Mövzu. Antik dünyada kiŞİ VƏ qadinin statusu
Yüklə 370,26 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ellinizm dövründə qadın emansipasiyası
- Qədim Afinada qadınların sosial statusu
- Qədim Romada qadınların vəziyyəti və nigah-ailə münasibətləri
- Qədim Roma qadınlarının öz hüquqları uğrunda mübarizəsi. Qədim Roma qadınlarının dinə və
- Вернан Ж.-П. Происхождение древнегреческой мысли.
- Донлэн У. Дуэль дарами в «Илиаде»: как это виделось окружающим
- Йегер В. Пайдейя.
- Лихт Г. Сексуальная жизнь в древней Греции.
- Нильсон М.П. Греческая народная религия.
- Фрейденберг О.М. Миф и литература древности.
- Элиаде М. Священное и мирское.
|
•
•
•
•
Qədim Yunanıstanda qadına münasibət qədim yunan filosofu Sokratın «Qadınlar heç də kişilərdən pis deyillər. Onlara lazım olan yalnız bir qədər artıq fiziki qüvvə və ağıl enercisidir» - ifadəsində öz əksini tapmıhdır. Afinada qadınların sosial statusu barədə danışanda, qeyd etmək lazımdır ki, qullara nisbətən onlar bir qədər artıq siyasi və vətəndaşlıq hüququna malik idilər, ömür boyu onlar yaxın kişi qohumunun tam tabeliyində olublar. Onlar formal təhsil almırdılar, ömrünün çox hissəsini öz evlərinin, qadınlara məxsus hissəsində, keçirirdilər və arzularından asılı olmayaraq, ərə gedirdilər. Arvad, çox az hallarda əri ilə birgə nahar edirdi (evdə qonağ olanda o heç vaxt əri və qonaqlarla bərabər əyləşib nahar etməzdi). Evin astanasından kənara ayaq basmağa çox az hallarda icazə verilirdi, evdən çıxanda isə onun yanında mütləq yaşlı bir adam olmalı idi, evdən çıxarkən o, yalnız 1 obol (müasir analogiyaya görə bir buterbrod və bir stəkan südün qiymətidir) qiymətində yeməyi, üç ədəd geyim paltarı, yemək və içmək üçün su götürə bilərdi. Ər, öz arvadı ilə hər bir səbəb olmadan, boşana bilərdi əgər arvad ərinə xəyanət edirdisə o, qanuna görə, onunla boşanmalı idi. Arvad yalnız ən son həddə çatdırılmış bir vəziyyətdə (ərin xəyanəti buraya daxil olunmurdu) onunla boşana bilərdi. Bir sıra alimlər belə qeyd edirlər ki, həqiqətdə vəziyyət o qədər də pis deyildi, rəsmi qadağalara baxmayaraq, qadınlara teatra, heykəltəraşların emalatxanalarına getməyə və ildə bir neçə gün Tesmoforidə qadın bayramlarında iştirak etməyə icazə verilirdi. Bununla bərabər aydın olur ki, Afina qadınların sosial statusu, onların müasirlərinin Babilistan, Misir və yəhudilərin arasında olan sosial statusa bərabər idi. Qədim yunanlar – afinalılar siyasət, fəlsəfə və incəsənətdə sferaların yeni musiqi simfoniyasını yaradırdılar, lakin bir qədər yerə endiriləndə onlar az qala palçıqda eşələnirdilər. Hər yerdə olduğu kimi, e.ə. I minillikdə Yunanıstanda qadınlardan bəziləri sərbəst təfəkkürə malik olsalar da, onlar daşınmaz əmlak sayılırdı. Qədim dövrdə yunanlı üçün qadın (onun yaşından və sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq) «gyne – üşağı boyunda yetişdirən adam» idi. Yunanlar qadına münasibəti sisteminə yeni «elementi də əlavə etdilər. Əgər babilistanlılar və misirlilər qadın cinsinə qarşı çox vaxt əsəbi ifadələrlə çıxış edirdilərsə, əgər yəhudilər xain çıxmış arvadlarına qarşı açıq nifrətlərini bildirirdilərsə, yunanlar isə e.ə.III əsrə qədər qadınların hamısını ağılsız, əxlaqi gəhətdən kəsirli məxluq hesab edirdilər. Belə başa düşmək olar ki, qadınlar savaddan məhrum olduqlarına görə ağıllı deyildilər. Mənəvi cəhətdən ona görə kəsirli idilər ki, kişilər azuqə haqqında fikirləşmək əvəzinə vaxtlarını xalq iclaslarında həddən artıq faydasız söhbətlərə sərf edirdilər. O dövrlərdə qədim yunanlar üçün ailədə harmoniya xarakterik hal deyildi. Qadınlar çox vaxt yunan faciələrin surətləri kimi çıxış edirdilər, öz ərini öldürmüş Klimetnestra, qardaşını tikə-tikə doğrayan, sonra da öz oğlanlarını öldürən Medeya, günahsız adamı nahaq yerə təqsırləndırən və sonra da özünü öldürən Fedra, anasının ölümündə günahı olan Elektra. Hətta faciələrin qəhrəmanları belə qüsurlu idilər. İlahə Afrodita gözəl, füsunkar və abırsız idi. Həmin sözləri Yelena Troyanskaya barədə də demək olar. Sadiq və ləyaqətli Penelopa ona qarşı o qədər də sədaqətli olmayan və səyahətlərə çıxmış əri Odisseyin 20 il yorulmadan yolunu gözləmişdir, belə ki, heç bir ağlı başında olan yunan təsəvvür edə bilməzdi ki, onların münasibətlərini müvəffəqiyyətlə bərpa olunmasının şansı var idi. Alkestidanın fədakarlığı – bu xaraktersiz, iradəsiz məxluqun əməli idi. Afinanın kişiləri bu cür düşünürdü. Alkestida onun arvadı olsa da, onunla birgə olanda o, hədsiz dərəcədə darıxırdı. O, belə məziyyətləri olan arvad tapsa idi, özünü xoşbəxt hesab edərdi. E.ə VIII əsrin sonunda yaşamış yunanların Homerə qədər hörmət etdikləri kəndli şair Hesiod, – kişi ümumiyyətlə nə üçün evlənməlidir? – sualını bu cür aydınlaşdırır: “Qadınların başımıza gətirəcəyi bütün bədbəxtliklərdən qaçmaq üçün evlənməyənlər qocalıb əldən düşdükləri zaman onların əl tutanları (övladları) olmayacaqdır”.
O biri tərəfdən kişi, taleyinə tabe olaraq evlənməli olarsa, ola bilsin ki, onun qarşısına mərhəmətli və sağlam qadın çıxsın. Lakin bu halda da kişi görəcəkdir ki, onun həyatında yaxşılıqdan çox yamanlıq vardır. Kişi üçün 30 yaşında, qadın üçün isə 16 yaşında nigaha girmək əlverişli sayılırdı və ümumiyyətlə tövsiyə edilirdi ki, qadınla evlənmək lazım deyil, onu satın almaq lazımdır, o zaman vacib olarsa, onu kotanın ardınca qoşulmağa da məcbur etmək olar. Mərhəmətli qadın barədə Afina təsəvvürü qədim yəhudilərdə çox oxşar idi. O, bakirə və sağlam düşüncəli olmalı, toxumağı, tikməyi bacarmalı, nökərləri idarə etməli, ərinin əmlakı və pullara qənaət etməli, bətnində uşağı saxlamalı və ləyaqətlə müdrikcəsinə təsərrüfatı idarə etməyi bacarmalı idi. Yunan kişisi, Redyard Kiplinqlə tam razılaşmalı idi. O, 2000 il sonra demişdi: «Qadın – yalnız qadındır, yaxşı siqara isə – tüsdüdür». Kişilərin qadınlara və nigaha olan belə mənfi fikri ümumiyyətlə (yəqin ki, tarixdə ilk dəfə) ona gətirib çıxartdı ki, həddən çox ərə getməmiş qadınların sayı artdı. Bu situasiya çoxsaylı müharibələrdə tələf olan kişilərin hesabına daha da kəskinləşə bilərdi, lakin anadan olan qız uşaqlarının dərhal öldürülməsi adəti cinslərin bərabərliyinin saxlanılmasına köməklik edirdi. Düzdür, Spartada bəzən yeni anadan olmuş oğlan uşaqlarını da öldürürdülər, belə ki. spartalıları yalnız kəmiyyət deyil, keyfiyyət problemi də maraqlandırıdı. Bu, qədim yəhudilərdən sonra ilk cəmiyyət idi ki, yevqenikaya (bioloji təlim) çox aludə olaraq, Spartada bütün yeni doğulan uşaqların hamısını hərtərəfli yoxlamadan keçirərək, zəif, xəstə, çatışmayan cəhətləri olan uşaqları Tayqet dağının ətəyində ölmək üçün qoyub gedirdilər. E.ə. X əsrin ortalarından VII əsrin sonuna kimi Afina doriyalıların hücumlarından sonra ardı kəsilməyən qaçqınların artdığına görə çox əziyyət çəkirdi. E.ə 750-ci ildə uzaq dənizlərdə əldə etdikləri müstəmləkələrin hesabına Afinada əhalinin sayı aşağı düşmüşdü. Lakin o dövrdə istisna etmək olmazdı ki, kişilərin qadınlara olan mənfi münasibəti, şəhərin əhalisini lazimi həddə çatdırılması üçün onların özləri də düşünülmədən atdıqları addım idi. E.ə IV əsrin, xüsusilə də III əsrin sonunda öz arvadlarına aid olmasa da, Afina kişilərində başqa qadınlara maraq oyanmağa başladı, lakin afinalıların ləyaqətli ailə başçısı olmaq fikri yox idi. Hər şeydən əvvəl bu, geteralara olan marağın artması ilə bağlı idi. Qadınlara qarşı müsbət münasibətinin yaranması, ilk növbədə Böyük İsgəndərin dəniz istilaları ilə bağlı idi: kişilərin dünyagörüşünün, qismən də onların siyasi fəallığının artmasına, rifah hallarının yaxşılaşmasına səbəb oldu. Bu isə kişilərin vaxtlarının daha çox olması və azad pulların miqdarının artması demək idi. Bu, heykəl taraşlıqda özünü büruzə verirdi. Əvvəllərdə kişi heykəlləri geyimsiz, qadınlarınkı isə geyimli olurdu. İndi isə qadın heykəllərinin örtüyü düşməyə başladı. Bu səhnə mədəniyyətində özünü göstərməyə başladı. Köhnə komediya əsasən siyaşiləşmiş idi; yenilərdə kişi və qadın arasında romantik məhəbbətə üstünlük verilirdi. H eteralar gözəl, savadlı, istedadlı, ağıllı idilər və çox vaxt onların klassik ədəbiyyatdan məlumatları olurdu. Afinalıların qanuni arvadlarının geteralarla rəqabətə girməsi üçün şansları qalmamışdı. Afinalı kişiləri geteralarda o cəlb edirdi ki, arvadlarına icazə vermədiklərini geteralar edirdilər. Məsələn, masa arxasında intelektual söhbətə qoşulmaq, mədəni, siyasi həyatdan kifayət qədər xəbərdar olmaq üçün axşam yeməyi zamanı arvadlara kişilərlə bir masa arxasında oturmağa icazə verilmirdi. Aşağa mənsəbdən olan geteralar isə uşaqlıqdan kübar mədəniyyətini öyrənirdilər. Geteralar bəzən kişi məşğələlərində müvəffəqiyyət əldə edirdilər. B.e-ın VI əsrində yaşamış Targeliya adlı Coniyale getera İran şahı Böyük Kirin agenti olmuş və Coniyanın könüllü olaraq İranın hakimiyyəti altına keçməsinə kömək etmişdir. Makedoniyalı İsgəndərin məşuqəsi olan afinalı Taisin Persepolisin yanmasında əli olmuşdur. Sonralar o, I Ptolomeyə ərə getmiş və Misirin çariçəsi olmuşdur. Məşhur geteralardan sayılan afinalı Aspaziya ədəbi və siyasi salonların sahibəsi idi, o dövrün məşhur adamları bu salonlara təşrif gətirirdilər. Ona görə Perikl öz adamlarından, uşaqlarından imtina etmişdi, hesab edilir ki, onun birbaşa təsiri ilə Afina, Samosa müharibə elan etmişdi. Bəzi heteralar özlərinin çiçəklənən çağlarında çoxlu pullar yığmağa və bu pulları böyük maliyyə gətirən işlərə sərf edirdilər. Afinalı Lamiyə Korinfin yaxınlığında Sikion şəhərində dağıdılmış rəssamlıq qalereyasını bərpa etdi, Frakiya heterası Rodopis isə, deyildiyinə görə Misirdə bütöv bir piramidanı tikdirmişdi. Heteralardan sonra sosial nərdivanın bir pillə aşağıda kəniz-məşuqələr dayanırdı, onlar haqqında az məlumat vardır. Hər halda, kəniz-məşuqənin vəziyyətini xoşbəxt adlandırmaq olmazdı, onun arvad kimi
qanuni hüquqları, hetera kimi müstəqilliyi yox idi. Sahibi ondan bezəndə, onu sata bilərdi və bu işdə ona heç kim mane ola bilməzdi.
Qədim Yunanıstanda qadınların vəziyyəti bütölüklə yunan tarixinin müxtəlif mərhələləri ilə bağlıdır. Yunan tarixini beş pərdəli dram ilə müqayisə etmək olar. Birinci pərdə – egey mədəniyyətidir, bu, b.e qədər III-II minilliyi əhatə edir. İkinci akt – yunan şəhər dövlətlərinin Afinanın və Spartanın ümumi yüksəlişi ilə əlamətdar olmuş və b.e.-a qədər 480-ci ilə kimi davam etmişdir. Üçüncü pərdə – qızıl (Perikl) dövrüdür. Dördüncü pərdə azadlığın itirilməsi, tənəzzül dövrü idi. (e.ə. 399-322-ci illər) Axırıncı – beşinci pərdə – Böyük İsgəndərin ölümündən sonra ellinizm dövri idi. Bu – möhtəşəm «xarici» çiçəklənmə dövri idi, bu dövrün təsiri bütün dünyaya idi. Böyük İsgəndərin qələbəlik yürüşlərinin əsl nəticəsi və buradan başlayan «ellin baharı» bütün dünya tarixində tufan qoparmışdı, bu tufan bütün köhnəliyi, öz dövrünü keçirmiş hər nə vardısa, hamısını süpürüb atdı və müxtəlif qitələrdə yaşayan xalqları, mədəniyyətləri bir- birinə bağladı. Bunun müqabilində fikirlərin, dinlərin bütün sahələrində yeni baxışlar özünə yol tapdı; bu həm də qadının ictimai vəziyyətinə də təsir etdi. Xalqların əhəmiyyətli assimilyasiyası çoxlu qarışıq nigahların yaranması ilə müşahidə edilirdi. Bunu Ulrix Vilken özünün «Papirologiyanın müntəxəbatı əsərində də yaxşı göstərmişdir. Onun tədqiq etdiyi papirusların birində Makedoniyalı Mahatas və onun arvadı Aziya barədə bəhs edilir. Onlar, b.e əvvəl 250-ci illərdə Fayumda müasir Nahirədən cənubda yaşamışdılar. Ər yunan allahlarına sadiq qalsa da o, öz arvadına bundan sonra da Suriya ilahəsi Kibelaya sitayiş etməyə icazə verirdi. Onların uşaqları kompromisə getməyə meylli idilər. Onlar həm Zevsə, həm də Kibeloya dua edirdilər. Digər papirusdan belə aydın olurdu ki, makedoniyalılar öz yunan olmayan arvadlarına yunan olmayan allahlara dua etməyə icazə verməkdən əlavə bəzən, özləri də onlarla bərabər dua edirdilər. Ellinizmin coğrafi həddləri genişləndirdi, eyni zamanda insan təxəyyülü də genişlənmişdi. Həyat haqqında yeni humanist görüşlər əmələ gəlməyə başladı.Böyük Makedoniyalı İsgəndərin müasiri yunan dramaturqu Menandr (b.e. qədər 342-291-ci illər ətrafında) ellinistik humanizmi prinsipini etik monoteizm ruhunda ifadə etmişdir: «Allah hamı üçün birdir, azad insanlar üçün də, qullar üçün də». Digər yerdə demişdir: «heç bir insan mənim üçün özgə deyildir, belə ki, anadan gəlmə bütün insanlar bərabərdir». Başqa bir çox məşhur ifadə də Menandra aiddir: «insan insan olanda, o necə də gözəl məxluqdur». İnsan təbiəti, insanın sivil mahiyyəti «homohumanus» (latıncadan tərcüməsi «insani insan» – dır) idealının əsasındadır. Menandr bu anlayış, bərabər hüquqla həm qadınları, həm də qulları daxil etmişdir. İnsan davranışı, ehtirasları və bədbəxtliyinin kəskin müşahidəçisi olmaqla, dramaturq, iltifatla insanın zəifliyini tənqid edir, qadınlara münasibətdə dərin anlamanı üzə çıxarır. Menandrın müasiri Kitionlu Zenon (b.e. qədər 336-264-cü illər ətrafında) stoiklərin elmi baxışlarına uyğun olaraq göstərir ki, insanın etik həyatı təbiətin və idrakın bütün ümumi qanunlarına tabedir; bu qadın və ya kişidirsə, azad və ya quldursa, yunan və ya barbardırsa – bütün bu adamların mənəvi bərabərliyindən danışmağa imkan verir. Həqiqət, stoiklərə görə, mühakimənin xüsusiyətidir, o, insan biliyinin gərçekliyə uyğunluğu deməkdir. Bu həqiqət bütün adamların bərabərliyini təsdiq edir. Qadının vəziyyətinin dəyişməsi nigaha yeni münasibəti yaratdı. Makedoniyalı İsgəndərin tərbiyəçisi Aristotel (b.e. qədər 384-322-ci illər) etik normaların dürüst ifadəsini verərkən, qadına və nigaha baxışın dəyişməsini vacib hesab etmişdir. Ngiah yalnız nəsil artırılması deyil, ümumi məsələlərin icrası üçün iki nəfərin ittifaqı deməkdir. Onların vəzifələri bölünmüşdür, hərəsinin öz işi vardır, hər ikisi biri-birinə kömək edir, bu zaman hər tərəf bütövün yaranması üçün özünün bacardığını verir, hər iki tərəf bu ittifaqdan mənfəət və həzz alır. Nigahın mənəvi əsası vardır. Əgər hər iki tərəf, ər və arvad, mənəvi cəhətdən təmizdirlərsə, onların mahiyyəti nə qədər müxtəlif olarsa da, hər ikisinin öz yaxşı cəhəti olur. Aristotel hesab edirdi ki, mənəviyyatın təmiz olması üçün insan mütləq allahlara ehtiramla yanaşmalı, valideynlərə hörmət etməli, dostluqda və nigahda sədaqətli olmalıdır. Ondan sonra yaşayıb yaradan filosof və yazıçı Plutarx (e.ə.46-120-ci illər) evlənəndən sonra kənarda adamı olduğuna görə nigahdan imtina edən və yaxud da nigahda olaraq «sevmək, sevilmək üçün ciddi düşünməyən» kişiləri ittiham edirdi. Nigahda biri-birinə qarşılıqlı meyl olmalıdır. Bunun əhəmiyyəti böyükdür. Plutarx belə nəticəyə gəlmişdir: «Nigahda sevgi, sevimli olmaqdan daha böyük səadətdir».
Sofist Pikostrat nigah barədə yeni anlayışı belə səciyyələndirir: «Kişi özünün sirrləri barədə arvadından başqa heç kimlə danışmır, və arvadı ilə o, özü-özü ilə də danışdığı kimi danışır, çünki onların qəlbi birdir». Ümumi ruhi təmizlənmə qadının tədricən azad olmasına şərait yaratdı. Bizim əzamızdan 300 il əvvəl ellinizm dövründə qadın emansipasiyası qədim dövrün görmədiyi və xristianlıq dövrü cəmiyyətinin helə uzun müddət çata bilməyəcəyi səviyyəyə çata bilmişdir. Qadın ciddi təcrid edilmiş ev aləmindən azad olaraq, artıq təhsil almağa imkan tapmışdı. O vaxta qədər yalnız kişilərin məşqul olduğu fəlsəfə ilə indi qadınlar da məşğul olmağa başlamışdılar. Savadlı tələbə qızlar indi tez-tez həm universitetlərdə, həm də küçələrdə, bazarlarda çıxış edən müəllimlərin yanında görünürdülər. Qədim Akademiya, Əflatunun ideyalarını Pifaqor elementləri ilə bağlamışdı. Pifaqorçuların məktəbi çox qapalı dini birlik olmaqla, digər akademiyalardan ciddi adətləri, qaydaları ilə seçilərək, buraya bir çox qadını cəlb edə bilmişdi. Pifaqorcu Fintiy öyrədirdi. «Həm kişiyə, həm də qadına qorxmazlıq, ağıl, ədalətli olmaq xasdır, lakin bu və ya başqa cömərdlikdə ad qazanmaq üçün kişi təlim keçməli, digərlərində qadın daha çox təlim keçməlidir». Fintiy qadınları təvazökar və fərasətli olmağa, bəzək – düzəksiz geyinməyə dəvət edirdi. Pifaqorcu qadın Feano yeni, azad əhval – ruhiyyəni ifadə edirdi. Əflatundan sonra o, hər iki cins üçün vahid əxlaq qaydaları ölçüsünü müəyyən etmişdi. Axı, Əflatuna görə, pis adamın qəlbi təmiz olmur, yaxşı adamların qəlbi təmiz olur. Nə insan, nə Allah, təmiz olmayandan, heç nə qəbul etməməlidir». Sonuncu Pifaqorçu Qipatiya idi (b.e 370-915-ci illər). O, riyaziyyatçı Feon Aleksandriskinin qızı idi və məktəbə rəhbərlik edirdi. O, şagirdlərə riyaziyyatı, fəlsəfəni öyrədirdi, kitablar yazırdı, təəssüf ki, bu kitablar bizə çatmamışdır. Fanatik xristianlar onu öldürmüş, məktəbi isə yandırmışdılar. Təhsil almaq imkanına malik olduqlarına görə ellin dövrünün qadınlarının özünüqiymətləndirmə meyyarı dəyişilmişdi. Onlar artıq yeniləşmiş və yaranan bütün yeniliklərə çox marağı olan cəmiyyətdə böyüyürdülər. Onlar bəzən hakimiyyət uğrunda siyasi mübarizəyə də qoşulurdular. Lakin emansipasiyaya doğru həddən artıq tələsmək, həddən çox şöhrətpərəstlik, müvəffəqiyyət qazanmağa can atmaq – bütün bunlar dağıdıcı qüvvələr üçün yol açırdı. O dövrün taclı qadınlarından bəziləri faydalı fəaliyyət göstərsə də, digərləri öz ehtirasları naminə ölkəsinin əmin-amanlığını qurban verirdilər. Ellin dövrünün ən gözəl xanımlarından iki, ən parlaq xanımı göstərmək olar. İlk Ptolomey çariçalarından olan Arsinoy (b.e. qədər 316-270-ci illər) xüsusi seçilir. O, 38 yaşında özündən 8 yaş kiçik qardaşı II Ptolomeyə ərə getmişdir. Məhz Arsinoy özü kiçik qardaşını nigaha məcbur etmişdi, bununla o, cəmiyyət üçün vacib sayılan insestə qarşı etinasızlığını bildirmişdi. Saray şairi Feokrit mədh etmə mahnısında bu əlaqəni qardaş və bacı olan Zevs və Geranın nigahına oxşatdı, o, bunu yalnız allahlara nəsib ola bilən istisna adlandırdı. Arsinoy eyni zamanda frakiyalıların, makedoniyalıların və misirlilərin çariçası olmuşdur. II Ptolomey Filaldef böyük sərkərdə olmasa da, dövlət xadimi idi. Ölkəsinin iqtisadi inkişafını təmin etməklə, onun rifah halını qaldırdı, əvvəllər ölkə belə iqtisadi yüksəliş görməmişdi. O, elmə, incəsənətə və mədəniyyətə himayədarlıq edərək, öz paytaxtı İskəndəriyyəni antik dünyanın ən mühüm mərkəzlərindən birinə çevirdi. II Arsinoya dövlət işlərinin çoxunu öz üzərinə götürərək faktiki olaraq əri ilə birgə hakimlik edirdi. Onun köməkliyi ilə, həmçinin onun sayəsində əhəmiyyətli mədəni tədbirlər həyata keçirildi. Beləliklə, İskəndəriyyədə dövlət hesabına Museyonun əsası qoyulmuşdur. Bu özünəməxsus bir tədqiqat institutu idi, burada o dövr üçün ən müasir şəraitdə poeziya, fəlsəfə, astronomiya, riyaziyyat, botanika və zoologiya ilə məşqul olurdular. Məhz Arsinoya dövrünün ən ağıllı adamlarını Museyona cəlb etmiş və orada alimlərlə, şairlərlə, diskkussiyalar aparırdı. Geniş kitabxana üçün bütün yunan klassiklərinin əsərlərinin siyahısı tutulmuş, xarici kitablar, o cümlədən İncil yunan dilinə tərcümə edilmişdi. II Ptolomey dini dəyişiklikləri həyata keçirməyə cəhd edərək, qərbi və şərqi dini etiqadlardan universal din yaratmışdı. Arsinoyanın ölümündən sonra o, Arsinoyanı allahların qisminə aid etmişdi. O, Arsinoyanı «Thea Philadelphos» adlandırmışdı, bu isə «qardaş sevən ilahə» deməkdir. Sonralar o, belə bir anlayış da işlətmişdi: «Thea Adelpho» – «Allahlar – bacı və qardaş». Beləliklə ölmüş çariça və onun diri qardaşı-əri bir büt kimi birləşmişlər. Bu barədə alman tarixçisi Şubart qeyd etmişdir: «Ellin üçün polis-şəhər-dövlət onun dini görüşləri ilə necə bağlı idisə, indi yeni dövlət forması olan çarlıq üçün yeni dini əsas tələb olunurdu, bu yalnız çarın allahlığı barədə təsəvvür ola bilərdi».
II Ptolomeyin hakimiyyətinin teokratik forması barədə ideyası onun arvadı və bacısının təsiri altında formalaşmışdı. Arsinoyanın baş ibadətgahı Fayum vilayətinin paytaxtında yerləşirdi, həmin yerin qurudulması üçün nəhəng meliorasiya işləri aparıldı. Nə vaxtsa burada bataqlıq idi və qamışlıqda timsahlar qaynaşırdı, ona görə də yunanlar Fayumun paytaxtını Timsahpolis – timsahlar şəhəri adlandırmışlar. II Ptolomey onu bağ şəhərə çevirmişdi və adını dəyişərək Arsinoya qoymuşdu. Bəzi tarixçilər Arsinoyanı «dövrün ən görkəmli qadını» adlandırmışdı. Digərləri isə onu xüsusi ilə həyatının ilk dövrlərində öz hakimiyyətçilik atəşini söndürmək üçün hər bir intriqaya gedən şöhrətpərəst bir qadın kimi təsvir edirlər. Arsinoya dövründə ellinizm, ümumdünya tarixi hadisə kimi siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni dairələrdə ən yüksək zirvəsinə çatmışdı. Sonralar öz aralarında olan rəqabətə və daxili pozğunluqlara görə ellin dövlətinin süqutu başlandı: Roma istilaları ellinizmə son qoydu.
Əvvəllər romalılar maldarlıqla məşğul olan xalq idilər, onlara etrusklar, etruskların vasitəsi ilə Qədim Yunanıstanın və Karfagenin sivilizasiyası təsir etmişdir. Qədim romalılar «mores maiorum»u («əcdadların adətləri») ideallaşdırmağa başlayanda, onlar xidmət və borcu, məqsədin sabitliyini, intizamı, əməksevərliyi, rəhmdilliyi, qənaətçiliyi və məsuliyyətliliyi nəzərdə tuturdular. Sədaqətli olmaq romalıların varlığının ayrılmaz hissəsi idi. Bunu isə aralarında ciddi fərq qoymayan torpaq və ailəyə kor- koranə mülkiyyətçilik hissi müşaiyət edirdi. İlkin respublika dövrünün natiqləri roma matronasını nəcibliyin və ləyaqətin nümunəsi kimi təsvir edirdilər, onlar o faktı yaddan çıxarırdılar ki, bu yalnız özünüqurban verməyin deyil, eyni zamanda özünüqoruma instinktinin nəticəsində əmələ gəlmişdir. B.e qədər I əsrin sonunadək arvadı, ərinə xəyanət edərkən, əri gəlib çıxardısa, qanunla əri onu öldürə bilərdi. Müəyyən şəraitdə arvad ərinə xəyanət edərkən tutulmasa da, arvad ölümə məhkum oluna bilərdi. Əgər arvad müəyyən edilmiş (simvolik olaraq) normadan çox şərab içsə idi, hesab edilirdi ki, bu onun əxlaqının pozğunluğuna dəlalət edir, elə buna görə əri onu boşaya bilərdi. Əri onu boşaması üçün səbəb arvadının inadkarlığı və çox pis davranışı ola bilərdi, boşanma üçün ən əsas səbəblərdən biri əlbət ki, sonsuzluq idi. Qədim düyada, hər yerdə olduğu kimi, Romada da arvad və uşaqları, öz kişi qohumlarının xüsusi mülkiyyəti hesab olunurdu. Lakin Romada bir fərq vardı: uşaqların tərbiyəsi və ev təsərrüfatı ilə məşğul olmaq qadının bütün vəzifələrinin yalnız bir hissəsi hesab olunurdu. Onun ailənin işlərində daha geniş iştirakı gözlənilirdi. Bu bir növ neolitik şəraitin davamı idi: daha doğrusu əsas vahidi ailə olan Romanın səpələnmiş cəmiyyətdən (qadının bu cəmiyyətin işlərinə iqtisadi köməkliyi çox əhəmiyyətli idi) çox böyük surətlə sivil dövlətə çevrildi. Əgər bu dövlət rəvan inkişaf etsə idi və əmək bölgüsündən daha böyük asılılığı yaransaydı sonralar bu dövlət qadının məşğulluğunu yalnız ev işləri ilə məhdudlaşdırardı. Bunun nəticələrindən biri də o oldu ki, qadının həyatı o dövrün başqa cəmiyyətlərində olduğundan fəprqli olaraq, daha az təcrid edilməyə başladı,qadın öz qiymətini yaxşı bilirdi və öz işlərində müəyyən inama malik idi. Bir çox qadınlar üçün bu tamamilə kifayət edirdi.Romada əksər qadınlar emosional və intellektual asılılığın rahatlığına görə həvəslə öz azadlıqlarından imtina edərdilər.Azadlıq və müstəqillik ilə müqayisədə ailə məkanı nə qədər məhdud olsa da, onun mudafiəsi bir çox qadınlar üçün daha vacib idi. lakin bütün bunlara baxmayaraq, emansipasiyaya meyilli olmayan qadınlar da təsdiq edə bilərlər ki, onların həyatı bundan da yaxşı ola bilərdi. Üzdən çox günahsız və tamamilə formal görünən və qadınların köməyi ilə nigah haqqında qanunlara edilən əlavələr, sonda Roma qadınlarının bütün arzularının yerinə yetirilməsinə imkan yaratdı, bunun isə gələcəkdə böyük nəticələri oldu. Ənənəvi olaraq, qədim Romada nigahın üç forması mövcud idi.Birinci forma (confarreatio) müasir katolik nigahın təxmini ekvivalenti idi, belə nigah təntənəli mərasimləri ilə seçilirdi və onun pozulması son dərəcə mürəkkəb idi. İkinci forma (coemptio) gəlinin satın alınması adətinin qalıqları idi, bu, müasir nigah mərasiminə oxşayırdı və bahalı bəzək-düzək ala bilməyənlər üçün nəzərdə tutulmuşdu. Hər iki halda birbaşa atadan ərinə təhvil verilirdi (in manum), müqavilənin rəsmi mətnində deyildiyi kimi, öz əmlakı (əgər beləsi var idisə) və cehizi ilə. Öndan sonra gəlin tamamilə ərinin ailəsinə mənsub olurdu və o, hər hansı bir yolla nigah qanunlarını pozsa idi, öz doğma ailəsinin deyil, ərinin ailə birliyinin qarşısında cavab verməli idi. Nigahın üçüncü forması (usus) – bir illik birgə yaşayışdan sonra bağlanmış qanuni nigah idi. Qədim dövrlərdə belə nigah yəqin ki, böyük hörmətlə qarşılanırdı. Gələcək ər və arvad bir ildə bir növ sınaq
müddəti keçirdilər, əgər onların ittifaqı daimi olardısa bu qəbul olunurdu, əgər əlaqə kəsilirdisə, bu töhmətlənirdi. Sınaq müddəti qurtarana qədər qadın atasının ailəsinə mənsub idi, yalnız nigah bağlandıqdan sonra ər qadının tam sahibi olurdu. Usus – müstəqilliyə can atan insanlar üçün böyük təsəlli yeri idi. Romalıların təsəvvüründə birgə yaşayış belə demək idi:əgər qadın üç gün, üç gecə ardıcıl olaraq ərinin evindən gedirsə, sınaq müddətini yenidən başlamaq lazım idi. Bəzən qadın zirəklik, ehtiyatlılıq göstərərək öz ailəsindən gec ayrılır, qanunla ərinin xüsusi malı olacağı vaxtı uzadırdı. Gəlinin on üç, on dörd yaşı olanda və az tanış olan kişiyə ərə getməli olanda, bu sistemdən istifadə edilirdi. Bu – ərə xəyanət etməklə müqayisədə daha az cinayət sayıldığından, ərinin ailəsinin seçəcəyi ağır cəza əvəzinə qadın öz atasından töhmət ala bilərdi. Əgər usus yalnız gəlinlərin xeyrini nəzərdə tutsa idi, o heç vaxt populyar ola bilməzdi. Həqiqətdə nigahın belə forması gəlinin atası üçün də əlverişli idi. Lakin nəticədə belə alınmışdır ki, hələ ki, qız atasının əlində idi, ata qızının əmlakı üzərində nəzarətə malik idi və nigah baş tutmadıqda ata qızının cehizinin böyük hissəsini əlində saxlaya bilərdi. İri torpaq sahələrinə malik romalılar bu torpaqları əldə saxlamaq üçün çox maraqlı idilər, nigahın müzakirə edilən formasının xeyrinə deyilmiş bu dəlil təkzibedilməz idi. Tədricən arvadın atasının müdafiəsi altında qalması barədə qaydalar yaranmağa başladı. Belə vəziyyətdən formal xeyir gəlməsi üzdə idi, lakin başqa nəticələr üzə çıxmağa başladı. Romalının qızı rəsmi olaraq onun əlində olsa da o, çox az halda ona nəzarət edə bilirdi və əgər belə nəzarət vardısa, bu bir qayda olaraq simvolik idi: Romada qızlar yetkinlik yaş sayılan 25 yaşına çatanda atanın onun üzərində olan nəzarəti adicə formal xarakter daşıyırdı. B.e qədər III əsrin sonunda qadın bu və ya digər səviyyədə sayıq nəzarətin altından çıxaraq, azadlıq əldə etdi. Hər halda onun müasirləri – kişilər bundan şikayət edirdilər. Qədim Romada cəmiyyətin inkişafı elə bir fazaya çatmışdı ki, qadınlar nəinki şikayət edə bilərdilər, hətta öz hərəkətlərində elə sərbəstliyə yol verirdilər ki, belə hərəkətlər ilkin dövrün nəcib və ləyaqətli matronalarını qorxuya sala bilərdi.
boşanmaya münasibətləri E.ə. 215-ci ildə Hanniballa müharibənin kəskin dövründə tribun Oppianın naminə «Oppian qanunu» qəbul edilmişdi, bu qanuna görə, qadına yalnız unsiyanın (pul vahidi) yarısı miqdarında qızıla malik olmaq ixtiyarı vardı, qadın arabada Romanın küçələrində gəzməməli və parlaq paltarlar geyməməlidir. Belə qanun indi mənasız görünsə də, qədim Romada bu II Dünya müharibəsi zamanı Avrlopada qəbul edilmiş geyim normaları haqda qanuna ekvivalent idi. Qadın üçün qızıl, qolbaqlar və sırğalar şəklində mövcud idisə, ordu üçün bu həyati əhəmiyyətli bir metal idi. Arabalar verilən pulu hərbi işlərə sərf etmək daha düzgün olardı. Göy, qırmızı, çəhrayı, ametist, bənövşəyi rənglər – ümumi «purpur» adı altında tanınmış bu rənglər, Aralıq dənizinin şərqində yerləşən Tir şəhərindən gətirildiyindən, baha başa gəlirdi. Digər sonrakı qanunlar kimi, Oppian qanunu – yeganə yolla vətəndaşların gəlirini və xərcini tənzim edərək, qanuni yolla lazım olmayan xərclərin məhdudlaşmasına cəhd edirdi. Bu qanun qadınlara qarşı ona görə yönəldilməmişdi ki, kişilər daima əmin olublar ki, bədxərclik yalnız qadınlara məxsusdur, həm də ona görə ki, kişilərin bədxərcliyi digər müxtəlif formalarda özünü biruzə verirdi. Onlar pullarını şəraba, yağa, kəhrəbaya, şüşəyə, kətana, papirusa, heykəllərə, ədəviyyata – yəni elə mallara pul xərcləyirdilər ki, bu malların alınmasını ticarəti məhdudlaşdırmaqla, müvəffəqiyyətlə üzərində nəzarəti artırmaq olardı. Beləliklə, bu qanundan qadınlar əziyyət çəkirdilər, nəticədə iqtisadi səmərə əldə edilməsi əvəzinə, onlarda psixoloji çaşqınlıq yaranırdı. Roma b.e. qədər 215-ci ildə böhran keçirtdi və 14 il sonra müharibə qurtardı. Lakin 6 il sonra, e.ə.195- ci ildə Oppian qanununun ləğv edilməsi cəhdləri göstərildi. Mühafizəkarlar qanunun ləğv olunmasının əleyhinə idilər və bu barədə mübahisələr günlərlə davam edirdi. Belə görünürdü ki, qanunvericiliyin dəyişdirilməsi baş tutmayacaqdır və qadınlar buna görə çox qəzəblənirdilər. Nə nüfuz, nə təvazökarlıq, nə də ərlərinin əmrləri ərli qadınları evdə saxlaya bilmirdi. Onlar Romanın küçələrinə çıxmış və foruma gedən yolu da tutmuşdular…Hər gün qadınların dəstəsi artırdı, çünki qadınlar əyalətlərdən də şəhərə gəlirdilər. Onlar hətta qanunun ləğvinə qarşı kəskin mövqe tutmuş iki tribunun da üstünə hücum etmişdilər. Katon senatda qəzəblə çıxış etmişdi: «Mən bir neçə dəqiqə qadınların arasından yol açaraq, buraya gəlib çıxanda, utandığımdan qıpqırmızı olmuşdum». Əgər qadın nə isə demək istəyirdisə, o bunu ev şəraitində, ərinə müraciətlə etməli idi, hər halda onun hər hansı siyasi məsələlərlə bağlı öz şəxsi fikri
olmamalı idi. Əgər ər öz arvadlarına qarşı tələbkar olsa idi, Katon bu qədər pis nümayişin şahidi olmazdı. «Qadınlar – kütbeyin və idarə edilə bilməyən heyvandırlar, onlara cilovu vermək və onun, arabanı çevirməyəcəyini gözləmək düzgün deyildir…» Onlar tam azadlıq istəyirdilər və yaxud açıq desək, tamhüquqlu olmaq istəyirdilər. Əgər qadınlar gizli sui-qəsd hazırlasaydılar, onların ərlərinin həyatı sapdan asılı qalmış olardı. Sonra, Katon davam edib deyirdi ki, imkan vermək olmaz ki, qadınlar bu qanunun ləğv olunmasını güclə əldə etsinlər: «Əgər qadınlara bir hüququn verilməsindən sonra o birisidə güzəşt edilərsə, sonda onlar kişilərlə bir sırada olacaqlar, yəni siz fikirləşirsiniz ki, onlara dözəcəyik? Bu ağılsızlıqdır!» Dövlətli qadınlar qanunun ləğv edilməsini çox arzulayırdılar. Doğrudanmı siz istəyirsiniz ki, geyimlərdə rəqabətin baş verəcək əsr başlansın? Əgər vəsaiti imkan versə, qadın özü istədiyini alar, pulu olmasa o, ərinə müraciət edər. Ər pul versə də, verməsə də yazıqdır. Belə ki, onda pul olmasa, başqa kişidə pul tapılar. Digər tribun Valeriy, Katonun Romada nigah münasibətləri barədə olan dəhşətli fikirləri ilə razı deyildi. Katon hesab edirdi ki, qanun ləğv edilsə, kişilər öz arvadlarını idarə edə bilməyəcəklər. Valeriy ona etiraz edirdi: «Heç də belə deyildir. Nə qədər ki, əri sağdır, qadın heç vaxt ondan asılılığını itrmək istəməz. O azadlığı ki, onlar, valideynləri öləndə, dul qalanda əldə edirlər – qadınlar həyatda bundan həmişə qaçmaq istəmişlər». Qadınların istədiyi bir şey var idisə, o da ədalətlilik idi. Bəzək-düzək taxmaq yalnız Roma vətəndaşlarının arvadlarına və qızlarına qadağan edilirdi. Yadellilərin arvadları isə əksinə, qızıllı, purpurlu, təmtəraqlı geyimlər geyinirdilər. Yadelli qadınlar Romada arabada gəzişirdilər, bizim arvadlar isə ayaqla, arabasız gəzirlər, elə bil ki, imperiyanı romalılar deyil, yadellilər idarə edirlər. Kişilər üçün bu təhqir idi. Bəs hər boş şeydən inciyən qadınlar barədə nə demək olar? Zəriflik, düzən və gözəllik – bu məziyyətlər qadına verilmiş nemətlərdir. Valerinin iltifatlı çıxışından, Katonun açıq hücumlarına nisbətən qadınlar daha çox incisələr də, Oppiya qanunu ləvğ edildi. 200 il sonra tarixçi Valeri Maksim qeyd etmişdi ki. bu qanunu ləvğ etmiş kişilər, qadınların yeni modalara olan qarşısıalınmaz ehtirasları və onların bir dəfə qanunları pozmağının nəticəsində bədxərcliliyinin, abırsızlığının hansı həddə çatacağını təsəvvür etmirdilər. Əgər o dövrün modası bu günkü kimi daim fasonların, üslubların, paltarların uzunluğunun dəyişməsi olsa idi, Roma imperiyası heç vaxt dağılmazdı. Əslində isə paltarların xarici görkəmi olduğu kimi qalmışdı, yalnız parçalar və bəzəklər dəyişmişdi. Əla Tiriyə parçaları, boyunbağları, diademalar, broşkalar, ağır qızıl qolbağları, hind pambığı, Asiyanın uzaq vilayətlərindən torpaq sahələrinə bərabər olan bahalı daş-qaşlı sırğalar, qızıla bərabər qiymətli Çin ipəyindən xalatlar – bütün bunlar o dövrün modası idi. Əgər erkən respublika dövrundə nigahın möhkəmliyi toy mərasimindən asılı idisə, b.e. qədər III əsrdə nigahın meyarı «hər iki tərəfin razılığı ilə birgəyaşayış» ın vəziyyəti idi, yəni bu elə sadə razılıq idi ki, bunu həm asan pozmaq, həm də bununla asan razılaşmaq olardı. Arvadlar kişi ilə heç bir əsasla ayrıla bilməzdilər: indi isə onlar kişidən praktiki olaraq heç bir əsas olmadan da ayrıla bilərdilər, və onlar bunu xüsusi ruh yüksəkliyi ilə tez-tez həyata keçirirdilər. Lakin asan ayrılmanın qadın üçün öz çatışmazlığı da var idi, xüsusilə o qadınlar üçün ki, onların emosional asılılığı maliyyə asılılığından üstün idi. Əgər qadın siyasi ittifaqı möhkəmləndirmək naminə nigahdan istifıdə edən kübar ailələrdən birinə məxsus idisə, o zaman onun nigah münasibətləri onun özündən asılı olmayaraq, ailələrinin arzuladığı kimi, tez bağlandığı kimi tez də pozula bilərdi. Qədim Romada ailə münasibətlərinin çox mühüm cəhətlərindən biri də o idi ki, əgər arvadlar onları narahat etmirdisə, ərləri arvadlarının məşğuliyyəti ilə maraqlanmırdılar, Bunun əsas səbəbi o idi ki, hamıya qadın çatmırdı. Kişi ona görə evlənirdi ki, həyata oğul və varis gətirsin. Habelə arvadının cehizi hesabına müəyyən qədər pul əldə etsin. Sonralar onun arvadına olan münasibətdən asılı olmayaraq, cehizin qoruyub saxlamağının yeganə yolu arvadı ilə yaxşı münasibətdə olmaq idi. Beləliklə, qadın uğrunda mübarizə çox sərt idi. Yunanıstanda olduğu kimi, üfüqlərin genişlənməsi və yeni torpaqların əldə edilməsi, əvvəl Romanı bolluğa, dövlətə, firavanlığa çatdırdı. Lakin vaxt keçdikcə, vəziyyət dəyişdi. B.e. I əsrində Pliniy təsdiq edirdi ki, Asiya və Romanın ticarəti ziyanlı oldu (müasir qiymətlərlə ziyan ildə 30 milyon dollara qədər idi). Müasir standarğlara görə, bu o qədər çox ziyan deyildisə də, qədim dünya üçün çox əhəmiyyətli idi. Bu, Romanın istila etdiyi Aralıq dənizi, Qalliya, Orta Asiyadan və Qərbi Asiyadan gələn qənimətlərdən 4- 5 dəfə artıq idi. Asiya və Afrikanın şərq sahillərindən Roma imperiyasına qədər gətirilən malların yarısı ədviyyatlardan ibarət idisə, qalanlarının beşdə dördü həyat əhəmiyyətli vacib bəzək əşyası idi. Buraya-
Çin ipəyi, Afrikadan fil sümüyü, Almaniyadan kəhrəba və Ərəbistandan buxur daxil idi. Bu ticarət münasibətlərində Roma, yadelli tacirlərə yalnız şüşə, dulusçuluq məmulatlarını, mərcan boyunbağları, gemmalar və üzüm şərabları, özü də az miqdarda, verə bilərdi. Yadellilərdə ən çox tələb olunan romalıların qızılı və gümüşü idi. Tədricən qiymətli materiallar azalırdı. Yunanıstanda zəngin gümüş yataqları tükənmişdi, xüsusilə Roma gümüş mənbəyi b.e. 200-cü ilinə kimi o qədər işlənmişdi ki, gümüşü çox çətinliklə sudan ayırmaq olurdu. İqtisadiyyat tam dağılana qədər Romanın sikkə sistemi tədricən yox olurdu. Roma iqtisadiyyatının süqutunun bir çox iqtisadi, siyasi, sosial və hərbi səbəbləri var idi. Onlardan hansının daha əhəmiyyətli olduğunu demək mümkün deyil. Lakin şübhə yoxdur ki, bu süqutun əsas əlavə faktorlarından biri bədxərclik oldu. Roma cəmiyyətinin ali təbəqəsinə aid olan qadınlar azadlığa malik idilər, bu, qədim dünya cəmiyyəti üçün nadir hal idi, lakin qadınlar bundan istifadə edə bilmirdilər. Onlara çox şey etməyə icazə verilirdi, lakin bu o vaxta qədər ola bilərdi ki, onlar hər hansı səmərəli bir şey etməyə cəhd göstərməsinlər. Formal məhdudiyyət və ictimai fikrin təzyiqi qadının ətrafında bir növ müdafiə baryerini yaratmışdı. Qadın daxilində demək olar ki, tam öz bildiyi kimi, düşünə və hərəkət edə bilərdi. Eyni zamanda o, digər adamların fikrinə təsir etmək, kişilərin hüquqlarına qəsd etmək və ya dövlət siyasətinin formalaşmasında iştirak etmək istəsədə, o, bu baryeri aşıb keçə bilmirdi. Qadınlar pul xərcləməkdə, allahlara sitayiş etməkdə və boşanmağa nail olmaqda təskinlik tapırdılar. O zamanlar din, bu gün olduğu kimi, adamlara hər cür köməklik təklif edirdi. Din Roma qadınlarını darıxmaqdan xilas edir, onların gündəlik vəzifələrindən qaçmasına kömək edirdi. Qədim Roma allahlarından çoxu abstrakt əxlaq qaydalarını təmsil edən gözü oxşamayan simvollar idi və yaxud da onlara göstərilən ehtiram və sitayişin müqabilində insanlığı müdafiə edən o dövrün qalıqları idilər. Bu allahlardan biri evin ocağının, evin təsərrüfatının qoruyucusu Vesta olmuşdur. Uzun əsrlər boyu belə hesab edilmişdir ki, dövlətin rifahı bu allahın kahinələri olan vestaçı qızların müqəddəs odun qorunmasına qayğı göstərilməsinə necə cəhd etməsindən asılıdır. Romanın ən kübar ailələrindən çox da böyük sayda olmayan namizədlər sırasından püşklə seçilmiş yalnız altı vestaçı qız mövcud idi. Vestaçı qızların mənəvi təmizliyi dövlət əhəmiyyətli məsələ idi. E.ə. 216-cı ildə Roma Kann ətrafında məğlubiyyətə uğradı, bunun günahını hərbçilərdə deyil, vestaçı qızlarda gördülər. İki vestaçı qız həbs edildi. Yüz il keçdikdən sonra altı vestaçı qızın hamısı əxlaqsız hesab edilmiş və ölümə məhkum edilmişlər. Günahkarları çarpayı, lampa və yemək olan zirzəmiyə salaraq, zirzəminin divarlarını hörüb onları orada bir neçə gün saxlayırdılar. Məhkum edilənləri edam yerinə yola salanları təsvir edən Plutarx, yazırdı: «Bütün dünyada bundan qorxunc mənzərə ola bilməzdi. Roma üçün isə bundan çox vahiməli hadisə olmamışdır». Xarici aləmlə əlaqə genişləndikcə, Roma panteonunda yeni ilahələr artırılır. Yeni dinlərə etiqad edənlər Roma imperiyasının mənəvi və siyasi qanunlarına təhlükə yarandıqda, onların hər dəfə təqib edilməsinə baxmayaraq, bu inanclar inkişaf etməkdə davam edirdi. Yadelli ayinlərin bir-biri ilə çox oxşar cəhətləri var idi. Belə ki, onlar qədim əkinçilik icmalarına xas olan dirilmə əsatirinə aid idilər. Bu ayinlərin allahları əzab çəkir, ölür və yenidən həyata qayıdırdılar. Onlar tərkidünyalıq (asketizm) zamanı təntənəli innovasiyalar və ruhların təmizlənməsini tələb edirdilər. Bu ayinlərin davamçıları öz allahlarının yeganə olmasını etiraf etməsələr də, onlar yalnız bir allaha sitayiş edirdilər. Romalıların çox saylı panteonunun müqabilində, belə vahid allahın seçilməsi, xristian monoteizminə yol açdı. Yeni dinlər şəxsi möminliyi xüsusi vurğulayırdı, təsdiq edilirdi ki, qurtuluşu köhnə ehkamlara mexaniki sitayiş etməklə deyil, şəxsi keyfiyyəti və şəxsi səxavəti ilə qazanmaq olar. Hətta rəsmi dinin o qədər də böyük rol oynamadığı üçün qadınları bu ayinlərin gözəlliyi və musiqiliyi, ekstaz halı və hər şeydən məhrum edilmədən sonrakı ruhi sakitliyi cəlb edirdi. Şərq dinləri özünün yeniliyi və müxtəlifliyi ilə fərqlənirdi. Onlar həyatın məhrum etdiyi mənanı ona qaytara bilirdilər. Onlar artıq darıxan ağılı sonu görünən yollara yönəldirdilər. Xristian təliminin davamçıları sırasında qadınlar, bu dini həmişə az tənqid edən və bu dinə daha çox sədaqət göstərənlər olublar. Bu elə bir dövrdə olub ki, həmin dövrdə Yaxın Şərq dinləri xristianlığın yaranması ərəfəsində Qədim Romada yayılmağa başlamışdı. Roma qadınları yeni xristian dinini öyrənməzdən əvvəl, çox hadisələr baş verməli idi. B.e. II əsrinin əvvəlində bir çox qadının həyatı stabil yox, dəyişkən idi, bu da boşanma hallarının miqdarını artırmışdı. Qadınlar öz ərlərindən ona görə boşanırdılar ki, onlar ərlərindən bezikmişdilər; kişilər qadınların üzündə qırışları görəndə və ya da onların ləyaqətsiz, deyingən və tənbəl xarakterli olduğunu görəndə onları
boşayırdılar. Romalı kişilər və romalı qadınlar birgə həyatda eyni mürəkkəbliyi görürdülər. Qədim Romanın azad qadınlarının feminist qadınlarının ən sərt tipləri ilə çox ümumi cəhətləri var idi: nəfuzlu ağıl, hökmranə ədaları və kompromislərə qarşı açıq nifrət; lakin ərlər də bu qədər dözülməz idilər: onlar müstəsna eqoistlikləri, iradcıllığı ilə seçilirdilər. Nəticədə Romada ər və arvad bir-birinə uyğunluğu başqa yerdə olduğundan o qədər də fərqli deyildi, lakin Romada qədim dünyanın digər ölkələrinə nisbətən daha məqsədyönlü qadınlar olduğuna görə onların şəxsi haqsızlıqlarına səsləri daha tez eşidilirdi.
1. Yaxın Şərqdə (Misir, Babilistan) qadın və kişilərin statusu. 2. Qədim hindi-çin mədəniyyətində qadınların vəziyyəti. 3. Qədim Yunanıstan və Romada qadınlara münasibət. 4. Yaxın şərq, hindi-çin və yunan-roma sivilizasiyalarında kişi və qadın statuslarının qender-korporativ
ƏDƏBİYYAT
kursu – B., 2002
Европы. – Пермь, 1998 Женщина в античном мире. – М., 1995 Йегер В. Пайдейя. – М., 1997 Кон И.С. Дружба. – М., 1987 Латышев В.В. Очерк греческих древностей. Богослужебные и сценические древности. – СПб., 1997 Лихт Г. Сексуальная жизнь в древней Греции. – М., 1995 Лосев А.Ф. Мифология греков и римлян. – М., 1996 Лосев А.Ф. Эрос у Платона/ Бытие. Имя. Космос. – М., 1993 Нильсон М.П. Греческая народная религия. – СПб., 1998 Платон. Собр. соч. – М., 1993 Селиванова Л.Л. Обида – незваная гостья/ Закон и обычай гостеприимства в античном мире. – М., 1999
Фестьюжер А.-Ж. Личная религия греков. – СПб., 2000 Фрейденберг О.М. Миф и литература древности. – М., 1998 Чанышев А.Н. Любовь в античной Греции. // Философия любви. Ч. 1.– М., 1990 Элиаде М. Космос и история. – М., 1989 Элиаде М. Священное и мирское. – М., 1994
Yüklə 370,26 Kb. Dostları ilə paylaş:
|