Mövzu 7.
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA ƏHALİNİN QEYRİ-
MƏŞĞULLUĞU VƏ İŞSİZLİK QENDER PROBLEMLƏRİNİN HƏLLİ BAXIMINDAN
1. Təsərrüfatın müxtəlif sahələrində əhalinin, o cümlədən qadın məşğulluğunun
azalması
2. Qadın əməyinin spesifikliyi və bunun nəticəsində onun istehsalatda
məşğulluğu
3. Azərbaycanda işsizliyin səviyyəsi
4. Azərbaycanda işsizliyin növləri
5. Respublikada qadın işsizliyi, onun səbəbləri
6. Azərbaycanda işsizliyin aşağı salınma perspektivləri
1.
Təsərrüfatın müxtəlif sahələrində əhalinin, o cümlədən qadın
məşğulluğunun azalması
Mülkiyyət formasının dəyişməsi, respublika iqtisadiyyatının bazar münasibətlərinə
keçməsi əmək bazarında məşğul olanların nisbətini dəyişdirdi. Statistika göstərir ki, son
on ildə Azərbaycanda dövlət sektorunda işləyənlərin sayı nəzərə çarpacaq dərəcədə
azalmış, eyni zamanda respublikanın xüsusi sektorunda məşğul olanların sayı isə
artmışdır.
İstehsalatın ixtisarı üzündən əhalinin həm kişi, həm də qadın təbəqəsinin
məşğulluq səviyyəsinin azalması həyat səviyyəsinin də aşağı enməsinə təsir göstərdi.
Lakin əhalinin həyat səviyyəsi nə qədər aşağı ensə də, əsas xüsusiyyət ondan ibarətdir
ki, həmin aşağı enmə siyasi, iqtisadi və ictimai həyatda gedən dərin, irəli gedən sistemli
dəyişikliklər fonunda baş vermişdir. İqtisadi planda bazara keçid bəzilərinə indiyə kimi
görünməyən imkanlar, digərlərinə – adət etmədiyi maddi çətinliklər gətirdi və sabit
gələcəyin təminatı aradan götürüldü. Bir-birinin ardınca baş verən iqtisadi bəlalar – iş
yerinin itirilməsi və ya uzun müddət əmək haqqının verilməməsi, hiperinflyasiya, sosial
yardım sisteminin dağılması bir çoxlarında inciklik, gücsüzlük hissi, öz gələcəyini
planlaşdırmağın mümkünsüzlüyü hissi doğurdu. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdəki yoxsul
əhalinin əksəriyyətindən fərqli olaraq keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin yoxsulları bir qayda
olaraq savadlı, təhsillidir; yenidənqurmadan qabaq onların iş təminatı vardı, pensiya
yaşına çatdıqda isə dövlətdən müntəzəm ödəniş, pensiya və müavinət gözləyirdilər. İş
yerləri ixtisar olunduqca və gizli işsizlik artdıqca, həmin yardım mənbələri də yoxa
çıxmağa başladı.
İşini itirənlər onların biliyinin, praktiki vərdişlərinin, formal və faktiki
kvalifikasiyasının artıq heç kimə lazım olmadığından ümidsizliyə düçar olurlar. Onlar
cəmiyyətə mənsubluq duyğusunu itirir – artıq heç nəyə gərək olmadıqlarını düşünürlər.
Spirtli içkiyə aludəçilik, ailədə münaqişə yüksək psixoloji və sosial istiqamətli gərginliyin
bəzi təzahür formalarıdır. Psixoloji əziyyət də maddi problemlər qədər ağırdır.
İş yerinin itirilməsi ilə yoxsulluq daha da artır. Absolyut yoxsulluq səviyyəsi –
adambaşına 2,15$ hesablanan yoxsulluq həddidir. Rusiyada absolyut yoxsulluq
səviyyəsi 20%-ə yaxındır. 1990-ı illərin sonunda Rusiya yoxsulları bölgənin tam
yoxsulluq içində olan sakinlərinin 6-dan birini təşkil edirdi.
Absolyut yoxsulluq göstəriciləri yoxsulluğu bölgə üzrə qiymətləndirməyə imkan
versə də, hər bir ölkə milli gəlirin yüksəlməsi ilə artmaq meyli olan öz yoxsulluq həddini
müəyyən edir. Belə ki, ABŞ-da 1998-ci ildə dörd nəfərdən ibarət ailə üçün yoxsulluq
həddi gündə 11,41$-a bərabər idi. Bu həddlə ABŞ-da rəsmi yoxsulluq səviyyəsi 1998-ci
ildə 12,7% təşkil etmişdi.
Yoxsulluq səviyyəsində ilk plana üç əsas risq amili çəkilir: məşğulluq, yaş və
yaşayış yeri.
1. Məşğulluq: təbiidir ki, ailə başçısının işsiz olduğu yaxud iqtisadi cəhətdən aktiv
olmadığı ailə təsərrüfatları digər əhali ilə müqayisədə daha yüksək yoxsulluq risqinə
məruz qalır. Yoxsulluq səviyəsi təhsilin səviyyəsi ilə bağlıdır: yalnız ibtidai təhsilə malik
olan insanlar orta məktəb həcmində və ondan yuxarı təhsili olanlara nisbətən daha
yüksək yoxsulluq risqi qarşısında olur.
2. Yaş: ölkələrin əksəriyyətində uşaqlar qocalarla müqayisədə daha yüksək
yoxsulluq risqinə düçar olur. Bundan başqa, ailədə uşaqların sayı çox olduqca, nisbi
yoxsulluq risqi daha yüksək olur, hətta istehlak miqyasından alınan effekt nəzərə alınsa
belə. Öhdəsində olanların sayı yüksək olduqca çoxuşaqlı ailələr daha yüksək yoxsulluq
risqi ilə qarşılaşır, lakin onların vəziyyəti əməyə qabil böyüklərin işçi qüvvəsində aşağı
iştirakı ilə bir az da dərinləşir.
3. Yaşayış yeri: əksər ölkələrdə kənddə yaşayan əhali yoxsulluqla bağlı risqə
şəhər əhalisindən daha çox düçar olur – amma istisna hallar da mümkündür (Ukrayna).
Faktiki məlumat göstərir ki, Azərbaycanda absolyut yoxsulluq səviyyəsi 23% təşkil edir;
Tacikistanda bu rəqəm – 68%, Moldovada – 55%, Ermənistanda – 43%-dir.
Bəzi hallarda etnik mənsubluq da mühüm risq amilinə çevrilə bilər. Etnik əlamətə
görə yoxsulluğa dair məlumat çox az olsa da, Mərkəzi və Cənubi-Şərqi Avropa ölkələri
üzrə tədqiqatlar təsdiq edir ki, qaraçılar arasında kasıblıq səviyyəsi qalan əhali
arasındakından 10 faiz yüksəkdir. Məsələn, Macarıstanda qaraçılar üçün xroniki
yoxsulluq ehtimalı bütövlükdə əhali üçün olandan səkkiz dəfə yuxarıdır.
Ən yüksək nisbi yoxsulluğun risq qrupuna işsizlər, uşaqlar və kənd əhalisi
daxildir. Lakin bölgədəki ölkələrin əksəriyyətində onlar yoxsulların ümumi sayında
üstünlük təşkil etmir. Orta statistik yoxsul – başçısının işlədiyi ailədə yaşayan, 15-64 yaş
arasındakı şəhər sakinidir. Kənd yerinin əhalisi və uşaqlar nisbi yoxsulluq risqinin daha
çox əhalinin bu kateqoriyası üçün yüksək olduğu yalnız bir neçə Mərkəzi Avropa
ölkəsində yoxsulların statistik əksəriyyətini təşkil edir. Bundan başqa, Mərkəzi Asiyanın
bəzi ölkələrində ən çox saylı yoxsullar qrupu ya uşaqlar, ya da ki kənd rayonlarının
əhalisidir, amma bunun səbəbi nisbi yoxsulluq risqində yox, həmin qrupların əhalinin
əsas hissəsini təşkil etməsindədir. Yoxsulluqla bağlı Azərbaycandakı vəziyyət olduqca
mürəkkəbdir və mühüm sosial problemlərdən biri olaraq qalır. Azərbaycan əhalisinin
70%-dən çoxu yoxsulluq həddində yaşayır və respublikaya xarici investisiya axınına
baxmayaraq, bir çox həyat səviyyəsi göstəricisi üzrə respublikamız dünya ölkələrinin
çoxundan geridə qalır. Azərbaycan əhalisinin həyat səviyyəsi göstəricilərinin əksəriyyəti
aşağı enməkdə davam edir. Əhalinin günlük orta əmək haqqı 1,5$ təşkil edir. Uşaqları
tərbiyə etməyin mümkünsüzlüyü ilə əlaqədar olaraq doğum səviyyəsi kəskin surətdə
azalmışdır; ölkədən getmək cəhdi Azərbaycan Respublikasında müasir mərhələdə baş
verən ən tipik hadisələrdəndir. 2000-ci ilin məlumatına görə, Azərbaycanda orta əmək
haqqı 203.400 manat (41 Amerika dolları), Bakıda – 295.750 manat təşkil edir. Dağ və
dağətəyi rayonlarda orta əmək haqqı bundan iki dəfə aşağıdır. Sumqayıtda əhalinin orta
əmək haqqı respublika səviyyəsinin 78,9%-ni, Əli-Bayramlıda – 99,6%-ni, Mingəçevirdə
– 90,8%-ni təşkil edir. Əhalinin yoxsulluq səviyyəsini aşağı endirmək üçün ictimai,
siyasi, iqtisadi və mədəni imkanların genişləndirilməsinə dair tədbirlər keçirilməlidir.
2. Qadın əməyinin spesifikliyi və bunun nəticəsində onun istehsalatda
məşğulluğu
Qender inkişafı baxımından respublika əhalisinin məşğulluq strukturundakı
fərqlər qadın əməyinin spesifikliyində və cəmiyyətdə kişinin oynadığı rolda aşkar olunur.
Misal üçün, səhiyyədə, təhsil və mədəniyyətdə işləyənlərin üçdə ikisini qadınlar təşkil
edir. Yəqin ki, həmin sahələrdə kişi ilə müqayisədə qadın üçün bunun daha yaxşı iş
olması stereotipi öz rolunu oynayır. Və əksinə, tikinti və nəqliyyatda məşğul olanların
arasında qadınların sayı 15%-i keçmir. Bununla yanaşı, kişilər əksərən qadınların daha
çox olduğu müəssisələrə rəhbərlik edir. Məsələn, Azərbaycanın klinika və
poliklinikalarında kişi cinsinə mənsub baş həkimlər 65% təşkil edir.
Əmək prosesinin qender təşkili əmək haqının ödənməsində, iş şəraitində,
istehsalat təlimi və professional artımda saxlanan qender fərqlərindən ibarətdir.
İşçi qüvvəsinin tərkibinə daxildir:
- formal sektorda natamam iş günü işləyənlər;
- «fəal şəkildə iş axtaran» işsizlər.
İşçi qüvvəsinin tərkibinə daxil deyildir:
- ev
xanımları;
- xırda fermerlər və ərzaq istehsalçıları;
- qeyri-formal
sektorda
məşğul olan, amma rəsmi dövlət orqanları tərəfindən
qeydiyyatdan keçməyənlər;
- iş tapa bilməyən və onu axtarmayanlar;
- immiqrantlar yaxud nağd pul ödənişinə işləyənlər yaxud ev işi görənlər.
Məşğulluq: iqtisadiyyatın formal sektorunda mal və xidmət istehsalı zamanı
məvacib üçün işləyən insanların miqdarı.
İş yerlərinin yaranmasına kömək edir:
- ölkə daxilində istehsal olunan mal və xidmət eksportu;
- mal
və xidmət alışına çəkilən istehlak xərcləri;
- investisiyalar: istehsalat üçün avadanlıq, mal və xidmətə çəkilən xərclər;
- təhsilə, səhiyyəyə, əməyin ödənişinə və s. çəkilən dövlət xərcləri;
- xarici
yardım: məqsədli istiqamətlə mal və xidmətlərin əldə olunması üçün
göndərilən pul;
- ailə təsərrüfatı sektorunda fəaliyyət;
- qeyri-formal
sektorda
fəaliyyət;
- təbiətin bərpasına dair ödənişsiz fəaliyyət.
İşsizliyin səbəbləri:
1. Funksional (yaxud müvəqqəti) işsizlik;
2. Dövri (istehsalatın süqutu ilə bağlı) işsizlik;
3. Struktur (uzunmüddətli) işsizlik.
3. Azərbaycanda işsizliyin səviyyəsi
İşsizliyin səviyyəsi eyni deyil və yaş, təhsil, profesiional kvalifikasiya və yaşayış
yeri kimi amillərdən asılıdır və bir çox səbəblər üzündən çox vaxt kişi və qadın üçün
olduqca fərqlidir. Bir qayda olaraq, kişi və qadınlar müxtəlif istehsalatlarda və müxtəlif
professional qruplarda işləyir; əmək bazarının praktika və qaydaları onlara müxtəlif cür
təsir edir. Qadınlar adətən kişilərdən daha artıq dərəcədə ailə qayğıları ilə bağlıdır və
görünür ki, həyatı boyu arasıkəsilmədən çalışmağa daha az qabildirlər.
Rəsmi məlumata görə, inkişaf etmiş bölgələrdə işsizliyin səviyyəsi qadınlar
arasında son illərdə təxminən ölkələrin üçdə ikisində kişilər arasındakı işsizlik
səviyyəsindən yuxarı olub – adətən 50-100%. Lakin ölkələrin çoxu qadınlar arasında
yox, kişilər arasındakı yüksək işsizlik səviyyəsindən xəbər verir – o cümlədən Avstraliya,
İrlandiya, Kanada, Yeni Zelandiya, Norveç, Birləşmiş Krallıq, ABŞ, Finlandiya və İsveç.
Bu halların əksəriyyətində fərq 20%-dən 50%-ə qədərdir. Bu cür nisbətən böyük fərqi
olan ölkələr arasında istisna təşkil edən Yaponiyada kişi və qadınlar arasında işsizlik
səviyyəsinin fərqi var. İşsizliyin səviyyəsi cənubi Avropada, Fransada, Avstraliyada və
Yeni Zelandiyada da artmışdır.
İşsizliyin ölçülməsi üçün istifadə olunan metod qadınların işsizlər siyahısına
salınmasına maneçilik törədir. İşsizlərin siyahısına daxil olan şəxslər nəzərdən keçirilən
dövr ərzində:
1. «işi olmayanlar» olub; yəni ödənişli işi olmayan yaxud beynəlxalq məşğulluq
təyini nöqteyi-nəzərindən muzda görə işləmirdilər;
2. «işə hazır» olublar; yəni nəzərdən keçirilən dövr ərzində muzda görə yaxud
muzdla olmayan ödənişli işi yerinə yetirməyə hazır olublar;
3. «iş axtarıblar»; yəni ödənişli iş tapmaq üçün konkret yaxın zaman ərzində
konkret addım atmışlar.
Lakin işi olmayan şəxslərin çoxu – kişilərdən daha çox qadınlar – müvəqqəti işin
olmadığını ehtimal edirsə, «iş tapmaq üçün» aktiv addım atmır və buna görə də işsiz
kateqoriyasına aid edilmirlər. Kənd rayonlarında qadının məşğulluq imkanı məhsul
yığımı üzrə mövsümi iş istisna olmaqla daha məhduddur. Və bir çox ölkələrdə qadın
işsizlərin işlə təmin olunması üzrə hökumətin büro və agentliklər kimi rəsmi
kanallarından azad istifadə edə bilmir və çox zaman iş axtararkən onlar sosial xarakterli
maneələrə və ya mədəni ənənələrlə bağlı olan maneəyə rast gəlir.
İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə işsizlik üzrə sığorta ilə əhatə olunan
zəhmətkeşlərin sayı məhduddur. Belə bir şəraitdə çox az sayda insan hansısa bir vaxt
ərzində işsiz dura bilir. Əhalinin əksəriyyəti hər zaman hansısa bir iqtisadi fəaliyyətlə
məşğul olmalıdır. Beləliklə, onlar başqa, yaxud əlavə iş axtara bilər, amma işsiz kimi
qeydə alınmayacaqlar. Ailə təsərrüfatında, torpaqyanı sahədə yaxud mövsümi işçi
olaraq zəhmət çəkən qadınlar iqtisadi cəhətdən aktivdirlər və «işləyənlər» kimi nəzərə
alınmalıdır.
İşsizliyin səviyyəsi yaşdan asılı olaraq çox fərqlənir. İnkişaf etmiş ölkələrdə
işsizlik gənclər arasında daha yüksəkdir. Avropa İttifaqı ölkələrində işsizliyin səviyyəsi
20-24 yaşında olan qadınlar arasında Yunanıstanda – 32%, İtaliyada – 36% və
İspaniyada – 41% təşkil edərək cavan kişilər arasındakından daha yüksəkdir. Bölgənin
şəhər rayonlarında işsizliyin səviyyəsi gənc qadınlar arasında çox yüksəkdir.
Bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə işsizlik səviyyəsinin artması Asiyada və Sakit
okean rayonunda son on ildə qeydə alınmayıb. Həmin bölgədə 90-cı illərin əvvəlində
işsizlik bütövlükdə hətta on il ondan qabaqkına nisbətən daha aşağı olmuşdur. İşsizlik
yalnız bir neçə ölkədə, İsrail, Pakistan və Filippində artmışdır. İnkişaf etməkdə olan
əksər ölkələrdə işsizlik səviyyəsinini azalması müşahidə olunur.
Azərbaycana gəldikdə isə, bizdə işsizliyin səviyyəsi həm kişi, həm də qadın
əhalisi arasında hələ də yüksək olaraq qalmaqdadır. Aşağıdakı cədvəl 1991-1998-ci illər
ərzində respublika əhalisi arasında məşğulluğun və işsizliyin dinamikasını göstərir.
cədvəl №5. Azərbaycanda əhalinin məşğulluğu və işsizlik
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
İqtisadi cəhətdən
fəal əhali:
Qadınlar
1584,9 1596 1649 1648 1650 1725 1784 1789
Kişilər
2151 2131 2084 2006 1991 1992 1948 1954
Əhalinin
məşğulluğu:
qadınlar
1582 1593 1638 1634 1633 1706 1762 1765
kişilər
2149 2129 2076 1997 1979 1979 1932 1935
İşsizlər: %-lə
qadınlar
2,5
3,6 11,8 14,4 16,9 18,8 22,1 24,1
kişilər
1,5
2,8 7,7 9,2 11,4 13,1 16,2 18,2
Cədvəldən məlum olur ki, bütövlükdə respublika əhalisinin məşğulluq səviyyəsi olduqca
yüksəkdir. Belə ki, orta hesabla həm kişilərin, həm də qadınların qeyri-məşğulluq
səviyyəsi 1-1,5% təşkil edir ki, bu da respublikada işsizliyin real mənzərəsini əks
etdirməyən rəsmi statistikaya sübutdur. İşsizlərin əksəriyyəti qeydiyyata düşmək üçün
Azərbaycanın məşğulluq idarələrinə müraciət etmir. Eyni zamanda müasir dövrdə
işləməyənlərin sayı böyükdür və bu rəqəmə müəssisələrin dayanması üzündən
uzunmüddətli ödənişsiz məzuniyyətə göndərilmiş müvəqqəti işsizlər də əlavə olunur.
Belə işsizlərin çoxu, eyni zamanda həm də qadınlar, əməyini tətbiq etmək üçün özlərinə
azad və əhalinin nəyin bahasına olur-olsun iş tapmağa çalışdığı qeyri-rəsmi
strukturlarda iş tapırlar. Beləliklə Azərbaycan sərhədləri daxilində iş tapa bilməməsi
ucbatından xaricə gedən əhalinin sayı artır. Cədvəldə son 8 ilə aid gətirilmiş rəqəmlər
işsiz qadınların sayının 10 dəfə, kişilərin isə – 12 dəfə artmasını göstərir. İşsizlik mühüm
problemdir, əsasən də Azərbaycanın kənd təsərrüfatı rayonlarında torpaqların zəbt
olunması ilə bağlı iş yerini itirmiş qaçqınlar üçün. Qaçqınların 40%-ə yaxınının əvvəllər
kənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə məşğul olmasına baxmayaraq, müasir mərhələdə həmin
əmək növü onların çoxunun Azərbaycanın şəhərlərində məskunlaşması üzündən
mümkün deyil.
Azərbaycanda işsizlik səviyyəsinin yüksək olması çox sayda qeydə alınmamış
işsizin yığışdığı və əhalinin məşğulluq mərkəzlərinin etibarsızlığı üzündən orada qeyd
olunmağı lazım bilməyən əmək bazarlarının təşkilində özünü göstərir. İşsizliyə görə
müavinət 35 min manata yaxındır ki, bu – respublika üzrə orta aylıq əmək haqqının
20%-ni təşkil edir. Əhalinin kişi təbəqəsi ilə müqayisədə Azərbaycan qadınları arasında
işsizlik daha artıqdır.
Aşağıdakı cədvəl Azərbaycanda işsizlərin qender tərkibini və onların dəyişmə
dinamikasını göstərir (%-lə).
cədvəl № 6.
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
İşsizlərin sayı, o
cümlədən
100 100 100 100 100 100 100 100
Kişilər
36,6 43,2 39,5 38,9 40,3 41,0 42,4 43,1
Qadınlar
63,4 56,8 60,5 61,1 59,7 59,0 57,6 56,9
İşsizliyin qender strukturunun illər üzrə dəyişmə dinamikası yeddi il ərzində işsiz kişilərin
sayının 6%-dən də çox artdığını göstərir; təsərrüfatlarda qadına olan ehtiyac isə artır və
bu - Azərbaycanda işsiz qadınların sayının azalmasına təsir edir. Azərbaycan üzrə
işsizlərin yaşa görə qruplaşması maraq doğurur. Təhlil göstərir ki, əsasən işsiz olanlar
cavan və yetkin yaşlılardır ki, mahiyyətcə əməyəqabil yaşda iqtisadi cəhətdən aktiv əhali
təbəqəsinə daxildir.
cədvəl 7. Azərbaycanda işsizlərin yaş qrupuna görə qruplaşması
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
İşsizlərin
sayı, o cümlədən
100
100
100
100
100
100
100
100
100
18 yaşa qədər 7,6 2,9 2,6 2,5 1,3 3,3 2,7 1,3 1,1
18-30 yaş
arasında
30,4 20,7 43,9 47,9 48,6 40,1 40,8 48,1 48,0
Pensiya
yaşındakılar
8,0 6,1 11,5 9,6 2,9 4,0 3,8 2,5 2,0
Digər yaş
kateqoriyaları
54,0 70,3 42,0 40,0 47,2 52,6 52,7 48,1 48,9
4.
Azərbaycanda işsizliyin növləri
Keçid iqtisadiyyatlı bütün ölkələr, o cümlədən də Azərbaycan işçi qüvvəsinə
tələbatın kəskin şəkildə aşağı enməsi ilə qarşılaşmışdır. Bölgədə istehsalatın hər
tərəfdə azalması məşğulluq səviyyəsinin və əmək haqqının da mühüm dərəcədə aşağı
enməsinə səbəb oldu. Əmək bazarında təklif də əhalinin işçi qüvvəsində iştirak
səviyyəsinin aşağı enməsi – pensiyaya tez çıxmaq, iş axtarmaq cəhdini dayandırmaq və
qadınların ev xanımı roluna üstünlük verməsinin nəticəsi kimi - ilə bağlı olaraq azaldı.
Azərbaycanda açıq işsizliyin səviyyəsi yüksək və sabitdir. İşləyənlər öz rifah
vəziyyətini məhsuldarlığın və əmək haqqının artması vasitəsi ilə yaxşılaşdırır, işsizlər və
əsasən də xroniki işsizlər heç nəsiz qalırlar. ÜDM-un nəzərə çarpan artımına
baxmayaraq iş yerlərinin yaranması olduqca ləng gedir. İstehsalatın inkişaf sürətinin
bərpası ümumi məşğulluğun artmasına səbəb olmadı. İşləyənlərlə işsizlərin yaşayış
səviyyəsindəki fərq böyükdür və artmaqda davam edir. Yoxsulluq işsizliklə sıx surətdə
bağlıdır.
Azərbaycanda ÜDM elə kəskin şəkildə və böyük həcmdə enmişdir ki,
məşğulluğun ixtisarı həm siyasi, həm də sosial səbəblərdən labüd idi. Müəssisələrin
restrukturizasiyası məhdud miqyasda baş verir və əmək bazarının adaptasiya
mexanizmi real əmək haqqının ixtisarı və ya onun ödənməsindəki gecikdirmələr idi.
Rəsmi qeydiyyatdan keçmiş işsizlərin faizi böyük olmasa da, ailə təsərrüfatlarının
tədqiqinə əsaslanan hesablamalar faktiki işsizlik və iqtisadi qeyri-fəallıq göstəricilərinin
daha yüksək olduğunu göstərir. İşçilərin müəssisə ilə formal münasibətini saxladığı,
amma orada işləmədiyi və maaş almadığı gizli işsizliyin səviyyəsi də olduqca yüksəkdir.
Hər halda əməyə çox aşağı qiymət verən bu fəaliyyətsiz müəssisələrdəki
məşğulluqdan savayı başqa gəlir mənbələri olduqca azdır. Xüsusi sektorun həyata
gətirdiyi yeni fəaliyyət növləri və həmin işçilərin özünə iş tapa biləcəyi müəssisələr çox
ləng inkişaf edir, bunun başlıca səbəbi isə islahatların qeyri-mükəmməlliyindədir.
Alternativ olmadığından bir çox ailələr şəxsi istehlak üçün kənd təsərrüfatı istehsalatına
keçdi, yaxud başqa növ kiçik istehsalatla məşğul olmağa başladı ki, kiçicik rəsmi maaşa
əlavə etmək üçün bir vəsaiti olsun. Nəticədə işçi qüvvəsi əmək məhsuldarlığının bir az
yüksək olduğu yeni iş yerlərinə deyil, belə kiçik istehsallı fəaliyyət növünə meyl edir.
ÜDM-un əvvəl yüksək olduğu yerlərdə indi artması da qabaqkı məşğulluq səviyyəsini
bərpa edə bilmir. Məsələn, bəzi ölkələrdə bu meyl çox kəskin özünü biruzə verdi ki,
ÜDM-un arasıkəsilmədən sabit artımı (orta hesabla ildə 5%) ilə bərabər 1994-1995-ci
illərdə məşğulluq 8,5% ixtisara düşmüşdü.
5.
Respublikada qadın işsizliyi, onun səbəbləri
Cinsdən asılı olaraq inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə işsizliyin
səviyyəsi və onun artım meyli həm birinci qrup ölkələrdə, həm də ikincisində qeyd
olunur. İşsiz qadınların sayı bütün kateqoriyalardan olan ölkələrdə kişilərdən daha
çoxdur. İnkişaf etmiş ölkələrdən fərqli olaraq inkişaf etməkdə olan ölkələrdə işsiz
qadınlara xas olan xüsusiyyət onların kişi cinsi ilə müqayisədə absolyut çoxluq təşkil
etməsidir. Məsələn, əgər Kanadada qadın işsizlər cəmi 5,4%-dirsə, kişilər – 4,7%;
Fransada – 12,8% və 8,1%-dir; Panama kimi inkişaf etməkdə olan ölkədə işsizlər
arasında 21,2% qadın, 10,0% kişi, Pakistanda – 16,8% qadın və 4,5% kişi vardır.
İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə iş yerlərinin çatışmazlığı üzündən hər tərəfdə,
xüsusən də əhalinin qadın təbəqəsi arasında olduqca yüksək işsizlik səviyyəsi qeyd
olunur. Azərbaycan Respublikasında da işsizliklə bağlı analoji mənzərə mövcuddur.
Statistika göstərir ki, respublikadakı işsizlərin ümumi sayının 60%-ni qadınlar
təşkil edir. Əvvəllər qadın əhalisinin yüngül və yeyinti sənayesindəki yüksək məşğulluq
səviyyəsi həmin sahələrdə qadınların kəskin surətdə azalması ilə əvəz olunur ki, bu da
respublikamızda işsizliyin artmasına səbəb olur. Təəssüf ki, Azərbaycanda yoxsul
insanların əksəriyyəti qadınlardır. Kasıbların siyahısına qaçqınlar, məcburi köçkünlər,
uzun müddət maaş və müavinət almayanlar, uzunmüddətli məzuniyyətdə olanlar və s.
aiddir. Bundan savayı, tək, ərsiz qadınları da bu siyahıya daxil etmək olar.
Azərbaycan əhalisinin məşğulluq idarəsinin məlumatına görə, işləməyənlərin
22,1% qadın, 16,2%-i isə kişidir. İqtisadi cəhətdən fəal əhali strukturunda işsizlər müasir
dövrdə 38,3% təşkil edir ki, bu – olduqca mühüm göstəricidir və artmağa meyillidir.
6.
Azərbaycanda işsizliyin enmə perspektivləri
Yeni bazar şəraitində iqtisadiyyatın təsərrüfat mexanizmini təkmilləşdirmək və
əhalini iş yerləri ilə təmin etmək üçün respublika üzrə perspektivdə lazım olan ixtisas və
peşələrə dair təhlil aparmaq gərəkdir. İşləyənlərin əsas hissəsi perspektivdə xüsusi
sektorda məşğul olacaq, xüsusən də kiçik və orta biznes sahəsində. Azərbaycanın çox
böyük ehtiyatlar potensialını nəzərə alaraq xüsusi sektorda biznesin təşkili və
təkmilləşdirilməsinə yönəlmiş məqsədyönlü iqtisadi siyasət aparmaq və əhalini həmin
sahələrə cəlb etmək lazımdır. İqtisadi artım və iş yerlərinin yaradılması, bununla
əlaqədar olaraq işsizliyin aşağı enməsi yoxsulluğun azalmasının vacib şərtlərindəndir.
Respublikamızda olduğu kimi, kasıb ölkələrdə həyat səviyyəsini iqtisadi inkişafsız
artırmaq mümkün deyil. İqtisadi yüksəliş özü-özlüyündə həyat səviyyəsinin aramsız
yüksəlişi üçün lazım olsa da iş yerlərinin yardılması və əməyin məhsuldarlığı artdıqca
real əmək haqqının artması da vacibdir. MDB ölkələrində işsizliyin yüksək səviyyəsi və
istehsalatın səmərə göstəricilərinin enməsi, həmçinin əmək məhsuldarlığının aşağı
olduğu müəssisələrdə ölkələr üçün səciyyəvi olan işçi itgisi onu göstərir ki, iş yerlərinin
yaradılması bir neçə vaxt iqtisadi inkişafdan geridə qalacaqdır. Belə ki, hətta islahatların
çox uğurla aparıldığı Macarıstanda və Polşada da məşğulluq artımının sürəti istehsalat
həcminin artım sürətindən nəzərə çarpacaq dərəcədə geri qalır. Macarıstanda 1997-ci
ildə iş yerlərinin sayı 1989-cu illə müqayisədə 30% azalmışdı, halbuki həmin vaxta
istehsalatın həcmi artıq 1989-cu ilin səviyyəsinə gəlib çatmışdı. İqtisadi inkişafda
məşğulluğun tərkibinin artması və işsizlik probleminin həlli yalnız daha çevik əmək
bazarının yaranmasını tələb etmir. Çevik yaşayış bazarları, məhsul bazarının dövlət
tərəfindən nizamlanmasının zəifləməsi, infrastruktur sahəsində inhisarların
xırdalaşmasının da böyük əhəmiyyəti vardır. Göstərilən tədbirlər iqtisadi inkişafın
sürətlənməsinə və işçi qüvvəsinə tələbatın artmasına təkan verən rəqib xüsusi sektorun
yaranması üçün olduqca gərəklidir.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI
1. Ailə təsərrüfatının başçısı olub büdcə təşkilatlarında işləyən qadınlar arasında
kasıblığın azaldılması və aradan qaldırılması yolları layihəsi. – B., 2000
2. Azərbaycan Respublikasında insan inkişafı haqqında hesabat. – B., 2000
3. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. – B., 1999
4. Qender Azərbaycanda. Bülleten. – B., 1999
5. Женщины и макроэкономика. Основы экономической грамотности. – М., 2000
6. Женщины мира. 1995г. Тенденции и статистика. ООН. – Нью-Йорк, 1995
7. Обзор макроэкономической ситуации в Азербайджане.// «Тренд», 2000
8. Making transition work for everyone: “Poverty and inequality in Europe and Central
Asia”. World Bank, 2000
9. The United Nations in Azerbaijan. – B., 2000
10. Women and men in Azerbaijan. – B., 1999
Dostları ilə paylaş: |