MÖVZU. ORTA ƏSR İNCƏSƏNƏTİNDƏ KİŞİ VƏ QADINLAR
▪
Orta əsr mütəfəkkirlərinin cinslərarası münasibətləri və nigaha baxışları.
▪
XI-XIII əsrlərdə kurtuaz ədəbiyyətında qender münasibətləri.
▪
İslam ənənələrində qadınlar.
▪
VII-IX əsrlərdə türkdilli xalqların eposu. “Dədə Qorqudda» qadın sürətləri.
Elmdə insan tarixinin inkişafının antik və orta əsrlər dövrlərini ayıran sərhəd e.ə. V əsr hesab edilir.
Qərbi Avropada quldarlıq quruluşunun xarabalıqları üzərində feodal – təhkimçilik cəmiyyəti yarandı.
Feodal mədəniyyəti, iyerarxiya xarakteri daşıyaraq, kübar və xalq mədəniyyətinin (ruhanilik və feodal
mədəniyyəti daxil olmaqda) birliyini özündə birləşdirən daha demokratik mədəniyyət idi. Avropada
xristianlığın qələbəsindən sonra ədəbi abidələrin və, deməli, təhsil sisteminin mühafizəkarı kilsə
olmuşdur.
O vaxtlar mövcud olan iqtisadi və siyasi fikir ayrılığı şəraitində ciddi iyerarxiyaya və tam müəyyən
edilmiş təlimə malik olan katolik kilsəsi orta əsrin bütün dini həyata təsir etmək imkanına malik idi.
Təəcüblü deyil ki, kilsənin incəsənətin inkişafına çox böyük təsiri var idi. Əsas ideya kompleksi kilsənin
müqəddəs atalarının və müəllimlərinin təliminə görə əbədi həyatla müqayisədə dünyəvi həyatın
miskinliyi, insanın cəhdlərinin faydasızlığı, bütün dünyavi nə varsa, hamısının müvəqqətiliyi,
etibarsızlığı idi. İncəsənət asketik doktrinanı hakimiyyətdə itaətkarlığı təbliğ edərək, o biri dünyada
bunların əvəzinin veriləcəyini bildirirdi. Kilsə incəsənəti dini görüşlərindən çıxış edərək deyirdi ki, bu
dünyadakı həyat göydəki həyatın yalnız zəif oxşarıdır, cismani dünyaya olan etinasızlıq bunula izah
olunurdu. Bunula əlaqədar olaraq incəsənətdə alleqoriyalar və simvollar daha xarakterik xüsusiyyətlər
kimi üstünlük təşil edirdi.
Bununla belə, ibadətlərə incəsənətin bu və ya digər cəhətini uyğunlaşdıran kilsə, müəyyən mənada
onun sosial-estetik vəzifəsini də dəyişdirmişdi. Xüsusi olaraq bunun təsdiqini biz xristian ibadətdə
katarsis ( yunan dilində təmizlənmə, paklanma) başlanğıcının yozulmasında tapırıq. Yunan faciəsinə xas
olan ruhun yüksəldilməsi ilə nəticələnən katarsisin əvəzinə kişi və qadınlara iztirabnı çəkməklə
xristiansayağı təmizlənmə, saflaşma təklif edilir. Xristian patristikası qəlbi, ruhu ucaldan, insanlara olan
mərhəməti yox, Allahın yolunda itaətkarlıqla qəbul edilmiş iztirablar, ümumi məsələlərin fəal şəkildə
həlli naminə insanların birləşdirilməsi yox, öz şəxsi xilasolunma vasitəsi kimi Allaha sevgidən istifadəsini
bəyan edir. Erkən orta əsrlərin incəsənəti kişi və qadınların solğun, iztirablı görünüşü, asketizmi qəbul
edənləri, Qolqofanın (kəllə yeri), qanlı səhnələrini, işgəncələri, köhnə təriqətçiliyin yaşlı nümayəndələrini
təsvir edir.
Orta əsr heykəltəraşlığında – üzündə iztirab olan möminlər və şəkillər, göz yaşı tökən, qəmli-
qüssəli, səmaya naləsini ucaldan, haldan düşmüş yorğun bədəninin çoxsaylı qatlarını ilə daş paltarları ilə
örtən qadınlar təsvir edilir. O dövrün rəsmlərində biz – möcüzələr, işgəncələr, qətllər, günaha batanların
cəhənnəmə vasil edilməsinin qəmgin görünüşünü görürük.
Bu dövrü, antikliyin bütpərəst mənəviyyatına qarşı özünəməzsus reaksiya kimi orta əsrin mistik
həyəcanlı, ikona uğrunda mübarizə, Xristos və Müqəddəs Məryamın kult (onlara sitayiş) dövrü kimi
səciyyələndirmək olar. İlkin günah ideyası kütləvi halda cismani hisslərin boğulub susdurulmasına səbəb
oldu. Bunlar inkvizisiya tonqalları, cadugərliyə mübtədalıq, şeytanla əlaqəyə görə təqib edilmə,
flagelliantizm (özü-özünə işkəncə vermə), qadına mənfi münasibətdə təzahür edirdi. Cinslərin qarşılıqlı
münasibətlərindəki dini – etik qaydaların praktiki işləmələri kilsə atalarının – Tertulianın, Avqustinin,
apostol Pavelin, mizoginiya (qadınlara nifrətlilik) məddahlarından Q. İnstitorisin, Y. Şprenqlerin məhşur
«İfritələrin gürzü» əsərlərində əks edilmişdir.
Xristianlığın əsasını qoymuş İsa peyğəmbərin özünün qadınlara münasibəti necə idi? Xristianlıq ilk
anından prinsipcə yeni etikanın, insan barədə yeni anlayışın, kişi və qadının rolunun, onların dünyadakı
yerinin, insan varlığı barədə yeni qanunlarının daşıyıcısı kimi özünü dərk etdi. Xristian təriqətləri qədim
əxlaqı aradan qaldırmaqla onun yeni əxlaqla əvəz edilməsi prinsipləri əsasında qurulmuşdur. Əhdi-
Cədidin bütün mətnləri məhəbbətin təbliği ilə doludur.
Kilsə ataları və müəllimləri bütün orta əsr boyu bu məhəbbəti təbliğ edir, burada o, yorulmadan
tərif, tərənnüm edilir, hərtərəfli öyrədilir və insanın təfəkkürünə yeridilirdi.
Yeni dini baxış hər şeyə, o cümlədən cinslərin qarşılıqlı münasibətlərinə yeni baxış, xüsusilə də
qadına yeni münasibəti tələb edirdi. Əhdi-Cədiddə yoluna qoyulmuş düzgün ailə həyatının xoş
niyyətləri dəstəklənir və inkişaf etdirilirdi, bundan əlavə ər-arvada məxsus vəzifələrin yerinə yetirilməsi
rəhmətlik qazanılmasına zəminlik kimi səciyyələndirilir. İsa peyğəmbər qadına xeyirxahlıqla, hörmətlə
yanaşır, dəfələrlə onun kişi ilə bərabər hüquqlu olduğunu deyir, o heç vaxt qadını natəmiz, alçaq məxluq
hesab etmirdi. İncildən məlumdur, – İsa peyğəmbər demişdir: «Onun bir çox günahları ona görə
bağışlanır ki, o çox sevmişdir». (Lukadan İncil 7:47). Qadına nifrət, evlənməmək tələbatı – bunlar
xristianlığın ayrı-ayrı cərəyanlarına məxsus olan bu prinsiplər Əhdi-Cədid və Əhli-Ətiqdə yoxdur.
İsa peyğəmbər təknigahlılığın tərəfdarı idi, bəzi hallarda isə o boşanmağa da haqq qazandırırdı. Öz
hərəkətlərinə, hətta niyyətlərinə görə insanın mənəvi faktorunun əhəmiyyətini qeyd edir: «Mən isə sizə
deyirəm, kim ki, qadına şəhvət hissi ilə baxır, o artıq həmin qadınla zinakarlıq etmiş kimidir».
(Matveydən İncil 5, 25 -27)
Özünü şəhvani hisslərdən qorumaq, mənəvi təmizliyini saxlamaq – bunlar yalnız evli kişilərə
deyil, həm də subay kişilərə aiddir. Çox sayda İsa peyğəmbərin qadın şagirdləri, həmkarları onu
müşaiyət edirdilər. Onlardan biri Mariya Maqdalena idi. Apostol Pavelin isə qadına münasibəti tamamilə
başqa idi. O deyir: «Sizin qadınlar kilsədədirlər və onlar susurlar». Pavel insanın yaranması barədə
əsatirə inanır, orada qadın qəzəblidir, o, dünyanın kamil olmamasının səbəbkarıdır. Bu baxışlara riayət
edərək, o, hər qadında Hevvanı görürdü və özünün qadın ardıcıllarını emansipasiyanın yunan ideyaları
tərəfindən o zamanlar təbliğ edilən tovlamalara uymamağa, dini borclarına olan sədaqəti qorumağa
çağırırdı.
Özü evli olmadığından, Pavel kişi və qadınlara tək yaşamağı təklif edir, belə ki, nigah yalnız odur.
Hər şeydən yaxşısı insanların könüllü olaraq bir-birilə qardaş və bacı kimi yaşamasıdır, belə ki, bədən
əxlaqsızlıq üçün deyil, Allah üçündür.
Kilsənin digər mötəbərləri daha sərt və barışmaz idilər. Onların içində teoloq və yazıçı Kvint
Septimi Tenturian seçilir. Onun ehtiraslı çıxışlarının ictimai həyata böyük təsiri var idi. O bədənin
gözəlliyini və hisiyyatlı olmasını damğalayırdı, cinsdən imtina etməyi tövsiyə edirdi. Ekstaz dərəcəsinə
çataraq o, bütün cismani başlanğıclara qarşı mübarizəni aparmağa çalışırdı. O qadını, bütün bunların
hamısının mücəssəməsi hesab edirdi. Tertulian qadını «şeytanın qapısı» adlandrırdı.
Beləliklə xristianlıqda, bir tərəfdən, ciddi ailə intizamı, qadının ərinə itaəti, əxlaqsızlığın günah
sayılması tələb olunurdu, digər tərəfdən isə tutduğu mövqeyinə görə evlənə bilməyən üçün isə
nigahsızlıq moizəsi təbliğ edilirdi. Qadına, nigaha, cinslərin qarşılıqlı münasibətinə belə mənfi münasibət
qarşıdan gələn onilliklərdə, hətta əsrlərdə də öz qüvvəsini itirməmişdi. Eyni zamanda qeyd etmək
lazımdır ki, İsa peyğəmbərin qadına münasibəti barədə dediklərinə deyil, apostolların dediklərinə
üstünlük verilirdi. Dini xadimlərin günahı üzündən cinsi məhəbbət, qadınların əsarətə düşməsi bir
ənənəyə çevrilmişdi, bu da orta əsr incəsənətində öz əksini tapmışdır. Fransada Vefelə kilsəsinin
kapitelində Müqəddəs Benediktin yoldan çıxarılması təsvir edilişdir: əlində kitab oturmuş müqəddəsə
şeytan qadın yaxınlaşır. Müqəddəs sanki şeytandan qorunmaq üçün əlini qaldırmışdı. Həm şeytanın,
həm də qadının fiqurlarının altında «Dyavolus» yazısı oxunur. Qadın şeytan və onun qulluqçusu –
kilsənin bəzəklərini və heykəllərini sifariş verən ruhanilərin tapşırığı belə idi.
Orta əsr dövrü özünün mövcudluğunun sonuna kimi kişi və qadının hüquqlarının bərabər
olmaması barədə baxışları dəyişdirə bilmədi. Dünyanın xristian modelinin xarakterik cəhəti – qadının
alçalması, kişi ilə müqayisədə onun hüquqlarının bərabər olmaması idi.
İnsanın tək qalması yaxşı hal deyildir. (Varlıq 2. 18) – bunu əsas tutaraq, kişiyə köməkçi kimi
yaradılan qadın, xristian dini təlimlərinə görə kişiyə tabe olmalı idi. Məhz qadın İblisin onu yoldan
çıxarması nəticəsində ilkin günahın bilavasitə səbəbkarı olmuşdur. Xüsusilə dini ədəbiyyat və satira,
qadının keyfiyyətsiz bir insan kimi cəmiyyətdə və nigahda alçaldılmış və tabe mövqeyini təsvir edirdi,
bununla da qadına, qadının bədəninə (baxmayaraq ki, onun insan nəslinin artırılmasındakı əhəmiyyəti
başa düşülürdü) onun ağlına və aşağı səviyyəli fikirlərinə olan nifrəti əsaslandırırdı.
Qadın kişinin cəsarətsizliyindən yaranmış məxluqdur. Zəif cinsin bütün keyfiyyətləri hər şeydən
əvvəl güclü cinsə xas olanların qadında məhdud olmasıdır.
Qadının məsumluğu, kişinin cəsartsizliyi, qadının mühitə uyğunlaşması, xeyirxahlığı, sakit təbiəti
– bu, kişinin, öz mövqeyini təsdiq etməyə qabiliyyətinin çatmaması deməkdir.
Bununla qadının natamam adam olmasının elan edilməsi – onun hüquqlarının pozulmasına, ona
nifrət edilməsinə bəraət qazandırılır.
Qadın və qızların xarici görünüşü ilə bağlı xristianların çox ciddi ölçüləri var idi. Tertulianın
göstərişləri qadağa şəklində verilirdi: «Qadın özünü heç nə ilə bəzəməməlidir, onlar tövbə edən
Həvvanın surətində olmalıdırlar. Mən qızıl, gümüş və daş-qaş gəzdirən qadınları günahkar hesab
edirəm» (19). Onun fikri ilə Müqəddəs İyeronim də razı idi, o qeyd edirdi ki, qızlar, bəzək şeylərindən,
kosmetikadan istifadə etməməli, habelə saçlarını rəngləməməli və bahalı paltar geyməməlidirlər.
Gözəlliyin qayğısına qalmaq bədnam məğlubiyyət sayılırdı. Xristian qadınlar tünd örtük altında bədən
quruluşunu gizlətməli idilər.
Orta əsr dövründə incəsənət mühitindən çıxarılmış həssas qadın təbiəti, insan ruhunun mütləq
məkanında möhkəm yer tutmuşdur. Teoloji dünyabaxışı yalnız Müqəddəs Məryam vasitəsilə
empatiyanın qender stereotipinə yer saxlamışdır. Müqəddəs Məryam İsa Məsihin anası idi və o xeyrin,
həssaslığın, insan münasibətlərinin qender şərhini özündə həyata keçirirdi. Bütün bunlar xristian
incəsənətində Müqəddəs Məryəmə sitayişin xüsusi inkişafına səbəb oldu. XI-XII əsrlərdə onun səcdə
edilməsinin geniş yayılması feodal cəmiyyətində qadının statusunun artmasının təzahürü idi.
Xristian spirituallığında dönüş, Yeni Məryam, yeni Hevva tərəfindən qadınların günahlarının
bağışlanması ilə qeyd edilmişdir. Bu dönüş XII əsrdən inkişaf etmiş Maqdalena kultunda da özünü
göstərmişdir, buna Vezeleyada dini mərkəz – tarixi sübutdur. Bu tendensiyanın əyani görünüşü kimi
Müqəddəs Məryamın çoxlu təsvirləri, madonnaların körpələrlə, müqəddəslərin orta əsr incəsənətinə
müvafiq şərti-sxematik və simvolik üslubda olan təsvirlərində verilmişdir. Bu planda Stefano Madernin
«Müqəddəs Sesiliya» və Lorenso Bernininin «Lüdovik Albertinonun müqəddəs qadını» – heykəltəraşlıq
əsərləri böyük maraq doğurur. Vizantiyalı usta Feofan Qrek (Paleoloq məktəbi) öz ikonalarında gözəl
qadın surətlərini yaratmışdır. Onun ikonalarında kilsə sürətlərində qadına məxsus insan keyfiyyətləri
vardır. Bunlar xeyirxahlıq, məhəbbət, humanizmdir. Böyük Vizantiya müəllifi Kaxrie Cami tərəfindən
icra edilmiş XIII əsr mozaik pannosu çox gözəldir. Onun dekorativ ansamblının kompozisiyasının əsasını
Məryam ana və İsa Məsinin həyatının şəkillərdə verilmiş iki dövrü təşkil edir. Sözsüz ki, Kaxrie Caminin
mozaikalarının ən maraqlı hissəsi – qadın fiqurlarıdır, bunlar incə kompozisiya ritmi və vahid yaradıcılıq
ideyasını təşkil edirlər. Xarakterik cəhət isə bu surətlərdə allahlığın müqəddəsliyi ideyasının mövcudlğ
deyil, onlarda sırf insan xarakterinə aid olan realistik təsvirlərin olmamasıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsrin incəsənət abidələrində XV–XVI əsrlərdə yayılmış
problematikanı biz görmürük; ər və arvad uşaqları ilə ; evdən kənarda intim həyat; ümumiyyətlə
məqsədyönlü şəkildə, simvolik vasitə funksiyası kimi deyil, özü-özünə bir insan kimi gündəlik
məşğuliyyətində görürük.
İnteryerdə ailə portreti, ər və arvad haqqında traktatlar və nəsihətlər yarananda, XV əsrdə ailə,
cəmiyyətin və incəsənətin diqqət mərkəzində olandan əmələ gəlmişdir.
Orta əsrlərdə kişi və qadınların qarşılıqlı münasibətlərinin xüsusiyyətlərini, onun vahidliyi və
daxili dinamikasını nəzərdən keçirərkən, qeyd etmək lazımdır ki, faktiki olaraq, orta əsrin müasir
mənada hüquqi cəhətdən sərbəst ər və arvaddan, həddi-buluğa çatmamış uşaqlardan ibarət ailə
anlayışından xəbəri yox idi. O zamanlar bizim adət etdiyimiz nigah anlayışı da yox idi. Ailə termini kimi
o zamalar kişi və qadının az və ya çox sürən birliyi nəzərdə tutulurdu.
Ailə termini o dövrlərdə qan qohumluğu ilə bağlı olan geniş insan qrupunun birliyini, habelə ər və
arvadla bir yerdə birgə ev təsərrüfatında yaşayan, lakin onun qohumu olmayanların (usta köməkçisi,
onun şagirdləri) birliyini təmsil edirdi. Çox vaxt ümumi əcdadları olan bir neçə ər-arvad cütlüyü bir
yerdə yaşayırdı.
Aqrar sənayenin və feodal ictimai-siyasi quruluşun hakim olduğu şəraitdə kiçik ailələr zəif idi,
kamil deyildi, onlar daha geniş ailə qrup daxilində qohum kollektivləri içində əriyib gedirdi. Bu, geniş
qohum kollektivləri qan qohumluğu və nigahla, ümumi malikanələrlə, torpaq varidatı ilə (Fransada
bunları linyac adlandırırdılar) bir-birinə möhkəm bağlanmışdılar. Ayrı-ayrı ev təsərrüfatları onun tərkib
hissəsi kimi klana daxil edilirdi. Avropada belə tipli ailə kollektivləri X-XI əsrlərdə yaranmışdı, onun
yüksəliş dövrü XII–XIII əsrləridir.
Linyac feodal mülkiyyətçiliyinin və iyerarxiya əsasında qurulmuş hökumət münasibətlərinin
möhkəmlənməsi institutu kimi yaranmışdır.
Monoqam nigahın xristian konsepsiyası XII –XIII əsrlərdə qəbul edilmişdir. Yalnız bu vaxtlar nigah
əsas xristian sirlərinə aid edilmişdir. Nigah mərasiminə, kilsə xeyir-duası da daxil edilmişdir.
Nigah erkən yaşlarında bağlanırdı. Kilsə qanunlarına müvafiq olaraq evlənmək istəyən oğlanın 14,
qızın isə 12 yaşı olmalıdır. Daha doğrusu bəy və gəlinin seçilməsində ailənin hörmətli olması və iqtisadi
qazanc əldə edilməsi mülahizələri əsas tutulurdu. O vaxtlar nigah şərti xarakter daşıyırdı və fərdi
məhəbbətlə az ilhamlanırdı. Kübarlar üçün öz mahiyyəti etibarilə bu siyasi akt olmaqla öz nüfuzunun və
qüdrətinin artması üçün ən yaxşı və sadə üsul idi. Şəxsin arzusu deyil, ailənin marağı həlledici amil
sayılırdı. Bu həm də sexlərin və ailələrin marağına aid idi. Şəhər patrisiatı da nigahı kapital yığımı üçün
ən sadə forma və vasitə kimi qəbul edirdi. Nigah hər şeydən əvvəl qanuni varislərin dünyaya gətirilməsi
üçün vasitə idi. Lakin cəmiyyətin elə böyük təbəqələri var idi ki, onlara nigaha girmək qadağan
edilmişdi. (katolik ruhaniləri). Şagirdlər üçün də evlənmək çox çətin idi, belə ki, adətən yalnız müstəqil
sənətkarların evlənməyə ixtiyarı var idi.
Xanımın kurtuaz kultu Orta əsrin incəsənətinin qender münasibətlərinə müəyyən çalarlar verir.
Onun yaranması XII–XIII əsrlərin sərhədlərində ilk dəfə cəngavərlərin sırasında təsadüf edilirdi.
Fransanın cənubunda yarandıqdan sonra o ölkənin şimalına və başqa ölkələrə yayılmağa başladı.
Kurtuaz məhəbbəti barədə bizim təsəvvürümüz əsasən trubadurların, truverlərin, vaqantların, cəngavər
romanların təsiri altında yaratdıqları musiqi ilə bağlı olmuşdur. Hər bir əsilzadə qadının cəngavərlər
sırasından bir və ya bir neçə pərəstişkarı ola bilərdi. Bunlar barədə onun rəsmi ərinin xəbəri olurdu. Gənc
cəngavəri hələ uşaq vaxtlarından yaxşı ədalara və hərbi bacarığa yiyələnmək üçün tanınmış senyorun
sarayına göndərirdilər. Qəsrin sahibəsinin pacı olmaqla, onun vəzifəsi sahibəsinə öz diqqətini yetirmək
idi. Nəticədə cəngavər öz qəlbinin xanımını seçir, yarışlarda onun şərəfinə vuruşur, öz mahnılarını və
şerlərini ona həsr edirdi. Bütün bu qarşıdurmalar subay cəngavərin tanınmış qadına pərəstiş etməsi, ona
münasibəti, məhşur trubadurların və ya truverlərin şerlərinin ona həsr edilməsi, xanımın şərəfinə şücaət
göstərməsi – bunlar bütöv bir sahəni əhatə edirdi. Ər və arvad arasında olan cismani məhəbbət
müqabilində cəngavər məhəbbəti aliləşmiş yüksək xüsusi bir məhəbbət idi.
O dövrün lirik poeziyası fərdin mühitlə münasibətlərinin dəyişməsini sübut edirdi. Trubadurların,
truverlərin, vaqantların məhəbbət lirikası, onlarda öz daxili aləminə nüfuz etmək və onu təhlil obyektinə
çevirmək bacarığını aşkar etmişdi.
XII–XIII əsrlər provansal şair-nəğməkarlar tərəfindən tərənnüm edilən məhəbbət artıq fərdi
xarakter daşıyırdı. Şair üçün yalnız bir qadın əzizdir və o bu qadını heç bir qadına dəyişməz. Xanımın nə
nəsli, nə onun var-dövləti, yalnız gözəlliyi və kurtuazlığı cəngavərin hisslərini həyəcandandırır. Bununla
yanaşı provansal poeziyasında qadın surəti stereotipdir, onun gözəlliyi eyni standart ifadələrlə, eyni
ədəbi ştamplarla tərənnüm edilirdi. Trubadur lirikasının qəhrəmanlarında konkret əlamətləri yoxdur, bu
abstrakt bir obrazdır, çox vaxt həmin obraz tam cismani nəzərlərlə qavranılır. Onun adı yoxdur, şair ona
məhəbbət ləqəbi vermişdir, onun məhəbbət keyfiyyətləri də fərqləndirilməmişdir. Gözəl xanım nəzakətli,
iltifatlı, dərrakəli olmalı, kübar söhbətlər aparmaq qabiliyyətinə – yəni kurtuazlıq adlandırılan bütün bu
əlamətlərin cəminə malik olmalıdır. Öz reputasiyasını qoruyan bütün nəzakətli adamlar üçün məhəbbət
münasibətlərinin və qadına pərəstiş etməyin müəyyən qaydaları işlənib hazırlanmışdı. Xanımın öz
sevgilisi olmalı və onunla müvafiq davranışı olmalı idi, onun cəngavəri məxfi məhəbbətin sirrini
saxlamalı və qəlbinin xanımına vassalın senyora etdiyi xidmət kimi, o da öz xanımına belə xidmət etməli
idi. Adlı-sanlı qadınlarla sevgi münasibətlərində olmaq, valehedici sevgilini və sərgüzəştləri axtaran
adını qazanmaq şairlərə xüsusi şövq verirdi. Məhəbbətin ideal tipini yaradaraq, şairlər onu mərasimə
çevirərək, trubadurlar xüsusi aləm yaratmışdılar, bu aləm feodal iyerarxiyasının sosial qrupu üçün
mövcud olub həm adi camaatdan, həm də ali aristokratiyadan təcrid edilmişdi.
Orta əsr cəmiyyəti üçün ənənəvi xüsusiyyətləri ilə bərabər cəngavərin poeziyasında nə isə bir
yenilik də var idi. Qadın rəsmi feodal nigahından fərqli olaraq sevgisində prinsipcə başqa mövqedə idi.
Ər və arvad arasında kurtuaz məhəbbəti ola bilməzdi. Kurtuaz məhəbbəti rəsmi mühitdən kənarda idi, o
qeyri–qanuni idi, lakin bununla bərabər o fərdin daxili aləminə dərindən sirayət edir, bununla belə fərdin
qəlbinin məcmusunu daha çox aça bilir. Nəticədə kişi və qadının münasibətlərində və onların
simalarında yeni anlayışlar yaranmağa başlandı. Cəngavərin xanıma olan pərəstiş şəxsiyyətin sərbəstliyə
çıxması və onun özünü dərketmə prosesinə qatılması, yalnız o dünyanın deyil, bu dünyanın da
sevinclərinin canlandırılmasına təsir edən, dəyərlərin yönümünün yenidən nəzərdən keçirilməsi ilə
qovuşurdu. Bütün bunlar cinslərin münasibətlərinin dəyişməsi və qadının statusunun yaxşılaşdırılması
üçün ideya və mental şərait hazırladı.
XII-XIII əsrlərdə Xanıma pərəstişin yayılması qadına baxışın təkamülündə dönüş nöqtəsindən biri
oldu. Bundan sonra cəngavərlər bilməli idilər ki, qadının bədənindən başqa qəlbi də vardır və o bu qəlbi
əldə etməyə çalışmalıdır. Lakin cəngavərlərin gözündə bu, kişi və qadınların bərabərliyi demək deyildi.
Əyanların başa düşdüyünə görə, kişi və qadını ayıran məsafə həmişə olduğu kimi, yenə də öz
əhəmiyyətini qoruyub saxlayacaqdır.
Cəngavərlərin poeziyası onların gözəl Xanıma olan pərəstişi ilə birlikdə dünya incəsənətində bütöv
bir ənənə yaratdı. Avropa ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq intim münasibətlərin və ağır sevgi
təəssüratlarının təhlili poetik yaradıcılıqda ön plana çəkilir. Cəngavərin Xanıma olan sevgi münasibətləri
Kretyen de Truanın «Cəngavər Lanselot haqqında romanlar»ında, Volfram fon Eşenbaxın «Parsifal»,
Qotfrid Strastburskinin «Tristan və İzolda» romanlarında əks edilmişdir. Vaqnerin eyni adlı «Tristan və
İzolda» operasında ali məhəbbətin böyük idealı tərənnüm edilir. M. de Servantesin cəngavər Don
Kixotun qəlbinin sevgilisi olan xanım Dulsineyaya olan məhəbbətindən bəhs edən «Don Kixot» romanı
daha populyar idi. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan bəstəkarı Q. Qarayev, Servatesin ölməz əsəri
əsasında musiqi – estetik obrazlı formada əsas qəhrəmanların məhəbbətini və qarşılıqlı münasibətlərini
ifadə edən «Don Kixot» simfonik qravürasını bəstələmişdir.
Cəngavərlik haqqındakı romanların müəllifləri, trubadurlar (musiqiçilər), minnezinerlər (alman
şair-müğənniləri) gözəl Xanımı, ona pərəstiş edilməsinin incə tərzini, işi və qadın arasında sevginin
tərənnüm edilməsində istifadə edilən poetik vasitələr sistemini yaradarkən, vaqantlar insana verilmiş ən
böyük sevinclər sırasında olan cismani məhəbbəti tərənnüm edirdilər, keşişlər-moizəçilər isə, əksinə
qadını kişinin məhv edilməsi və yoldan çıxarılması işində iblis tərəfindən istifadə edilən bir alət
olduğunu qeyd edirdilər. Onlar hesab edirdilər ki, qadınla ünsiyyətdən qaçmaq lazımdır, çünki o kişini
dolaşdırır, başdan çıxarır, onu murdarlayır, nəhayət, onu əmlakından və comərdlikdən məhrum edir.
Orta əsr keşişləri tərəfindən ifadə edilmiş kişi şovinizmin bəyannaməsi məhz budur.
Kilsə mövhumatçıları üzündən artıq Orta əsrin axırları dövründən başlayaraq, qadınlar
cadugərliyin, falaçmanın, maqiya ilə bağlı mərasimlərin əsas iştirakçıları kimi qələmə verilirdi.
Əcinnələrin, ifritələrin gecə məclisləri, gecə uçuşları və insanların heyvanlara çevrilməsini təsvir edən
kilsə, XV əsrdən etibarən onların həqiqiliyini sübut etməyə başladı. Avropa rəsmi olaraq «ifritələri»
təqibetmə dövrünə qədəm basdı.
İblislərə, hədyana, yəni küfrə olan inam, orta əsr dini ekstazının (cuşa gəlmək) əsasını təşkil edirdi.
Bu qanlı tamaşada mərkəzi faciəvi rolu nəfs və cadugərliyin rəmzi olan qadın oynamalı idi. Hələ
Lukadan olan Yevangelidə İsa Məsih tərəfindən əxlaqsız qadın olan Mariya Maqdalenanın cismindən
cinlərin (özü də yeddisinin) qovulması faktı qeyd edilir. Əvvəllər də qadınların iblislə əlaqəli olması
mövzusu tez-tez səslənirdi.
Neçə yüzilliklər ərzində cadugərliyə görə bir qədər mülayim olsalar da, tədricən bunu daha
amansız etdilər. XIII əsrin sonunda tonqalda birinci əcinnəni yandırdıqdan sonra kilsə tərəfindən
aparılan repressiyalar nəhəng miqyas aldı. Dominikan ordenin keşişləri tərəfindən 1841-ci ildə «İfritələrin
gürzü» adlı dəhşətli kitab tərtib edilmişdir, burada ardıcıl şəkildə mövhumatın bədbəxt qurbanlarının
adına yazılan bütün cinaytlərin təsviri verilir. İfritələr hətta öz uşaqlarının yediklərində
günahlandırılırdı. Hər hansı böhtan və çuğul tədqiqat predmetinə çevrilə bilərdi. «İfritələrin gürzü» uzun
müddət ərzində kütləvi ifritə məhkəmə prosesləri üçün rəsmi sənəd rolunu oynayıb və XVI əsrə qədər on
üç dəfə nəşr olunub. Avropada bir neçə əsr ərzində inkvizisiya tonqalları tüstülənirdi, o vaxtın tarixi
kitabları bu cür hadisələrin təsviri və dəhşətli hekayətləri ilə fərqlənir.
Qender münasibətləri planında orta əsr ədəbiyyatı sayılan «Nigahın on beş sevinci» və XIII-XIV
əsrlərin müəlliflərinin digər əsərləri böyük marağa səbəb olmuşdur. Qeyd edilən əsər Fransada məlum
olmayan müəllif tərəfindən yazılmışdır. Bu kitabda o dövrə xas olan fikir və mülahizələrin bütün
çalarlarını – ailənin və nigahın kəskin satira ilə gülüş hədəfinə çevrilməsindən, kişi və qadın arasında
məhəbbətin təriflənməsinə qədər rast gəlmək olar. Şəhərlilər və onların ailələrinin adətləri, ənənələri,
həyat tərzi həmin miniatürlərdə bütün təəssüreti ilə, diqqətlə ifadə edilmişdir. Bir tərəfdən burada
kurtuaz məhəbbətinin tərifi verilir, ona mədhlər deyilir, o biri tərəfdən həm qadınların şəhvətpərəstliyi,
inadkarlığı, səfehliyi, habelə kişilərin bəraət qazandırmaq mümkün olmayan lovğalığı durmadan ələ
salınırdı. O zaman bir neçə novellada qeyd edilir ki, qadın öz bacarığına görə heç də kişilərdən geri
qalmayan, Allahın yaratdığı məxluqdur. Onda intellektual və mənəvi planda kişiyə xas olan hər şeyə
qadir olmaq bacarığı vardır. Burada orta əsr ənənələrində qadının kişi ilə müqayisədə daha aşağı məxluq
və günahlı olması barədə baxışlarda dəyişiklik edilmiş, bu çox əhəmiyyətli sahədə yeni addımlar
atılmışdı. Qadınların kişi ilə bərabər fəlsəfə, mədəniyyət, təhsil və incəsənət məsələlərinə qoşulmasında
humanitar ənənələrinin təntənəsi hiss olunurdu.
Orta əsrin qədim rus ədəbiyyatı sayılan «Domostroy» əsəri ailə-nigah münasibətlərinə, qadının ailə
və cəmiyyətdə roluna həsr edilişdir. Həmin əsərin müəllifliyi İvan Qroznının tərəfdarı Silvesterin adı ilə
bağlıdır. «Domostroy»un üç əsas fəsli həyat qaydalarını ifadə edir. Onların çox hissəsi ailəyə, ev
təsərrüfatının qurulmasına, qadının vəzifələrinə, tərbiyə yollarına, uşaqların davranış qaydalarına həsr
edilmişdir. Ayrı-ayrı fəsillər qadına, onun ailədə və cəmiyyətdə roluna, onun vəzifələrinə və hüquqlarına
həsr edilmişdir. «Domostroy» nümunəvi ev və ailəni təsvir edir, elə ideal ev həyatını unifikasiya etməyə
çalışmışdır ki, həmin evə daxil olanda elə bilirsən ki, cənnətə daxil olursan. Bu məsələdə qadının
funksiyası və rolu az deyildir. Traktat qonaqpərvərliyin yollarını, hər şeydə qaydaların gözlənilməsini,
kişi və qadının qarşılıqlı hörmətinin saxlanılması yollarını öyrədir. Ailədə məişət sabitliyinin və əmin –
amanlığının saxlanılması ailədə kobud xasiyyətlərin yumşaldılması barədə məsləhətlər verilir. Orta əsr
ədəbiyyatının qaydaları – ailədə hər kiçik məişət məsələlərinin və şəxsi davranışın idarə edilməsi və ailə
həyatında əmin-amanlığa çağırış idi. Ailədə həyatın necə qurulması, qadının özünü ailədə necə
aparmasını təsvir edən bu kimi əsərlər, kişi və qadınların, onların mövcudluğunun əsas sferası sayılan
ailədə onların davranışını tənzimləməyə xidmət edirdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, «Domostroy» nigaha ərlə arvadın qarşılıqlı hörmətinə əsaslanan iki qəlbin
müqəddəs ittifaqı kimi yanaşsa da, bununla yanaşı, ailə münasibətlərində ərə sözsüz itaət etmək tələb
olunur, ərin ailədə aparıcı rolu və qadının tabe – asılı vəziyyəti xüsusi qeyd edilir.
Orta əsr Vizantiyasında məhəbbətin müqəddəs atalıq, dini konsepsiyası əsas sayılırdısa da, burada
vahid konsepsiya yox idi. Vizantiya mədəniyyəti tarixi boyu, bir qədər dəyişilmin formada olsa da, kişi
və qadın arasında olan məhəbbətin antik anlayışı mövcud olmaqda davam edirdi. Bu, xüsusilə XII əsrdə
yaranan sonrakı antik romanların ənənələrini davam etdirən Vizantiya romanlarında özünü xüsusi
olaraq göstərmişdir. Vizantiya üçün yeni olan bu canrın müəllifləri cismani məhəbbətin estetikasını ön
plana çəkmişdilər. Dünyəvi məhəbbətin estetikləşməsi burada yeni şəkildə verilmişdir. Əgər antik
romanda sərgüzəştlərin çoxluğu ilə yanaşı açıq, bəzən də hətta kobud erotizm ön plana çəkilirdisə də,
xristian əxlaqının artıq qəbul edilmiş ənənələri ilə tərbiyə edilmiş XII əsr, Vizantiya yazıçılarında dünyəvi
məhəbbətin qələbəsi daha incə və daha yüksək formalarda təzahür edirdi.
Bizans yazıçılarının diqqət mərkəzində gəncliyin, gözəlliyin seyri, qəhrəmanların lirik
həyəcanlarının təsviri və ifadə edilməsi, məhəbbət hissinin özü dayanmışdır.
İki gənc məxluqun məhəbbəti ağır iztirab və təhlükələr sırasından keçirtdikləri bir – birinə olan
sədaqətləri, daim qəsd edilməyə cəhd edilən bakirəliliyi – bütün bunlar gözəldir və valehedicidir.
Məhəbbət odunu yandıran və bu odu sönməyə qoymayan qığılcım gəncliyin gözəlliyidir. «Gözəlliyin
qarşısında qılınclar da baş əyir» – bunu Yevmati Makremvolitin romanındakı İsminanın, Nikita
Yevgeniananın povestində Drossillanın gözəlliyi özünün poetik obrazlılıq quruluşu ilə romanın yüksək
lirizminə uyğun gələn xüsusi zərifliyi, hətta müəyyən alilik xüsusiyyəti daşıyır. Drosillanın simasında
hər şey gəncliyin yüksək bakirəlik gözəlliyi ilə işıqlandırılmışdır.
«Qaşların əyrisi sanki bir çəkilmiş kamandır,
Sevinclərlə dolu Erotun oxu ilə hədələyir».
Həmin ox, qızın gözəlliyini ötəri görən hər kəsi amansızcasına oxlayır. Erotun oxları qarşısında heç
kəs davam gətirə bilmir. Gözəllik qarşısı alına bilməyən cəlbedici mənbədir, onu sevəni valeh edir.
Bizanslı roman müəllifləri cismani gözəlliyə və məhəbbətdən həzz almağın pərəstişini dirçəldirlər,
lakin bu, yeni orta əsr əxlaq çərçmvəsində olmalıdır. Məhəbbət həzzi gözəldir, lakin bu, bakirəliyə
müvafiq gəlməlidir. Buna görə də Vizantiya romanlarının mərkəzində yalnız məhəbbətin qələbəsi deyil,
bakirəliyin də qələbəsi dayanır. Onun mədh edilməsinə romanın sücet xətti uyğun gəlir. Əlverişli
olmayan şəraitdə bakirəliyi və bir-birinə sədaqəti saxlamaq – bu qəhrəmanların qarşısında duran əsas
məsələdir. hər şeyə qadir allah, məhəbbətin gənc qəlblərdə bir-birini cəlb edən gözəl odu yandıraraq,
onların yolunda o qədər də fiziki olmayan, lakin əxlaqi xarakterli öhdəsindən gəlmək mümkün olmayan
çətinliklər, maneələr yaradır. Ona görə də romanlarda məhəbbət allahı təsvir edilə bilməyən nəşələr vəd
edən, arzu edilən qonaq kimi eyni zamanda adamlara əzablar, bədbəxtliklər gətirən insan nəslinin
düşməni kimi təsvir edilir.
Yevgeniananın romanlarında Erotu – heyvan cinsi, qəddar allah, meşənin bədheybəti, öz qurbanını
parça-parça edən və yeyən qəddar, rəhmsiz yırtıcı adlandırır. Həmin terminologiya çox vaxt agioqrafik
(aqioqrafiya və ya müqəddəs həyat – Vizantiya ədəbiyyatının canrıdır) ədəbiyyatda təsadüf edilir.
Onların qəhrəmanları müvafiq leksika ilə mübarizəyə qatışdıqları cismani məhəbbəti şərh edirlər.
Bizans müəlliflərində orta əsr adamında cismani məhəbbətə və insan gözəlliyinə münasibətdə
harmoniya əldə etmək kimi maraqlı cəhd qeyd edilir. Asketizm estetikasının ifratçılığına qarşı onlar
sublimasiya edilmiş, xristian əxlaqı çərçivəsində qalmış məhəbbətin estetikasını qoyurlar. Kişi və qadının
məhəbbətlərini insan təbiətinin gözəl və ayrılmaz xassəsi kimi başa düşərək, müəlliflər bunu hər cür
tərifə layiq olduğunu göstərməyə çalışır, lakin bu bakirəlik pərdəsi altında olmalıdır. Məhəbbət və
gözəllik son nəticədə ləyaqətli ailənin yaranmasına gətirib çıxarır, bu da orta əsr etikasına uyğun idi.
Beləliklə, Bizans mədəniyyəti, məhəbbət anlayışının bir çox antik ənənələrini inkişaf etdirməkdə
davam edərək, insan varlığının mürəkkəb fenomeninin, cinslərarası münasibətlərin öyrənilməsi
yollarında yeni və əhəmiyyətli addımlar atmışdır. Erkən xristian, sonra da Bizans mütəffəkkirləri və
yazıçıları kainatın mühüm və universal yaradıcı prinsiplərinin əsasında onun mənəvi və həyati varlığının
əsasını görürdülər. Bizanslılar cismani məhəbbətin ikili (neqativ və pozitiv) mənasını yaxşı hiss
etmişdilər və qeyd – şərtsiz mənəvi məhəbbətin onun bütün aspektlərində ön plana çəkmişlər. İnsanların
qarşılıqlı münasibətlərinin əsas prinsipi kimi məhəbbətin sosial-əxlaqi anlayışına xüsusi fikir verilirdi.
Bütün bunlar məhəbbətin xristian – Bizans nəzəriyyəsi mədəniyyət və incəsənətin tarixində görkəmli
yerlərdən birinə irəli çəkirdi.
Qender aspektlərinin ədəbi və incəsənət əsərlərində tədqiqi planında islam qəbul etmiş Oğuz
türklərinin məhşur eposu olan «Mənim Dədə Qorqudumun kitabı» böyük maraq doğurur. Bu epos
Azərbaycanda da yayılmışdır, belə ki, ölkənin əsas etnik təbəqəsindən birini türklər təşkil edirdi. Epos
köçəri və yarımköçəri türk məişətində qender münasibətlərinin işıqlandırılmasına şərait yaradır. Eposda
qadın surətləri – anaların, zövcələrin surətləri, onların ailədə və cəmiyyətdə vəziyyəti böyük yer tutur.
Ana simvolu eposda müqəddəsdir: «Sənin ağbirçəkli ananın yeri behiştlik olsun, ananın haqqı allahın
haqqıdır» (4)
Eposda belə bir epizod vardır – qadına münasibətdə kişi seçim etməlidir: o, ananı müqəddəs sayır
və onu hər şeydən üstün tutur. Əsərin II boyunda yazılır: Qazan xan onun bütün qohumlarını əsir etmiş,
bütün var-dövlətini talan etmiş düşməni Şöklüyə müraciət edərək deyir:
Ay Şöklü Məlik!
Qızıl Tağlı uca evlərimi götürüb gəlmisən, sənə kölgəlik olsun!
Qiymətli xəzinəmi, bol gümüşümü götürmüsən, sənə xərclik olsun!
Qırx incə belli qızla Burla xatunu gətirmisən, sənə əsr olsun!
Qırx iqidlə oğlum Uruzu gətirib gəlmisən, sənin qulun olsun!
Tövlə-tövlə şahanə atlarımı gətirib gəlmisən, sənin yükünü daşısın.
Qoca anamı gətirmisən, ay kafir, anamı ver mənə!
Savaşmadan – vuruşmadan, qayıdım geri, dönüb gedim! (4)
Onun oğlu Uruz bəy də ananın haqqını uca tutur. O, anası Burla xatunu müqəddəs sayır və
həyatını ona qurban etməyə hazırdır. Düşmənlərin onun anasını tanımaması üçün o, boğazında ip
asılmağa, qarmağa çəkilməyə hazırdır.
Eposun IV boyu olan «Qazan xanın oğlu Uruz bəyin əsir düşməsi barədə nəğmə» də ana surəti əks
olunmuşdu. Xan qızı Burla xatun əsir götürüləndə o, sakit ola bilmirdi, özünün qırx uca boylu qızlarını
gətirib atını gətirtdi, qılıncını belinə bağladı. Səciyyəvi haldır ki, Burla xatun ərinin köməyi olmadan özü
oğlunu qurtarmaq istəyir, bu da onun fiziki və mənəvi gücündən, onun döyüş keyfiyyətlərindən,
mübariz ruhundan xəbər verir. Köçəri həyat tərzi qadını kişiyə oxşar olmağa, heç nədən kişidən geri
qalmamağ, həm atlı, həm əsgər, düşmənlə vuruşda fəal olmağa məcbur etmişdir.
Namus, bakirəlik – Oğuz qadınları və qızları üçün müqəddəs anlayışdır. Şöklü Məlikə əsir düşmüş
Burla xatun öz əri Qazan xanın namusuna ləkə gətirməmək üçün və «murdar kafirlə bir yataqda
yatmamaq üçün» o, öz həyatını qurban verməyə hazırdır.
Özünə arvad seçəndə kişinin ona böyük tələbləri olur. Kişi oğuzun təsəvvüründə hər bir qadın
bütün ev işlərindən başlamış, hərbi şücayətlərə qədər isləri bacarmalıdırlar. III boydan epizod buna
sübütdur: «Ata mənə elə qız alarsan ki, mən ayağa durmamış o dursun, mən atıma oturmamış, o, atda oturmuş
olsun: mən vuruşa getməmiş, o düşmənin başını mənə gətirmiş olsun» (4)
Eyni zamanda bəzi hallarda qadın bir əsgər, bir atlı kimi kişidən üstün olsa da o, bunu nümayiş
etdirməməlidir. Hətta bu halda da o, öz rütbəsinə görə də kişidən aşağıdır və bunu həmişə yadında
saxlamalıdır. VI boyda «Qanlı Qoca oğlu Qanturalı boyu» da Qan Turalın gəlini Səlcan xatun düşmənin
yaxınlaşdığını görəndə birinci olaraq döyüşə atılmış, öz adaxlısını atın üstündə döyüşdən çıxarmışdı.
Lakin buna baxmayaraq o, Səlcan xatunu öldürmək qərarına gəlir və deyir: «Tərif ediləndə, yalnız kişi
təriflənməlidir; kişi aslandır, qadın üçün tərif – yalandır: tərifdə qadın kişi ola bilməz». (4)
Qonaqpərəstlik türk – oğuz aləmi üçün adət idi. Qorqud dastanlarında qonağın olmaması
bədbəxtliyə bərabər sayılırdı. «Qoy böyük evlər uçulsun, nəinki evə qonaq gəlməsin». Oğuz ozanları evin
dayağı olan ən yaxşı qadınları tərifləyəndə, ilk plana onların qonaqpərvərliyini çıxardırlar. Üzügülər və
dostcasına qonağı qəbul edib, yola salmağı bacaran qadınlar oğuz evinin xeyirxahı və səadəti sayılırdı.
Oğuz cəmiyyətində ailənin bünövrəsi çox əhəmiyyətli sayılırdı, ona görə də eposun çox epizodları
uşaqlara həsr olunmuşdur. Eposda uşağın anadan olması əlamətdar hadisə kimi qeyd edilir, bunun
şərəfinə bayramlar və şadlıqlar düzəldilir. Uşaqlar anadan olanda üstünlük oğlanlara verilsə də, qızın da
anadan olması həmçinin bayram edilir və hörmətlə qeyd edilirdi.
Orta əsrin türkdilli köçəri qəbilələrinin əqidələri, adət və ənənələri belə idi: burada bütün əyaniliyi
ilə qadının cəmiyyətdə, ailədə, məişətdə yeri göstərilirdi. Oğuz dastanı cəmiyyətdə qender
münasibətlərinin bir sıra aspektlərinin üzə çıxarılmasına imkan yaradır, onları bədii – estetik formada əks
etdirir.
Orta əsr dövründə Şərq mədəniyyətinin inkişafında köklü dəyişikliklər nəzərə çarpırdı. İslam
İntibahının yaranması və yayılması ilə şərtlənmiş dünyagörüşündə pozitiv irəliləyişlər bütün Şərq
aləmində mədəni paradiqmaların dəyişməsinə kömək etdi. Bütpərəstlik mədəniyyətindən islamın dini –
etik normalarına əsaslanan feodal mədəniyyətinə keçid keyfiyyətcə islam Şərqinin yeni, proqressiv
dövrünün yaranmasına şərait yaratdı. İslam mədəniyyətinin əsas xüsusiyyətləri Allaha inam, insanın
əqidə kamilliyi idi.
İslamın qəbul olduğu dövrdə cəmiyyətdə, ailədə qadının mövqeyi necə idi? İslam aləmində qender
münasibətləri necə idi? Qeyd etmək lazımdır ki, Quranda dəfələrlə kişi və qadının qarşılıqlı əlaqəsi və
qarşılıqlı asılılığı barədə fikir yürüdülür.
«Siz hamınız bir – birinizdən yaranmısınız»
«Mən insan əməlinin heç birinin itməsinə heç vaxt yol vermərəm -
Qoy buy a kişi olsun, ya qadın olsun,
Yalnız siz başqalarından yaranmısınız» (6)
Quran, mömin insanlara, onların cinsindən asılı olmayaraq, törətdikləri xeyir işlərə görə onların
hamısına eyni gür mükafatlandırılmasını vəd edir.
Xeyir iş tutun hər kəs
Bu ya qadın, ya da kişi olsa da
Və əgər onlar Allaha inanırlarsa
O, cənnətə düşəcəkdir
Heç kim xurma dənəsinin tumu
Qədər də inciməyəcəkdir. (6)
Beləliklə, Quranda, inamı olanlara və möminlərə, cinsindən asılı olmayaraq, cənnət xəyalı vəd
edirlər.
İslam nigaha ürəklərin ittifaqı, xöşbəxtlik, ər və arvadın hər ikisi üçün etibarlılıq, möhkəmlilik
mənbəyi kimi baxır. 2, 228-ci surələrdə deyildiyi kimi, «Ər və arvadın, kişi və qadının ədalətli olana müvafiq
qarşılıqlı hüquqları vardır».
Quranda yazılıb: «Ona verilmiş cehizinin ayrılması qorxusundan arvadları sizdən boşanma xahişi
ilə sizə müraciət etməyə onları məcbur etməyin və onlar növbəti qəbahət törədsələr də, arvadınıza
bağışladığınız cehizinin bir hissəsini onun aparmasına mane olmayın. Özünüzü onlara ləyaqətlə aparın.
Əgər sizdə ona qarşı nifrət yaranmışdısa da, nə isə sizə xoş gəlmirsə, deməli Allah bunda böyük yaxşılıq
görmüşdü». (4:19)
Düzdür, Quranda çoxarvadlılığa icazə verilir, lakin o, kişiyə çox arvad almaq ixtiyarı verilir ki, o,
maddi cəhətdən bütün arvadlarını təmin edə bilsin. Bununla belə, əgər qadının uşağı olmurdusa, kişi onu
boşamırdı, onu qovmurdu, öz yanında saxlayırdı və digər arvadlarla onun da bərabər hüququ var idi.
Qurana görə, nigah elə bir ittifaqdır ki, burada qadının razılığı lazımdır. Nigahın əsasında maddi
maraqlar deyil, qadınların xeyirxahlığı, təmizliyi və bakirəliyi, habelə kişilərin dini inamı, alicənablığı və
etibarlılığı durur. Quran qan qohumluluğunu qadağan edir. Yaxın qohumlarla evlənməyə icazə vermir,
bu da ailədə sağlam nəslin olmasını şərtləndirirdi.
Ailə münasibətlərində qadından ərinə şərtsiz itaət etmək tələb olunurdu. Lakin bu zaman arvad
heç də hüququ olmayan məxluq deyildi, o, müəyyən hüdud daxilində ərinə tabe və ondan asılı idi.
Qurana görə, boşanma daha çox Allaha xoş gəlmir, ona görə də onun baş verməməsi üçün hər
şeydən istifadə etmək, ümumi razılığa gəlmək lazımdır, 129-cu ayətin «Qadın» surəsində hamını razı
salan və nigahı qoruyan şifahi razılığa gəlməkdən danışılır.
«Siz bütövlükdə kənara çəkilməməlisiniz,
Çünki anlaşılmamazlıq qalmamalıdır,
Əgər biri-birinizin arasında
Sülhlə razılaşarsanızsa
O zaman Allahın bizə qarşı mərhəmətli olar». (6)
Boşanma təşəbüsünü adətən kişilər qaldırırdı. Ər istədiyi vaxt ona xoş gəlməyən arvadı boşaya
bilərdi. Burada ər və arvadın hüquqları və vəzifələri arasında böyük uyğunsuzluq yaranır. Qadın ona
yaramayan ərindən boşana bilməz. Bəzi gözlənilən hallarda əgər kişi arvadına dolanmaq üçün maddi
vəsait vermirsə, kişi dinindən dönmürsə, uzun müddət yoxa çıxarsa, habelə evlənəndən sonra üzə çıxan
fiziki çatışmazlığı olarsa qadın ərindən boşana bilər.
Ailədə ər və ya arvadın xəyanəti Qurana görə bərk cəzalandırılmalıdır. «Əxlaqsız kişiyə, əxlaqsız
qadına, onların hər birinə yüz şallaq vurulmalıdır». Lakin həqiqətdə isə kişiyə nisbətən qadın daha bərk
cəzalandırılırdı. İtaət etməyən qadınları döyməyə, söyməyə, yatağından qovmaya kişinin icazəsi vardır.
«Arvadın itaət etməyəcəyindən qorxursunuzsa, nəsihət verin, yatağınızdan qovun və onları döyün».
Eyni zamanda kişinin kənarda əlaqəsi ola bilər, evə digər qadını gətirə onunla evlənə bilərdi, o qadından
uşağı da qanuni sayılırdı.
Quran, bəzi valideynlərin qızı olmasına pis münasibətini alqışlamır. Lakin Quranın nüfuruna
baxmayaraq, qızın anadan olması bədbəxtlik sayılırdı. Qızın anadan olmasına pis münasibət təsadüfi
deyildi. Bu, sosial mənada olan səbəblərlə bağlı idi. Patriarxal ailələrdə nəslin, mülkiyyətin
artırılmasında, onun marağlarının qorunmasında mühüm rol oynayırdı.
Qız isə ailənin sosial və iqtisadi təsərrüfat həyatında nəzərə çarpmayan rol oynayırdı. Baxmayaraq
ki, qadına alverlə, elmlə məşğul olmağa, işləməyə icazə verilmirdi, lakin icazə verilən yollarla pul
qazanılmasına qadağan qoyulmamışdır. Belə ki, ərkən İslam dövründə qadınların fərdi və ictimai həyat
fəaliyyətində aktiv iştirakı müşahidə edilirdi. Müsəlman qadınlarının hərtərəfli fəaliyyətinin konkret
faktları həqiqi tarixi mənbələrdə öz əksini tapmışdır. Orta əsr dövründə Şərqin müsəlman qadınları
Avropa qadınları ilə müqayisədə hələ çox əvvəllər hüquqi statuslara malik idilər. Bu faktın təsdiq
edilməsi üçün Quranın mətnlərinə, Məhəmməd Peyğəmbər və imamlar haqqında hədislərə müraciət
etmək lazımdır.
Qadınlar hərbi sahədə də iştirak edirdilər. Belə ki, Məhəmməd Peyğəmbər hər dəfə müharibəyə
gedəndə, püşk atır və arvadlarından birini hərbi yürüşdə onu müşaiyət etmək üçün seçirdi. Məsələn,
vuruşlardan birində onun arvadı Ayşə və kəniz – arvadları iştirak edirdi. Onlar yaralılara kömək edir,
yemək hazırlayır, silahların qorunmasına, yaxşı saxlanılmasına nəzarət edirdilər. Onlardan bəziləri, hətta
hərbi vuruşlarda iştirak edirdilər. Peyğəmbərin kənizi Nəsibə döyüşmək taktikasını, hərbi strategiyanı
gözəl bilirdilər, hərbi hissələrə müvəffəqiyyətlə rəhbərlik edə bilirdilər.
Mədəniyyət və incəsənət sahəsində islam dini qadınların ədəbi qabiliyyətlərinin inkişaf etməsinə
şərait yaradırdı. Poeziya ilə məşğul olan qadınlara daha böyük hörmət və ehtiram göstərilirdi. Müsəlman
qadınlarının arasında xüsusilə küreyş əyanlarının mühitində qadınlar sırasında yazıçılar, şairələr, alimlər
və istedadlı natiqlər var idi. Böyük islam ədibləri, vaizlər, alimlər və şairlər sırasında qadınlar da var idi.
Onlar həqiqi tarixi hadisələr əsasında nəzm əsərləri yaradır, onlara öz tarixi qiymət verirdilər. Onların
əsərləri fikir aydınlığı, parlaq emosiyalılığı, gözəl kompozisiyası, müxtəlif poetik vasitələrlə seçilirdi.
Peyğəmbərin arvadlarından Ayşə və Ummi-Salama, ata tərəfdən xalaları və bir çox qeyriləri yazıçı və şair
idilər. Peyğəmbərin ölümündən sonra onun qızı Fatimeyi Zəhra lirik səmimi elegiya yaratmışdı,
onlardan birində o atasına olan həsrətini ifa edir, imam Hüseynin bacıları Zeynəb və Ümmi Gülsüm öz
elegiyalarında Kərbəlada olan faciələri təsvir edir, bu hadisənin faciəsini, bütün ziddiyyətlərini açıb
göstərirlər.
Peyğəmbərin və imam Əlinin kənizləri, içində də şairələr, ədəbi istedada malik qadınlar var idi.
Suriyada məşhur vaizə yaşayıb, onu Sitt-ul-Üləma (alimlərin xanımı) adlandırırdılar. Özünün atəşin
moizələrinə görə o Bülbül ləqəbini almışdır.
Andalusiya ədiblərinin içində əmir Sevil Mütamid ibn Abadın qızı Basinə məşhur idi. Orada böyük
populyarlığı ilə şairə Həmdunə məşhur idi, onun poetik üslubundan bir çox şairlər istifadə edirdilər.
İslam dövrünün bir çox qadınları savadlı idilər, Quranı və bir çox duaların mətnlərini
köçürürdülər. Məşhur tarixçi Belazuri öz əsərlərində bir neçə savadlı müsəlman qadınlarınn – Saad qızı
Ayşənın, Mithət qızı Kərimənin və başqalarının adını çəkir. Erkən islam dövründə Abdulla ibn Harisin
qızı Ummi Baraqa müqəddəs Quranın surələrini özü sərbəst köçürüb və bir kitaba yığmışdır.
Müsəlman qadınları həmişə Quranın əsaslarını, dini öyrənməyə səy göstərirdilər. Peyğəmbər
Məhəmmədin arvadları və qızları bu prosesdə böyük rol oynayırdılar. Onlar, təbliğat aparmaqla, bu
sahədə çətinlik çəkən qadınlara Quranın ayrı-ayrı müddəalarını izah edir, şəriətin tələblərinə aydınlıq
verirdilər, kişilər də çox vaxt müvafiq şərhlər almaq üçün Peyğəmbərin arvadı Ayşəyə müraciət edirdilər.
Ayşə yüksək savada malik olan qadın idi, o, ədəbiyyatı, ilahiyyatı, elmləri yaxşı bilirdi. Rəvayətə görə,
Peyğəmbərin özü çox vaxt məsləhət üçün qadınlara müraciət edərdi. Belə ki, Xudeybeyin sülhü
bağlananda o, öz arvadı Ummi-Salamla məsləhətləşmişdi. Onun verdiyi yaxşı məsləhətdən Peyğəmbər
istifadə etmişdir.
Quranda qadının imam olmasına icazə verilirdi. Bütün imamların ulu nənəsi İmam Fatimə, İmam
Xanım (onun meyidi Nardaran Pirində basdırılmışdır), İmam Hökümə (Bibi-Heybət) məlumdur.
Bütün bunlar islamda kişi və qadın arasında qeyribərabərliyin olması, müsəlman qadının asılı və
hüquqsuz olmasının əsassızlığını sübut edir. Heç bir cəmiyyət, heç bir qeyri din qadına islamda olduğu
qədər yüksək, ehtiramlı və hörmətli yer verməmişdir. Orta əsrlər dövründə qadının təsərrüfat, siyasi,
mədəni işlərində iştirakı təkzibedilməz faktdır.
MÜZAKİRƏ ÜÇÜN SUALLAR
1. XII-XIII əsrlərin kurtuaz ədəbiyyatında qender münasibətləri necə əks olunurdu?
2. Orta əsr incəsənətində Müqəddəs Məryəm kultu niyə mövcud idi?
3. Ailə-nikah münasibətləri «Domostroyda» necə təsvir olunmuşdur?
4. Quranda və «Dədə Qorqud» eposunda qadın mövqeyi necə qiymətləndirilir?
İş üsulları – diskussiya
ƏDƏBİYYAT
1. Гуревич А. Категории средневековой культуры. – М., 1985
2. Гуревич А. Проблемы средневековой народной культуры. – М., 1981
3. Дюби Ж. Куртуазная любовь и перемены в положении женщин во Франции в XII в. / Одисей. Человек в
истории. – М., 1993
4. Книга моего Деда Коркута. / Пер. Анара – Б., 1997
5. Климович Л. Коранические сказания. – М., 1991
6. Коран / Пер. с араб. И. Ю. Крачковского – М., 1990
7. Женщина. Образование. Демократия. Материалы конференции. – Минск, 1999
8. Мовсумова Л. Философский анализ женских образов в Коране. – Б., 1997
9. Пятнадцать радостей брака и другие сочинения французских авторов XIV-XV вв. – М., 1991
10. Тертулиан. Об одеянии женщин. – М., 1938
11. Хойзинга И. Человек в истории. – М., 1995
Dostları ilə paylaş: |