163
yetkinlik yaşına çatmayanlar qəsdən törədilən cinayətlərə görə məsuliyyət daşıyırlar.
Bununla belə, bir sıra cinayətlərə görə cinayət məsuliyyəti şəxsin yalnız 18 yaşına
çatması ilə əmələ gəlir. Məsələn, hərbi xidmət keçməkdən boyun qaçırma (Cinayət
Məcəlləsinin mad. 321) və s.
4. Yetkinlik yaşına çatmayanların cinayət məsuliyyəti.
Qüvvədə olan cinayət qanunvericiliyi (CM. Maddələr 84-92) yetkinlik yaşına
çatmayanların yaş xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, onlara tətbiq olunan cinayət
məsuliyyəti və cəzanın yüngülləşdirilməsi və məhdudlaşdırılmasının xüsusi
qaydalarını müəyyən edir.
Cinayət qanunvericiliyində yetkinlik yaşına çatmayanların konkret yaş həddi
müəyyən edilmişdir. Belə ki, cinayət törədərkən on dörd yaşı tamam olmuş, lakin on
səkkiz yaşına çatmayan şəxslər yetkinlik yaşına çatmayanlar hesab olunur. Bu
şəxslər cinayət törətdikdə, onlara cəza təyin edilə bilər və ya tərbiyəvi xarakterli
məcburi tədbirlər tətbiq edilə bilər.
Cinayət Məcəlləsinin 85-ci maddəsinə görə yetkinlik yaşına çatmayanlara
aşağıdakı cəza növləri təyin edilir:
1. cərimə;
2. ictimai işlər;
3. islah işləri;
4. müəyyən müddətə azadlıqdan məhrum etmə.
Cərimə, yalnız müstəqil əmək haqqı və ya bu cəzanın icrasına yönəldilə bilən
əmlakı olan yetkinlik yaşına çatmayan məhkuma təyin edilir.
İctimai işlər qırx saatdan yüz altmış saatadək müddətə təyin olunur və yetkinlik
yaşına çatmayan məhkumun bacardığı, onun təhsildən və əsas işindən asudə
vaxtlarda yerinə yetirdiyi işlərdən ibarətdir. Bu cəza növünün icra
müddəti gündə iki və
ya üç saatdan çox ola bilməz.
Yetkinlik yaşına çatmayan məhkumlara islah işləri iki aydan bir ilədək müddətə
təyin edilir. Bu zaman məhkumun qazancından məhkəmənin hökmü ilə müəyyən
edilmiş
miqdarda, beş faizdən iyirmi faizə qədər pul dövlət nəfinə tutulur.
Məhkəmə, yetkinlik yaşına çatmayanın yenidən tərbiyə və islah edilməsinin
cəmiyyətdən təcrid edilmədən mümkün olmamağını yəqin etdikdə, ona azadlıqdan
məhrum etmə növündə cəza tətbiq edir. Məhkəmənin təyin etdiyi bu cəza növünün
maksimal müddəti on ildən çox ola bilməz.
Yetkinlik
yaşına
çatmayan
məhkumlar
cəzalarını
aşağıdakı
tərbiyə
müəssisələrində çəkirlər:
1. yetkinlik yaşına çatmayan qızlar, habelə ilk dəfə azadlıqdan məhrum etməyə
məhkum olunmuş yetkinlik yaşına çatmayan oğlanlar - ümumi rejimli tərbiyə
müəssisələrində;
2. əvvəllər azadlıqdan məhrum etmə növündə cəza çəkmiş yetkinlik yaşına
çatmayan oğlanlar - möhkəm rejimli tərbiyə müəssisələrində.
Yetkinlik yaşına çatmayan məhkum xüsusi təhlükəli residivist hesab oluna
bilməz. Cəzadan şərti olaraq vaxtından əvvəl azad etmə onlara, böyüklərə nisbətən
daha çox tətbiq olunur. Belə şəxslərə cəza təyin edərkən məhkəmə, onların yetkinlik
yaşına çatmamalarını yüngülləşdirici hal kimi nəzərə almalı, psixi inkişaf səviyyələrini,
onların şəxsiyyətlərinin digər xüsusiyyətlərini və kənar şəxslərin onlara təsirini
nəzərdən
qaçırmamalıdır.
Yetkinlik
yaşına
çatmayanlara
böyüklər
üçün
qanunvericilikdə nəzərdə tutulanlarla müqayisədə ən yüngül cəza təyin edilir,
164
həmçinin şərti məhkum etmə və cəzanın icrasını təxirə salma kimi yüngülləşdirici
hallardan onlara aid işlərdə daha çox tətbiq olunur.
Yetkinlik yaşına çatmayan ilk dəfə böyük ictimai təhlükə törətməyən və ya az
ağır cinayət etdikdə, tərbiyəvi xarakterli məcburi tədbirlər tətbiq etməklə onun islah
olunması mümkün hesab edilərsə, həmin şəxs cinayət məsuliyyətindən azad edilə
bilər.
Cinayət Məcəlləsinin 88.2.-ci maddəsinə əsasən, yetkinlik yaşına çatmayanlara
aşağıdakı tərbiyəvi xarakterli məcburi tədbirlər tətbiq edilə bilər:
1. xəbərdarlıq;
2. valideynlərin və ya onları əvəz edən şəxslərin və yaxud müvafiq dövlət
orqanının nəzarətinə vermək;
3. vurulmuş ziyanın aradan qaldırılması
vəzifəsini həvalə etmək;
4. yetkinlik yaşına çatmayanın asudə vaxtını məhdudlaşdırmaq
və onun davranışı ilə bağlı xüsusi tələblər müəyyən etmək.
Qanunvericilik, belə şəxslərə eyni vaxtda bir neçə tərbiyəvi xarakterli məcburi
tədbirlərin tətbiq edilməsinə icazə verir.
Əgər yetkinlik yaşına çatmayan tərbiyəvi xarakterli məcburi tədbirləri mütəmadi
olaraq yerinə yetirmirsə, onda, müvafiq dövlət orqanının təqdimatı əsasında həmin
tədbirlər ləğv edilir və materiallar yetkinlik yaşına çatmayanın cinayət məsuliyyətinə
cəlb olunması üçün məhkəməyə göndərilir.
5.
Əməlin cinayət olmasını aradan qaldıran hallar
Bəzən elə hallar olur ki, şəxsin bu və ya digər hərəkəti zahirən cinayətə
bənzəsə də əslində, onda heç bir cinayət tərkibi olmur. Bu hərəkətlər, konkret
vətəndaşların şəxsi və ictimai mənafelərini və digər vətəndaşların hüquqlarını
cinayətkar qəsdlərdən müdafiəsi üçün törədildiyinə görə nəinki cinayət hesab
olunmur, əksinə ictimai faydalı əməl kimi həmişə qanun tərəfindən müdafiə edilir.
Bir çox cinayət hüquq ədəbiyyatlarında oxşar hallar əməlin ictimai -
təhlükəliliyini və qeyri-hüquqiliyini istisna edən və aradan qaldıran hallar kimi
xarakterizə edilsələr də, Azərbaycan Respublikasının qüvvədə olan Cinayət
Məcəlləsində onlar «Əməlin cinayət olmasını aradan qaldıran hallar» adı altında
təsbit
olunmuşdur. Cinayət Məcəlləsinin 36-40-cı maddələrini əhatə edən bu hallara zəruri
müdafiə, cinayət törətmiş şəxsin tutulması, son zərurət, əsaslı risk, əmrin və ya
sərəncamın yerinə yetirilməsi kimi hallar aid edilir.
Hüquq nəzəriyyəçiləri tərəfindən çox zaman ictimai - faydalı əməl kimi
qiymətləndirilən zəruri müdafiədən Cinayət Məcəlləsinin 36- cı maddəsində bəhs
olunur. Orada göstərilir ki, zəruri müdafiə vəziyyətində, yəni özünü müdafiə edənin və
ya başqa şəxsin həyatını, sağlamlığını və hüquqlarını, dövlətin və cəmiyyətin
mənafelərini qəsd edənə zərər vurmaq yolu ilə ictimai təhlükəli qəsddən qoruyarkən
törədilmiş hərəkət, zəruri müdafiə həddini aşmamışdırsa, cinayət sayılır. Belə hərəkət,
şəxsin qanunda nəzərdə tutulan üsullarla öz hüquqlarını müdafiə etməsi kimi ayrılmaz
hüququndan, yəni zəruri hüququndan irəli gəlməklə cəmiyyətdə hüquq qaydalarının
və qanunçuluğun möhkəmlənməsində mühüm amilə çevrilmişdir. Respublikamızda
bütün şəxslər peşə və ya digər xüsusi hazırlığından və qulluq vəziyyətindən asılı
olmayaraq zəruri müdafiə hüququna malikdirlər. Bu hüquq, dövlət orqanlarına və ya
başqa şəxslərə kömək məqsədi ilə müraciət etmək, habelə ictimai təhlükəli qəsdən
yayınmaq imkanından asılı olmayaraq bütün şəxslərə şamil olunur. Zəruri müdafiənin
hüquqilik şərtləri qanunla ciddi təhlükəlilik dərəcəsinə açıq-aşkar uyğun gəlməyən