarına görə külək sürətlərinin paylanması rejimlərinin aşağidaki tiplərini müəyyən etmişdir:
A tipli rejim-Abşeronda və Respublikanın şimal sərhədlərində Kür dilinə qədər Xəzərkənarı zonada olan yerlər üçün səciyyəvidir. Bu zonada küləyin orta illik sürəti 4m/san-dən böyük olur.
B tipli rejim-Kürkənarı düzənliyində olanyerlər üçün səciyyəvidir. Bu zonada küləyin orta illik sürəti 4m/san-dən 3m/san-dək olur.
V tipli rejim-Respublikanın dağ rayonları üçün səciyyəvidir. V zonasında küləyin orta illik sürəti 3m/san-dən kiçik olur.
Ona görə də bu zona külək enerjisindən istifadə üçün yararsız hesab edilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, əsasən Vzonasını təşkil edən yüksək dağlıq ərazilərin iqlim xüsusiyyətləri hələ yaxşı öyrənilməmişdir.[1]
Hesablamalara görə Azərbaycan Respublikası özünün coğrafi vəziyyətinə, təbii şəraitinə və iqtisadi infrastrukturuna görə 800 MVt-a yaxın illik külək enerji ehtiyatına malikdir. Bu ehtiyat ildə təxmini hesablamalara görə 2,4 milyard kVt/saat elektrik enerjisi deməkdir. Bu isə, öz növbəsində, ildə 1 milyon tona yaxın şərti yanacağa qənaət, ən əsası isə ildə küllü miqdarda tullantıların, o cümlədən azondağıdıcı olan karbon dioksidin atmosferə atılmasının qarşısının alınması deməkdir.
1999-cu ildə Yaponiyanın "Tomen" şirkəti Azərbaycan Elmi-tədqiqat Energetika və Enerjilayihə İnstitutu ilə birlikdə Abşeronda hündürlüyü 30 və 40 metr olan iki qüllə quraşdırmış, küləyin sürətinin orta illik qiyməti v = 7,9–8,1 m/san olması müəyyən edilmiş və Qobustan rayonu ərazisində ümumi gücü 30 MVt olan külək elektrik stansiyasının quraşdırılmasına dair texniki iqtisadi əsaslandırma hazırlanmışdır.
2002-ci ildə Azərbaycanın bərpa olunan enerji resurslarının qiymətləndirilməsi həyata keçirilmiş və aşkar olunmuşdur ki, Abşeron yarımadası iri həcmdə külək enerjisi potensialına malikdir. Uzunmüddətli küləyin orta sürəti 6 m/san-dan artıqdır ki, bu da külək enerjisi üçün əlverişli texniki-iqtisadi potensialın olmasını göstərir. Şimal DRES-nin yerləşdiyi ərazidən toplanılmış külək enerjisi üzrə statistik məlumatlar bir daha təqdim olunan göstəriciləri təsdiq etmişdir. Aparılmış bu tədqiqatlar zamanı Qobustan rayonu ərazisi üçün təqdim olunmuş göstəricilər külək enerjisi potensialının 4-cü sinfinə aid edilir ki, bu da yüksək potensial hesab olunur.
Günəş enerjisi - Günəş işığından enerji əldə edilməsi texnologiyasıdır
Yer səthinə düşən Günəş enerjisinin miqdarı bütün neft, təbii qaz, daş kömür və digər yanacaq ehtiyatlarından çoxdur. Onun 0,0125%-nın istifadə olunması ilə bugünkü dünya energetikasının bütün ehtiyaclarını təmin etmək olardı.
Günəş enerjisinin istifadəsinin üstünlüyü ondadır ki, günəş qurğuları işləyən zaman parnik effekti yaranmır, havanın çirklənməsi baş vermir, istilik aşağı atmosfer qatlarına yayılmır. Günəş enerjisinin yalnız bir çatışmazlığı var – o da atmosferin vəziyyətindən, günün və ilin vaxtından asılılıqdır. Günəş enerjisini iki üsul ilə işlətmək olar: müxtəlif termik sistemlərin köməyi ilə, istilik enerjisi şəklində, foto-kimyəvi və fotoelektrik proseslərin çevrilməsi üzrə qurğularda.
Günəş enerjisini elektrik enerjisinə çevirmək üçün müxtəlif növ kollektorlardan istifadə olunur. Yüksək temperatur yaradan kollektorlarda günəş işığını əks etdirən, toplayan və günəşin istiqaməti üzrə hərəkət edən parabolik güzgülərdən istifadə olunur. Bu kollektor sisteminə xüsusi maye üçün nəzərdə tutulan istilik dəyişmə sistemi də daxildir. Səmərəliliyinə görə günəş kollektorlarından istifadə mərkəzləşdirilmiş enerji sistemlərindən uzaq olan ərazilərdə özünü doğruldur.
Günəş enerjisinin daha səmərəli istifadəsi onun fotoelementlərdə elektrik enerjisinə çevrilməsi ilə həyata keçirilir. Fotoelementlər işığa həssas yarımkeçirici materiallardan – selen, silisium, qallium arsenidi, kadmium sulfidi və s. materiallardan hazırlanır. Bu materiallarda xüsusi p-n keçidi tərəfindən işığın udulması elektrik cərəyanı yaradır. Fotoelementlərdən minlərlə kvadrat metr sahə əhatə edən müxtəlif gücdə elektrik stansiyaları qurmaq mümkündür. Günəş enerjisinin Günəşin sutkalıq və mövsümi dövriyyəsindən asılı olmaması üçün alınan elektrik enerjisini elektrik akkumulyatorları ilə və ya metalhidrid akkumulyatorlarında hidrogen şəklində toplamaq mümkündür.
Hesablamalara görə Günəş energetik qurğularının 50-ci enliklərdən cənuba doğru yerləşən regionlarda istifadəsi olduqca əlverişlidir. Həmçinin Azərbaycanda ildə 300 günəşli və 270 küləkli günün olmasını nəzərə alsaq demək olar bu regionda Günəş energetikasının inkişafı daha perspektivlidir.
Günəş enerjisinin birbaşa elektrik enerjisinə çevrilməsi dünya praktikasında geniş yayılmışdır və inkişaf etmiş ölkələrdə energetikanın əsas istiqamətlərindən biri hesab olunur. 1997-ci il Kioto razılaşmasının protokoluna əsasən AB və ABŞ-da alternativ enerji mənbələrindən istifadə etmək üçün iri miqyaslı stansiyaların tikintisinə başlanmışdır. 2010-cu ilədək f.i.ə. 23% olan fotoelementlər əsasında illik enerji istehsalı 200 QVt.s təşkil edəcək və maya dəyəri 2-3 US$/Vt-a qədər olacaq enerjinin istehsalı nəzərdə tutulmuşdur. Dünyanın qabaqcıl elmi-teхnoloji mərkəzlərinin məlumatına əsasən demək olar ki, mürəkkəb yarımkecirici fotoelementlərin f.i.ə.-nın 30%-ə çatdırılması, elektrik enerjisinin maya dəyərinin daha 1-1,5 dəfə azalmasına imkan verəcəkdir. Hazırda dünyanın 70-ə yaхın dövlətində (ABŞ-da 600 MVt, Fransada 100 MVt, İsraildə 100 MVt, Türkiyədə 50 MVt və b.) günəş elektrik stansiyaları fəaliyyət göstərir və yaхın gələcəkdə onların istehsal gücünün artırılması üçün perspektiv layihələr hazırlanmışdır. Günəş stansiyalarının əsas işçi elementinin (fotoelement) istehsalı üçün yüksək səmərəliliyə malik teхnologiyalar yaradılmış və hazırda ABŞ, Almaniya, Yaponiya və Çində istehsal edilir. Onların f.i.ə. 12-14% təşkil edir. Belə fotoelementlər əsasında yaradılan stansiyaların tutduğu ərazi 1 MVt üçün 2 hektar təşkil etmişdir. Hazırda fotoelementlərin sahə tutumlarının azaldılması istiqamətində geniş elmi-tədqiqat işləri aparılır. Qeyd etmək lazımdır ki, günəş stansiyalarının effektivliyi ölkənin təbii iqlim şəraitindən və coğrafi mövqeyindən asılıdır. Belə ki, bir il ərzində 1m² yer səthinə düşən günəş enerjisinin miqdarı ABŞ-da 1500-2000 kVts, Rusiyada 800-1600 kVts, Fransada 1200-1400 kVts, Çində 1800-2000 kVts və Azərbaycanda 1500-2000 kVts təşkil edir.
Hal hazırda Günəş enerjisinin fotoelektrik çevrilmələri dünyada bərpa olunan enerji mənbələrinin ən tez inkişaf edən istiqamətlərindən biridir. Bəzi dövlətlərdə Günəş enerjisindən istifadə artıq bir neçə ildir ki, "70 min günəşli dam", "Milyon dam" və "Yüz min dam" adlanan dövlət proqramları çərçivəsində həyata keçirilir. Dünyada günəş batareyası ilə işləyən ən böyük elektrik stansiyası ABŞ-ın Nevada ştatındadır. Hazırda Çinlə ABŞ Monqolustan çöllərində Nevadakından daha böyük stansiya tikməyi müzakirə edir.[1]
İqtisadi üstünlükləri
Digər ənənəvi və ya bərpa olunan enerji qurğularından daha tez icazə alına və quraşdırıla bilər.
Proqnozlaşdırılan enerjinin paylanması əyrisinə malikdir və kommunal tariflər yüksək olduqda daha çox səmərəlidir.
Enerjini yerli olaraq, sahədə istehsal edir, bu da geniş yüksək gərginlikli ötürücü xətlər və ya mürəkkəb infrastruktura olan tələbatı azaldır.
Uzun müddət üçün etibarlıdır. Heç bir dəyişdirilən hissələri olmayan sabit fotoelektrik sistemləri digər enerji mənbələrindən daha uzun ömürlü olur.
Pərakəndə enerji tariflərinə bərabər və ya həmin tariflərdən aşağı olan proqnozlaşdırılan qiymət.
Tətbiqi
Binalarda günəş enerjisindən maksimum faydalanmaq üçün hazırda istifadə edilən 3 əsas yanaşma mövcuddur: Passiv günəş, Aktiv günəş istiliyi və Fotoqalvanik (FQ) Günəş Sistemləri
Passiv Helioarxitektura aşağıdakılar üçün nəzərdə tutulan bina layihələndirmə yanaşmasıdır:
Binada günəşin faydalarını maksimallaşdırmaq (düzgün səmtləşdirmə və planlaşdırma, və şüşələnmə);
Binanın yüksək səviyyəli izolyasiyası və germetikliyini təmin etməklə istilik itkilərinin qarşısının alınması;
Nəzarət olunan ventilyasiya və gündüz işıqlandırmasından istifadə etməklə yüksək səviyyədə rahatlığın təmin edilməsi.
Passiv günəş istiliyi layihəsinə hər hansı mexaniki isitmə cihazı faktiki olaraq daxil deyil. Bundan fərqli olaraq, passiv günəş istiliyi ev daxilində temperaturu saxlamaq üçün binanın istiliyi özünə çəkən və daha sonra istiliyi tədricən buraxan xüsusiyyətlərini əhatə etməklə fəaliyyət göstərir. Binanın çox vaxt termik kütlə kimi istinad edilən bu xüsusiyyətlərinə böyük pəncərələr, daş döşəmə və kərpic divarlar daxil ola bilər.
Aktiv günəş texnologiyaları günəş enerjisini digər daha faydalı enerji formasına çevirmək üçün tətbiq edilir. Bu bir qayda olaraq istilik və elektrik enerjisinə konversiya ola bilər. Aktiv Günəş İstiliyi binaların günəş enerjisindən istifadə etməsinin əsas yollarından biridir. Bu, passiv günəş istiliyinə bənzəyir, lakin bu daha əhatəli prosesdir və passiv sistemlərdən daha çox istilik əmələ gətirir. Aktiv günəş istiliyi üç komponentdən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır: günəş enerjisini özünə çəkən günəş kollektoru, günəş saxlama sistemi və istiliyin uyğun yerə yayılması üçün istiliyin ötürülməsi sistemi. Aktiv istilik sistemləri iki kateqoriyaya bölünə bilər: hava sistemləri və maye sistemləri. İstilik sistemlərindəki fərqlər günəş enerjisinin günəş kollektorunda yığılması yolu ilə ortaya çıxır. Maye sistemlərdə günəş kollektorunda enerjinin yığılması üçün mayedən istifadə edilir, hava sistemləri isə enerjini hava vasitəsilə özünə çəkir.
‘Fotoqalvanik’ (FQ) işıqdan alınan elektrik enerjisini ifadə edir. Mahiyyətinə görə fotoelektrik sistemlər günəş radiasiyasını elektrik enerjisinə çevirmək üçün gün işığından (birbaşa gün işığının olması zəruri deyil) istifadə edir. FQ elementlərdə yanan işıq elektrik enerjisinin hərəkətinə səbəb olmaqla elektrik sahəsi yaradır. İşığın intensivliyi nə qədər böyük olarsa, elektrik enerjisinin hərəkəti də bir o qədər yüksək olar. Fotoelektrik sistemlər günəş enerjisini elektrik enerjisinə çevirmək üçün yarım keçirici materiallardan istifadə edir. Bu texnologiya günəş kalkulyatorları, saatlar və ya bağça işıqları kimi istehlakçı məhsullarında geniş istifadə olunur. Günəş FQ yaşayış yerləri və kommersiya və sənaye müəssisələri üçün günəş elektrik enerjisini təmin etmək üçün istifadə edilə bilər.
Bu elektrik enerjisi istehsal edildiyi kimi istifadə edilməklə, onu saxlamaqla (batareyalardan istifadə edərək, bu investisiya xərclərini artırır və ekoloji məsələlər ortaya çıxarır) və ya şəbəkəyə birləşdirilib ödəniş almaqla alınmış elektrik enerjisini kompensasiya etmək üçün istifadə edilə bilər.
Bunlar da su enerjisinin təbii yolla istifadəsidir. Bunlar dəniz sularının artmasının, dalğaların enerjisini insan tələbatını ödəyən enerjiyə çevirilməsi yolu ilə alınır.
Azərbaycan çaylarının ümumi hidroenerji potensialının 40 mvt/saat, kiçik SES-lərin nəzəri enerji potensialının isə 28 nlrd.kvt./saat olduğu müəyyən edilmişdir. İlkin hesablamalara görə, çayların üzərində tikilməsi mümkün olan 280-ə yaxın kiçik SES-in ümumi istehsal gücü 700 MVT, illik enerji istehsalı isə 3,2–3,5 mlrd.kvt/saat təşkil edir. Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz və Talış dağlarında axan kiçik dağ çayları üzərində, eləcə də su təsərrafatı obyektlərində (su anbarları, irriqasiya kanallarl və s. yaxın gələcəkdə iqtisadi səmərəliliyinə görə 36 SES-in tikilməsi daha məqsədəuyğun sayılır.[4]
Dəniz sularının artmasından istifadə edən elektrik stansiyaları. Bu dəniz suyunun artmalarını istifadə edən su elektrik stansiyaların özəl növüdür. Dolayı yolla onlar yerin fırlanmasının enerjisini istifadə edirlər. Bu kimi elektrik] stansiyaları dəniz qırağlarında qururlar, çünki orada günəşin və ayın cazibə gücləri sutkada iki dəfə suyun səviyyəsini dəyişirlər. Sahildə suyun artması və geri çəkilmıəsi 18 metrə qədər çata bilər.
Enerjinin alınması üçün çay ağızları bəndlə kəsirlər. Orada həm elektrik generator, həm də nasos rejimində işləyən su aqreqatları quraşdırılır. Nasos rejimi su artmaları ilə geri çəkilmələri arasında olan zaman işlədilmə su üçün suyu su anbarlarına doldurur. Belə olarsa, bu kimi stansiyaları hidroakkumulyasiya elektrik stansiyası adlandırırlar. Okean dalğalarının enerjisi – okean üzərində dalğalarla yayılan enerjidir. Suların şirinləşdirilməsi, elektrik enerjisinin istehsalı, suların anbarlara vurulması kimi faydalı işlərin görülməsi üçün istifadə oluna bilər.
Dalğaların güçünü kVt/m ilə ölçülür. Su və külək enerjisinə nisbətən, dalğaların enerjisi hada da çüclü olur. Belə ki, dəniz və okeanların dalğalanması adi vaxtlarda 15 kVt/m olur. Dalğalar 2 m hündürlüyə qalxanda,güc 80 kVt/m çatır. Deməli, okean enerjisinin istifadəsində enerji çatışmamazlığı ola bilməz. Bunun yalnız bir hissəsi elektrik və başqa enerjilərin alınması üçün istifadə edilə bilər.
Dalğaların enerjisinin mənbəyi küləklərdə və günəşdədir. Bütün okeanların gücündən alınmış enerji günəşdən alınandan çox deyil, ancak dalğa ilə işləyən enerji generatorların gücü başqa enerji mühərriklərindən çoxdur. Bənzər təbiətlərinə baxmayaraq, dalğaların enerjisi suların artması enerjisindən fərqlidir. Hazırda dalğaların enerjisinin istifadə edilməsi geniş yayılmamışdır.

Azərbaycandakı çayların tam hidroenerji potensialının 40 mlrd.kVt. saat,texniki cəhətdən əlverişli potensialın isə 16 mlrd.kVt saat-ə kiçik Su elektrik stansiyalarının payına düşür.


Elektrik stansiyalarının ümumi gücündə İES və SES-lərim payı.jpg
Geotermal energetika
Azərbaycanda Abşeron yarımadası, Kür çökəkliyinin geniş əraziləri, Böyük Qafqaz və Kiçik Qafqaz, Talış dağları, Xəzərsahili-Quba zonaları proqnozlaşdırılmış ehtiyatı 245,6 min m²/sutka təşkil edən geotermal sularla çox zəngindir. Geotermal su ehtiyatları Kiçik Qafqazın Tərtər və Arpaçay hövzələrində (tenperatur 62–80 °C, sutkalıq debit 800–900 min m³/sutka) Naxçıvan MR-in Darıdağ rayonunda (tenperatur 41–52 °C, sutkalıq debit 1080–2850 m/sutka): Cənub bölgəsinin Lənkəran, Masallı, Astara rayonlarında (tenperatur 35–50 °C) sunkalıq debit 2260–23625 m/sunka), Böyük Qafqazın Abşeron, Qax, Qəbələ, Quba, Xaçmaz rayonlarında (temperatur 50–95 °C, 100–135 °C sutkalıq debit 400–500 min m/sutka hətta 2470 n/sutka) və Kür çökəkliyi vilayətində (tenperatur 45–120 °C, sutkalıq debit 1000–2000 min3/sunka) daha zəngindir. Yerin dibində olan enerjinin geotermal stansiyalarının araçılığı ilə istifadə edilməsi ilə elektrik və başqa çeşid enerjilərin alınmasıdır. Vulkanların püskürdüyü yerlərdə dövr edən suyun hərarəti qaynama temperaturundan yüksək olur və yerin üzünə qeyzerlər şəklində çıxır. Yeraltı isti sulara isə xüsusi qurğuların yerin dibinə salınması ilə çatmaq olar. Bu tipli qurğular dünyanın bir çox ölkələrində işləməkdədir.
Müxtəlif ərazilər üzrə termal suların temperaturu 30–110 °C arasımda dəyişir. Ölkə üzrə ən prekpertivli ərazilər Kür şökəkliyi, Qusar dağətəyi zonası və Abşeron yarımadası hesab edilir. Bu ərazilərdə müvafiq olaraq 480,70,65 MVt gücündədir. Demək olar ki, ölkə üzrə termal suların potensialı 245,6 min m³ /gün və ya 800 MVt həcmində qiymətləndirilir.
Alternativ yanacağın bir növü olaraq, bitki ya da heyvan məhsullarından istehsal edilir. Bioyanacağın daha yayılmış növləri bioetanol, biodizel və bioqazdır.
Bioetanol əsasən qarğıdalı və şəkər qamışından düzəldilir. Braziliya, ABŞ, İsveçdə daha çox yayılmışdır. İşlədilməsi təmiz halında olmur, onu benzinlə qarışdırırlar. E-10 və E-85 adlanan çeşidləri vardır. E-10 çeşidində yanacaq qarışığında bioetanolun payı 10%, benzinin – 90% olur. Onu işlətmək üçün avtomobilə özəl mühərrik gərək deyil. Elə benzinlə işləyən hər bir avtomobil onunla işləyə bilər. E-85 çeşidi üçün isə özəl mühərrik gərəkdir.

Biodizel bitki yağlarının emal edilməsindən sonra əmələ gələr yanacaqdır. Bu bitkilər daha çox raps, soya, qarğıdalıdir. O da bioetanol kimi təmiz halda deyil, dizel yanacağı ilə qarışaraq istifadə edilir. Bu nisbət çesidli ola bilər, örnək üçün, B-20 markasının tərkibində 20% biodizel və 80% adi dizel vardır. Bu yanacaqla işləyən avtomobillər üçün özəl mühərrikin quraşdırmaq gərəkli deyil. Onlar adi dizel yanacağı üçün nəzərdə tutulmuş mühərriklə işləyirlər.


Bioetanol və biodizelin mənfi cəhətləri. Bioyanacağın ikinci nəsli
Bioetanollla biodizeli istifadə etməklə avtomobildən ayrılan qazlar ekoloji tələblərə daha uyğun olur. Ancaq onların enerji səmərəliliyi adi benzin və dizeldən aşağı olur. Buna görə də mühərrikin gücü azalır, yanacağın işlənməsi isə artır. Bundan başqa bioyanacağın bu çeşidlərindən istifadə edilməsi ərzaq problemi yarada bilər, çünki kənd təsərrüfatı mallara yeyinti üçün deyil, avtoyanacaq kimi işlənilir.
Bu problemi aradan qaldırmaq üçün ikinci nəslin bioyanacağı işlənməyə başlamışdır. Onların fərqləndirici özəllikləri ondadır ki, istehsal edilən xammal biomassadır. Bu da yeyinti üçün işlədilər bitkilərin tullantıları (gövdəsi, yarpaqları, cecəsi), taxta yonması, saman, qabığ, peyin və s. kimi xammaldır. ikinci nəslin bioyanacağı bioqazdır. Ona "kanalizasiya" qazı da deyirlər. Bioqazın tərkibində metanla karbodur. Avtomobillərdə işlətmək üçün onu karbondan təmizləyirlər və sonda biometan alınır. Bu da təbii metana tam uyğun olan bir yanacaq çeşididir. Fərq yalnış mənşəyindədir. Biomassadan həmdə etanolla dizeli də almaq olar.
Bunlar bir neçədir. Onlardan biri kənd təsərrüfatı mallarının tullantılarının emalı və yanacağa çevrilməsidir. Qurudulandan sonra onlar 400–500°С qədər qızdırılır. Bunun sonu olaraq qaz ayrılır və bir neçə texnoloji proseslərdın keçir. Bunun da sonunda kükürd və başqa ziyanlı maddələrdən təmizlənmiş dizel yanacağı alınır. Bundan başqa bu kimi biodizeldəki CO2 qazı neytraldır. Yəni yanacaq yanandan sonra atmosferə çıxan bu qaz elə bitkilərin boy atması zamanı onlar tərəfindən işlənən CO2-nin miqdarındadır. Deməli bu qazın eyni miqdarı atmosferə qayıdır və ekoloji balans saxlanılır.
Daha bir üsul vardır. Pambıq, raps, soya kimi bitkilərin toxumlarından yağ alınır. Bu yağdan şrota adlanan zibilləyici tullantı çıxarılır. Sonra yağı metanolla qarışdırırlar və yenə də təmizləyirlər. Bu silsilənin sonu yanacaq alınmış olur.
Bu texnologiya geniş istifadə edilsə, təkcə Avropada dizel yanacağı ilə işləyən avtomobillərin 80% ehtiyacları ödənəcək.
Biokütlə və tullantılar
Biokütlə kimi qəbul olunan enerji mənbələri aşağıdakılardır:
meşə və ağac emalından alınan tullantılar;
selluloz-kağız sənayesi tullantıları;
kənd təsərrüfatının bioloji tullantıları;
sənaye və məişət üzvi tullantıları;
çirkab suları.
Yer kürəsində quru biokütlənin illik artımı 130 mlrd.ton təşkil edir ki, bu da 600000 TVt.s elektrik enerjisinə ekvivalentdir. Bu miqdarda enerji dünya üzrə enerjiyə olan tələbatın 15%-ni ödəməyə imkan verir.Biokütlədən alınan elektrik enerjisinin istehsalında qaz və maye halında olan biomaddələrə nisbətən bərk biomaddələrin istifadəsi üstünlük təşkil edir. Belə ki,biokütlədən istifadə etməklə istehsal olunmuş elektrik enerjisinin ümumi həcminin 52,3%-i ABŞ-ın, 14,6%-i Finlandiyanın, qalanı isə digər inkişaf etmiş ölkələrin payına düşür.
Azərbaycanda təqribən 2,7 min baş iri buynuzlu, 10 milyon baş xırda buynuzlu mal-qara və 25,5 min baş quş vardır ki, onların illik cəm atqıları təqribən 25 min ton-a bərabərdir. İri şəhərlərin bərk məişət tullantılarının həcmi ildə 2,4 mln ton təşkil edir. Bundan əlavə Azərbaycanda il ərzində kifayət qədər ağac qırıntıları, ağac emalı tullantıları, kənd təsərrüfatı qalıqları və tullantıları, heyvan atqılları əmələ gəlir.
Qeyri — dövlət müəssisələri tərəfindən Naxçıvan Muxtar Respublikasında, Füzuli, İsmayıllı, Qusar, Şabran, Şəki, Balakən və Şəmkir rayonlarında 10 yeni Su elektrik stansiyası, Bakı şəhərinin Sabunçu rayonunda Bərk Məişət Tullantıların Yandırılması Zavodunda istilik ellektrik stansiyası, Xızı və Abşeron rayonlarında 4 külək elektrik stansiyası, Qobustan rayonunda hibrid tipli elektrik stansiyası, Naxçıvan Muxtar Respublikasında, Samux rayonunda və Bakı şəhərində Qaradağ, Sabunçu və Pirallahı rayonunda günəş elektrik stansiyaları, Masallı və Beyləqan rayonlarında enerji təchizatı bərpa olunan enerji mənbələri hesabına ödənilən idman kompleksləri, ölkənin ayrı-ayrı regionlarında yerləşən 24 sosial obyektdə günəş panelləri və istilik nasosları quraşdırılmışdır. Nəticədə qoyuluş gücü 259 NVt olan, o cümlədən 63 MVt külək,38 MVt biokütlə və tullantılar, 125 MVt hidro elektrik stansiyalları tikilərək istifadəyə verilir. Bununka yanaşı Sumqayıt şəhərində illik istehsal gücü 50 MVt olan Azgüntex günəş panelləri zavodu və Sumqayıt Texnologiyalar Parkında günəş kollektorları istehsal edən müəssisə yaradıldı
Azərbaycan Alternativ Bərpa olunan Enerji mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi BMN-nin Avropa İqtisadi Komossoyası, BMT-nin İnkişaf proqramı, Avropa İttifaqı, Dünya Bankı, Asiya İnkişaf Bankı, Almaniyanın KFW bankı, Fransanın Beynəıxalq İnkişaf üzrə Agentliyi, ABŞ-ın İnkişaf Agentliyi, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı, Yaponiyanın Beynəlxalq Əməkdaşlıq Agentliyi, Koreya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Agentıiyi, Avropa Dövlətlərarası Neft və Qaz Nəqliyyat Proqramı və s. eləcə də, Almaniya, Türkiyə, Fransa, İran, Litva, BƏƏ, İsveç və s. ölkələrlə əməkdaşlıq edir.

2014-cü ildə Dövlər Agentliyi ilə İran İslam Respublikasının Energetika Nazirliyi Arasında, həmçinin, 2015-ci ildə Çin Xalq Respublikasının Energetika üzrə Dövlət İdarəsi arasında Anlaşma Memorandumu imzalanmışdır.


zərbaycan Respublikası Prezidentinin 2021-ci il 2 fevral tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər” sənədinin 5-ci bəndində (“Təmiz ətraf mühit” və “Yaşıl artım ölkəsi”) iqlim dəyişikliyi və onunla mübarizə istiqamətində, eləcə də ölkəmizdə yaşıl enerji məkanı prinsiplərinə əsaslanan bərpa olunan enerjidən iqtisadiyyatın bütün sahələrində tətbiqi məsələləri öz əksini tapmışdır. Belə ki, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı üzrə prioritetlərə uyğun olaraq, cari və gələcək dövrdə bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadəyə, “yaşıl” texnologiyaların tətbiqinin genişləndirilməsinə daha çox diqqət ayrılmaqdadır. Bu sahədə aparılan işlər çərçivəsində bərpa olunan enerji mənbələri potensialına malik ərazilərin müəyyənləşdirilməsi və prioritetləşdirilməsi istiqamətində ölkə üzrə kameral araşdırmalar davam etdirilmişdir. Milli Prioritetlər BMT-nin “Dünyamızın transformasiyası: 2030-cu ilədək dayanıqlı inkişaf sahəsində Gündəlik”dən irəli gələn öhdəliklərin icrası istiqamətində də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycanın ümumi elektrik enerjisi istehsalı gücü 7542.2 MVt, iri su elektrik stansiyaları daxil olmaqla bərpa olunan enerji mənbələri üzrə elektrik stansiyalarının gücü 1304.5 MVt-dır ki, bu da ümumi gücün 17.3%-ni təşkil edir.

Hidroenerji gücü 1154.8 MVt (30 ədəd stansiya, 20-i kiçik su elektrik stansiyası), külək enerjisi gücü 66.1 MVt (7 stansiya, 2-i hibrid), bioenerji gücü 37.7 MVt (2 stansiya, 1-i hibrid), günəş enerjisi gücü 45.9 MVt (12 stansiya, 2-i hibrid) təşkil edir. 1 ədəd hibrid elektrik stansiyasında (Qobustan) külək – 2,7 MVt, günəş – 3 MVt və bioenerji – 0.7 MVt əsaslı qurğular quraşdırılıb. Naxçıvan Muxtar Respublikasında ümumi gücü 33 MVt olan 4 günəş elektrik stansiyası istismar edilir. İri su elektrik stansiyaları daxil edilmədən bərpa olunan enerji mənbələri üzrə qoyuluş gücü 2021-ci ildə 194 MVt olmaqla ümumi elektrik enerjisi istehsalı gücünün 2,5%-ni təşkil edib.

2021-ci il ərzində respublikada elektrik enerjisinin istehsalı 27,8 milyard kVt·st təşkil edib. Bu dövrdə elektrik enerjisinin istehsalı İES-lərdə 26,2 milyard kVt·st, SES-lərdə 1277.3 mln. kVt·st, digər mənbələr (KES, GES və BMTYZ) üzrə isə 339.9 mln. kVt·st olub. İl ərzində külək elektrik stansiyalarında 91,5 mln. kVt·st, Günəş Elektrik Stansiyalarında 55,2 mln. kVt·st, Bərk Məişət Tullantılarının Yandırılması Zavodunda 193.2 mln. kVt.st elektrik enerjisi istehsal edilib. Bərpa olunan enerji mənbələri hesabına istehsal olunmuş elektrik enerjisi ümumi istehsalın təqribən 5.8 %-ni təşkil edib.

Bundan başqa, bərpa olunan enerji mənbələri hesabına elektrik enerjisi istehsalı üçün mümkün potensialın qiymətləndirilməsi və bu potensialdan istifadə məqsədi ilə atılacaq addımların və yerinə yetiriləcək tədbirlər üzrə bir sıra işlər həyata keçirilməkdədir. Bərpa olunan enerji mənbələri potensialına malik ərazilərin müəyyənləşdirilməsi və prioritetləşdirilməsi istiqamətində 8 ərazi seçilmişdir. Seçilmiş 3 ərazidə pilot layihələrin həyata keçirilməsi ilə bağlı artıq müvafiq tədbirlər görülür. Külək enerjisi ilə müqayisədə ölkənin bütün ərazisində mövcud olan günəş enerjisi potensialından, kənd təsərrüfatına yararsız torpaqlardan istifadə edilməsi, bərpa olunan enerji mənbələri üzrə elektrik enerjisi istehsalı güclərinin paylaşdırılması üçün növbəti illərdə regionlarda layihələrin həyata keçirilməsi planlaşdırılır. Seçilmiş və prioritetləşdirilmiş bərpa olunan enerji mənbələri üzrə yüksək potensiala malik ərazilərdə hərrac vasitəsilə investisiya qoyuluşu istiqamətində işlər davam etdirilir. Hazırda Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB) ilə “Azərbaycanda bərpa olunan enerji hərraclarının keçirilməsinə dəstək” layihəsi həyata keçirilir. Layihə çərçivəsində hərrac qaydaları, hərraclar üçün şərtlər toplusu, həmçinin elektrik enerjisinin satınalma müqaviləsinin, hərracda iştirak üçün kvallifikasiya tələbləri (RFQ) və hərraca verilən təklifin forması (RFP) sənədlərinin hazırlanması təmin ediləcək.

2015-ci il dekabrın 12-də Tərəflərin 21-ci Konfransında qəbul edilmiş Paris Sazişinə əsasən Azərbaycan Respublikası nəzərdə tutulan milli səviyyədə müəyyən edilmiş töhfələrini Konvensiya Katibliyinə təqdim etmişdir. Azərbaycan tərəfindən qlobal iqlim dəyişmələrinə təsirlərin yumşaldılması təşəbbüslərinə töhfə olaraq baza ili ilə (1990) müqayisədə 2030-cu ilədək istixana effekti yaradan qaz emissiyalarının 35% azalma səviyyəsində saxlanılması hədəf kimi götürülmüşdür. 2021-ci ilin noyabr ayında isə Qlazqo şəhərində keçirilmiş COP26 Konfransında 2050-ci ilə qədər könüllü öhdəlik kimi emissiyaların 40%-dək azaldılmasını və işğaldan azad edilmiş ərazilərdə “netto sıfır emissiya” zonasının yaradılması üzrə ölkəmiz yeni öhdəlik qəbul etmişdir. Bu hədəflərə nail olmaq üçün, Energetika Nazirliyi tərəfindən 2030-cu ilə qədər ölkənin ümumi enerji balansında bərpa olunan enerji üzrə qoyuluş gücü payının 30%-ə çatdırılması əsas hədəf kimi müəyyən edilmişdir. Bu məqsədlə BOEM hesabına 2023-cü ilə 440 MVt, 2023-2025-ci illərdə 460 MVt və 2026-2030-cu illər ərzində 600 MVt olmaqla, ümumilikdə 1500 MVt yeni generasiya güclərinin yaradılması nəzərdə tutulub.

2020-ci ilin 9 yanvar tarixində Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetində Energetika Nazirliyi ilə Səudiyyə Ərəbistanının “ACWA Power” və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin “Masdar” şirkətləri arasında bərpa olunan enerji üzrə pilot layihələrin həyata keçirilməsi ilə bağlı İcra müqavilələri imzalanıb. Müqavilələrə uyğun olaraq “ACWA Power” şirkəti ilə 240 MVt gücündə külək, “Masdar” şirkəti ilə isə 230 MVt gücündə günəş elektrik stansiyalarının tikintisi ilə bağlı pilot layihələr icra edilməsi nəzərdə tutulub.

30 dekabr 2020-ci il tarixində Energetika Nazirliyi, “Azərenerji” ASC və “ACWA Power” şirkəti arasında icrası nəzərdə tutulan 240 MVt gücündə "Xızı-Abşeron" külək elektrik stansiyası layihəsi üzrə “İnvestisiya müqaviləsi”, “Enerji alqı-satqı müqaviləsi” və “Ötürücü şəbəkəyə qoşulma müqaviləsi”, 06 aprel 2021-ci il tarixində Energetika Nazirliyi və ”Azərenerji” ASC ilə Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin “Masdar” şirkəti arasında 230 MVt gücündə günəş elektrik stansiyası layihəsi üzrə “İnvestisiya müqaviləsi”, “Enerji satınalma müqaviləsi” və “Ötürücü şəbəkəyə qoşulma müqaviləsi” imzalanmışdır.


İstifadə olunmuş ədəbiyyatlar:

  1. N.Ə.Paşayev,H.H.Əyyubov, Z.N.Eminov Azərbaycan Respublikasının iqtisadi, sosial və siyasi coğrafiyası" Bakı-2010 s.221

  2. Azərbaycan Respublikasının Alternativ və Bərpa olunan Enerji mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi. Bakı 2017. s.4–39

  3. Regionların sosial-iqtisadi inkişafı,2009–2013 ARDSK, Bakı 2013

  4. Z.M.Məmmədova "Coğrafiya və təbii resuslar" Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin əsərlər.s.79–81


Yüklə 54,16 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə