Mövzu peşƏ MÜnasiBƏTLƏRİNİn qender problemləRİ
Yüklə 91,81 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1. İqtisadiyyatın qender aspektlərinin öyrənilməsində əsas cərəyanlar
- 2. Qadınlar cəmiyyətin sosial trasformasiya şəraitində
- 3. İnkişaf etmiş ölkələrdə qadın məşğulluğunun xüsusiyyətləri
- İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI
|
PEŞƏ MÜNASİBƏTLƏRİNİN QENDER PROBLEMLƏRİ
2. Qadınlar cəmiyyətin sosial transformasiya şəraitində 3. İnkişaf etmiş ölkələrdə qadın məşğulluğunun xüsüsiyyətləri
Qender iqtisadi nəzəriyyəsi əmək bazarında qadın hüququnun məhdudlaşdırılmasına (məsələn əmək haqqının ödənilməsi, işlə təmin edilmə prosesi zamanı), vəsait mənbəylərini əldə edilməsinə, informasiyaya imkan yollarının çətinləşdirilməsinə, ailədə iş və boş vaxtın bərabər bölünməsinə xüsusi diqqət yetirərək qender bərabərsizliyinin iqtisadi mexanizmini öyrənir. İqtisadiyyatın qender aspektlərinin tədqiqatı müxtəlif cərəyanlar nöqteyi nəzərindən aparılır, məsələn, marksizm, institusionalizm, neoklassik nəzəriyyəsi. Qender problematikası ilk dəfə olaraq XIX əsrdə marksist iqtisadi nəzəriyyəsi çərçivəsində qaldırılmışdır. Onların bu problemə olan mövqeyi F.Engelsin «Ailənin, xüsusi mülkiyyətin və dövlətin mənşəyi» adlı əsərində daha ətraflı ifadə edilmişdir. Engels qadınların islahedici əməyindən, sənaye istehsalından bəhs edərək, bunları qadın azadlığının ilk şərtlərindən biri hesab edir. Tarixin müxtəlif dövrlərində ailənin təkamülünü gözdən keçirərək Engels qeyd edir ki, ailə xaricində baş verən əmək bölgüsü qadının evdə kölə halına salınmasına şərait yaradır. Burjua ailəsini təngid edərək marksizmin baniləri belə qənaətə gəlir ki, ailə bir tərəfdən ailəni dolandıran yeganə kişi hakimliyinə, o biri tərəfdən isə iqtisadi cəhəddən onlardan asılı olan qadınların açıq və ya gizli şəkildə evdə əsarət altına alınmasına əsaslanır. Sinfi cəmiyyətdə qadın istismarının səbəb və formalarını kapitalizmin iqtisadi fundamenti ilə əlaqələndirirlər, onlarıın azadlığını isə antaqonist cəmiyyətin məhv olunmasında görürlər. Bütövlükdə marksist paradiqma çərçivəsində qender aspekti tabelik yerini tutur. Faktiki olaraq marksizm qadın probleminin həllinə ideoloji nöqteyi nəzərindən yanaşır: kapitalizm olmasa, qadın istismarı mümkün deyil. Neomarksist feminist nəzəriyyələrdə əsas diqqəti cəlb edən məsələlər: kapitalizm və qadın istismarı; patriarxat və qadın istismarı; qadın istismarında patriarxatın və kapitalizmin qarşılıqlı əlaqəsi. Radikal feinizmin əksər nümayəndələri hesab edir ki, qadınların əsarət altına alınması insanlar arasında olan istismarın ən çox yayılmış və kök salmış formalarından biridir. Bu problemin əsası ailədə qoyulur, kapitalizm isə bu ilk istismara əlavələr edir. Sosialist feminstlər «əbədi suala» çevrilən qadın istismarının səbəb və mexanizmlərinə cavab verməyə çalışırlar. Ümumi ideya altında bir neçə konsepsiyanı birləşdirən iki sistem nəzəriyyəsi daha çox tanınmışdır: marksizm və feminizm tərəfindən kapitalizm və patriarxat müstəqil istismar strukturu kimi gözdən keçirir. Bu cərəyanın nümayəndələrinin fikrincə kapitalizm bazar iqtisadiyyatında yalnız dəyərli hesab edilən əməyi qiymətləndirir, bazar yolu ilə dəyəri müəyyən edilməyən əmək isə (məsələn uşaqların tərbiyyəsi) nəzərə alınmır. Nəticədə kapitalizm cəmiyyətində qadın əməyi sosial cəhətdən əhəmiyyətsiz və ikinci dərəcəli hesab edilir. Patriarxat isə kişilərin reproduktiv funksiya, qadınların işi və seksual davranışı üzərində olan nəzarətinə əsaslanır. Patriarxat və kapitalizm sıx əlaqəlidir, lakin aparıcı rolu kapitalizm oynayır. Patriarxal fəhlə sinifini cinsi əlamətinə görə bir-birinə qarşı duran iki qrupa parçaladığı üçün kapitalizmə qarşı funksional yük daşıyıcısıdır. Mahiyyətinə görə bu görüşlər marksizmə çox yaxındır. Müasir cəmiyyətdə qadınların asılılıq vəziyyəti probleminin həlli ictimai quruluşda əsaslı dəyişiklikləri nəzərdə tutur. Neoklassik nəzəriyyəsi çərivəsində ev təsərrüfatının səmərəli funksiyası,
ailədə qəlir bölgüsü, əmək bazarında diskriminasiyanın səbəbləri və s. kimi problemlər əks etdirilmişdir. İnsanın kapitalı anlayışından neoklassik nəzəriyyədə istifadə edildiyi üçün ailədə qender təqsiri yeni interpretasiyada qəbul olunur. Tam mənası ilə bu insanın bütün ömrü boyu topladığı həyat təcrübəsini əhatə edir. Cinslər arasında kapitalın toplanma rejimində fərq əmələ gəlir və bu faktor sosializasiyaya səbəb olur, yəni müəyyən tipli kapitalın yığılmasına. Qadınlar üçün bu fərqlər həm bioloji, həm də sosial təbiətlidir. Ər-arvadın hər ikisinin ixtisas fəaliyyəti kapital yığımına səbəb olursa ailə üçün görünür ki bu daha sərfəlidir. Nəzərə alınsa ki, qadınların əmək haqqı kişilərdən fərqli olaraq aşağıdır, lakin ev işlərində onların əməyi müqayisədə çox böyükdür, belə halda kişinin bazar sektorunda, qadının isə ev təsərrüfatı ilə məşğul olması ailənin rasional strategiyası kimi qiymətləndirilə bilər. Liberal iqtisadi nəzəriyyənin qender problemi ilə məşğul olan vacib sahələrindən biri əmək iqtisadiyyatıdır. Qender bərabərsizliyi probleminin izahı üçün məşğulluq sahəsində ən əsas anlayış diskriminasiya anlayışıdır. BMT Konvensiyasının qadınlara qarşı bütün diskriminasiya normaları haqqında olan I maddəsində qeyd olunur ki, cinsi mənsubiyyətə görə, izolyasiya, qadağan diskrimiansiyanın əsas səbəbləridir. Nəticədə qadınların ailədə tutduğu vəziyyətindən asılı olayaraq siyasi, iqtisadi, sosial və s. sahələrdə hüquqların reallaşması məhduddur və yaxud tamamilə pozulur. Məşğulluq sahəsində diskriminasiyanın iki növünü fərqləndirirlər: əmək haqqına görə diskriminasiya – kişi və qadın arasında dəyərcə eyni zəhmətin bərabər qiymətləndirilməsi; sənət seqreqasiyası – qadınların peşə və vəzifələrə yiyələnməsi yolunda törədilən maneçeliklər. Liberal iqtisadi məktəb çərçivəsində diskriminasiya fenomeninə müxtəlif izahlar verilir. Onlardan ən əsasları:
♦
diskriminasiyaya məruz qalması); ♦ statistik diskriminasiya qabaqcadan əmələ gəlmiş statistik yalnış fikrə əsaslanır, bəzi qadınların keyfiyyətləri və xarakteristikaları bu cinsin bütün nümayəndələrinə aid edirlər; ♦ əmək bazarının monopol strukturu tərəfindən həyata keçirilən diskriminasiya. İlk növbədə cinsi mənsubiyyətə görə açıq diskriminasiyanın səbəbini əmək bazarında istehlakçının, İş verənin qabaqcadan əmələ gəlmiş yalnış fikri ilə izah etmək olar. İş verənin bir hissəsi işə götürərkən bəzi demoqrafik və etnik qrupların nümayəndələrinə qarşı diskriminasiya tətbiq edirlər. Onu qane edən, simpatiya bəslədiyi bir qrup işçilərə daha yüksək əmək haqqı təklif edir. Nə qədər ki, cinsi mənsubiyyətə görə diskriminasiyaya yol verilir, bir o qədər də qadın və kişinin əmək haqqında böyük fərq mövcud olacaq. İnstitusionalizm çərçivəsində iqtisadiyatın qender probleminin ənənəvi öyrənilməsi bu cərəyanın görkəmli nümayəndəsi T.Veblenin adı ilə bağlıdır. O, qadınların iqtisadi rolunun tarixi təkamülünü təhlil edərək, üç ardıcıl dövrü fərqləndirir:
1. qadın kişi tərəfindən hasil edilir; 2. qadın öz sahibi üçün istehlak nemətlərinn istehsalçısı kimi, nəhayət; 3. qadın kişinin müvəffəqiyyəti və dövlətinin nümayiş obyekti kimi.
T.Veblen qeyd edir ki, müasir cəmiyyətdə kişinin sosial statusunun daha effektiv nümayişi arvadının istehsal edici fəaliyyətdən nə dərəcədə azad olunması ilə bağlıdır. Qadının evdə gördüyü işlərin çox növü həyat təminatı prosesində real iqtisadiyyatın bir
hissəsi kimi qəbul edilir. Halbuki kişilərin bazar fəaliyəti (məsələn, maliyyə fırıldağı) cəmiyyət üçün tez-tez israfçılığa gətirib çıxarır. Bütövlükdə 80-ci illərdən başlayaraq iqtisadiyyatın qender problemlərinin təhlilində müxtəlif cərəyanların nümayəndələri, o cümlədən feminist oriyentasiyalı tədqiqatçılar arasında ümumi fikir formalaşır. Bu ənənə qender problemlərinin elmdə və təcrübədə həll olunmasına köməklik edir.
XX əsrin son onilliyində qadınların iqtisadi və siyasi həyatda fəaliyyəti gücləndirilmişdir. Elektoratı daha çox qadınlar təşkil etdiyi üçün, onlar seçkilərə böyük təsir göstərir. Toplanmış təhsil potensialı qadınların mühüm müvəfəqqiyyəti kimi qiymətləndirilə bilər. İnkişaf etmiş dövlətlərdə qadınlar təhsil səviyyəsinə görə çox irəli getmişdir və şübhəsiz ki, bu onlarn informasiya texnologiyasına əsaslanan cəmiyyətlərdə lazımlı olmasına imkan yaradır. Eyni zamanda, hətta yüksək dərəcədə inkişaf etmiş dövlətlərdə qadınların orta əmək haqqı kişilərin maaşının təxminən 3/4 hissəsini təşkil edir (əsasən, ABŞ-da 1998- ci ildə – 76%). Qadınların siyasi və iqtisadi həyatda iştirak dərəcəsinin ən yüksək göstəricisi, başqa dövlətlər ilə müqayisədə, İsveçrədədir. Lakin burada da onlar əsasən əmək haqqı aşağı olan dövlət sektoruna cəlb olunurlar. 80-90-cı illərdə bütöv bir regionun əmələ gəlməsi (iqtisadiyatı keçid dövrünü yaşayan 27 dövlət), transformasion proseslər qadınların vəziyyətini daha da ağırlaşdırır. BMT 1999-cu il inkişaf proqramında bəşəriyyətin inkişafı məruzə toplusunda qadınların yaşayış səviyyəsinin aşağı düşməsi bazar islahatının neqativ sosial nəticəsi kimi qiyətləndirilmişdir. Keçid dövründə siyasi, iqtisadi, sosial sahələrdə qender bərabərsizliyinin güclənməsi geriyə addım deməkdir. Demokratik cəmiyyətin yaranmasının paradoksu ondan ibarətdir ki qadınlar ictimai həyatdan sıxışdırılıb çıxardılmışlar. Baxmayaraq ki demokratik inqilabların başlanğıc mərhələlərində qadınlar yüksək fəaliyyət göstərir, lakin tez bir zamanda onlar siyasətdən uzaqlaşdırılmışlar. Bazar islahatının ilk illərində qadın probleminə olan ideoloji nöqteyi nəzər və qadın obrazına olan kütləvi informasiya vasitələrində münasibət dəyişdirilmişdir. Söhbət qadınların cəmiyyətdə roluna olan patriarxat görüşlərinin gücləndirilməsidən gedir. Bu özünü aşağıdakı ənənələrdə büruzə verir:
- ailədə ənənəvi rol bölüşdürülməsi bərpa olunur və möhkələndirilir. Həyatını ailəyə sərf edən qadınlara yüksək ictimai qiymət verilir. Əslində bu qadınların istehsal sahəsində həddindən artıq məşğulluğuna əks cavabdır və ailə meyyarlarının əhəmiyyətli olduğunu sübüt edir; - qadınların reproduktiv hüquqları və onların cəmiyyətdə yerinə ənənəvi dini görüşlər bərpa olunur, dinin nüfuzu artır; - qadın-ana rəmzi milli siyasətin alətinə çevrilir, doğum sayının artımı millət üçün mühüm əhəmiyyətli hesab olunur;
Lakin sosial siyasətdə, təhsil sahəsində aparılan dəyişikliklər qadınlar üçün əlverişli olmuşdur. Uşaq təsisatlarının və məişət xidmətləri sahələrinin kəskin sürətdə azalması qadınların yükünü ağırlaşdırır, və ailə funksiyalarının yerinə yetirilməsi üçün daha çox vaxt sərf etməyə vadar edir. Keçid dövründə qadınların vəziyyətinin ağırlaşmasının dərəcəsi və xüsusiyyətləri müxtəlif faktlarla bağlıdır. İqtisadiyyatın zəifləməsi bütün əhalinin həyat səviyyəsinin aşağı enməsinə səbəb olmüşdür. Kütləvi işsizlik, yoxsulluğun artması, əldə olunan gəlirin differeniyasının dərinləşməsi. Sosial təminat sisteminin məhv olunması, keçid dövrünün iqtisadiyyatı üçün mövcud hall kimi qəbul edilir, lakin bu problemlərə hər zaman müxtəlif dərəcəli
kəskinlik məxsusdur. Həyat səviyyəsinin aşağı enməsi seçilmiş islahat modeli və dövlətin xüsusiyyətləri ilə deyil, sosial inkişafının dərəcəsi ilə bağlıdır. Avropanın Şərq dövlətlərində qadın məşğulluğu sahəsində gedən proseslərə bir sıra neqativ ənənələr məxsusdur.
- uzun müddətli işsizliyin artması (bir ildən artıq), xroniki işsizlər siyahısında qadınların sayı çoxalır; - qadınların əmək yükü böyüyür; - maliyyə çətinlikləri şəraitində ailə bütün üzvlərinin gəlirinə ehtiyac duyur, ona görə də, bütöv iş rejimi saxlanılması şərti ilə, qadınlar işə düzəlmək üçün səy göstərirlər. Eyni zamanda uşaq təsisatlarının azalması, məişət xidmətlərinin bahalaşması, az gəliri olan ailələrdə ev işlərinin yerinə yetirilməsində yükü ağırlaşdırır; - peşə seqreqasiyası saxlanılır.
Beynəlxalq tədqiqatlarda onun miqyasının qender tarazlığına nail olmaq üçün peşəni dəyişməli olan qadın və kişi arasında nisbəti ölçən xüsusi göstərici müəyyən edir. Hesablamalar onu göstərir ki, Polşada hər sənətdə qender nümayəndəliyini bərabərləşdirmək üçün 45%, Çexiya respublikasında 32% kişi və yaxud qadın öz sənətini dəyişdirməlidir. Avropanın başqa mərkəzi Şərq dövlətlərində də təxminən bu cür göstəricilər mövcuddur. İşə götürülərkən açıq şəkildə qadın diskriminasiyası müşahidə olunur. 90-cı illərin ikinci yarısında Avropanın bütün mərkəzi Şərq dövlətlərində əhalinin sosial müdafiəsi sistemində aparılan islahatlar qadın məşğulluğuna mənfi təsirini göstərmişdir. Sosial islahatlar iqtisadi və sosial problemlərin həll edilməsinə yönəldilmişdir, lakin onların ən başlıca məsələsi sosial sistemin effektivliyini gücləndirməkdir, bu isə məşğulluğun rasionalizasiyasına və işçi qüvvəsinin sıxışdırılmasına gətirib çıxarır. Qeyd etmək lazımdır ki, bazar islahatları nəticəsində qadınların işlə təmin olma problemlərinin həll edilmə imkanları genişləndirilmişdir, ilk növbədə bu sürətlə inkişaf edən fəaliyyət növləri ilə bağlıdır. Məsələn, mehmanxana və restoran təsərrüfatı, turizm və sosial xidmət. Bundan əlavə məşğulluğ formalarının müxtəlifləşməsi, kiçik müəssisələrin yaranması alternativ imkan yaradır. Kiçik sahibkarlığın inkişafı Avropanın mərkəzi Şərq dövlətlərində qadınların məşğulluq probleminin həllinə öz müsbət təsirini göstərmişdir. Son on illikdə iqtisadiyyatı keçid dövrü yaşayan Rusiyada qender bərabərsizliyi gücləndirilmişdir. Bunu məşğulluq sahəsində gedən dəyişikliklər subut edir. Məşğulluq strukturunda cinsi mənsubiyyətə görə olan say dəyişiklikləri əmək bazarının ən ümumi xüsusiyyətidir. Əhalinin məşğulluğu 90-cı illərin sonunda 11,68 mln. nəfər adama kimi azalmışdır. Bu prosesdə qender assimetriyası özünü çox aydın göstərir, çünki qadınların ixtisara salınması, kişilərdən fərqli olaraq 2 qat sürətlə gedirdi. İşsizlər siyahısında qadınlar 70% təşkil etmişdir. Rusiyada qadın və kişi işsizliyinə müəyyən fərq mövcuddur. Kişilərin əksəriyyəti tez bir zamanda özünə yeni bir iş tapır, qadınlar isə ictimai istehsaldan ayrıldıqda, çox zaman həmişəlik işsiz qalır. Qadınlar iqtisadi cəhətdən passiv əhalini təşkil edir, kişilər isə işsizlər inteqrasiyası alır. İşsizlik özünü məcburi natamam məşğulluqda da büruzə verir. Rusiya Federasiyasının Dövlət Statistika Komitəsinin verdiyi məlumata görə müdiriyyətinin təşəbbüsü ilə iş rejimi normadan az olan işçilərin sayında qadınlar 61% təşkil edir. Kişilərdən fərqli olaraq qadınlar ev təsərrüfatı ilə məşğul ola bilərlər. Lakin yaşayış səviyyəsi aşağı olması ilə əlaqədar, ailə büdcəsini artırmaq üçün. Qadınlar işləmək məcburiyyətindədir.
Əmək gəlirinin qender bölüşdürməsi qadınların öz əmək haqqı almasından sübüt edir. Məsələn Sankt-Peterburqda ki göstəricilərə görə qadınların orta əmək gəliri kişi gəlirinin 63%-ini təşkil edir. Bu isə əsasən az maaşlı iş yerlərinin feminizasiyası ilə bağlıdır. Yoxsulluq göstəricilərinə görə işləyən qadınların sayı kişilərdən 20-23% çoxdur. Əhalinin rifah halının aşağı səviyyəsinin təhlili onu göstərir ki, qadınların müdafiə olunmasına ənənəvi yoxsulluğun faktorları təsir ediir, məsələn natamam ailələrdə yoxsulluq səviyyəsi tam ailələrlə müqayisədə iki qat artıqdır. Belə ailələrin müdafiə olunmaması tənha anaların sosial təminatının zəiflənməsi ilə əlaqədardır. Azərbaycan keçid dövrü şəraitində olduğu üçün qadınların vəziyyəti nəzərə çarpacaq dərəcədə pisləşmişdir. Müasir dövrdə iqtisadi cəhətdən fəal əhalinin 22,1% qadını işsizdir. Son on ildə işsiz qadınların sayı 10 dəfə artmışdır. Qadınların yüngül və yeyinti sənayəsinə cəlb olunması hədsiz dərəcədə azalmışdır. İntellektual və bazar fəaliyyəti ilə bağlı olan sahələrdən qadınların sıxışdırılıb çıxardılması tendensiyası əmələ gəlmişdir. Özəlləşdirmə prosesində kişi və qadınların bərabər hüquqlu iştirakının nəzərə alınmasına baxmayaraq, şəxsi mülkiyyətin 90%-i kişi əhalisinin əlində cəmlənmişdir. Qeydiyyata alınmış kiçik müəsisələrin yalnız 7%-inə qadınlar rəhbərlik edirlər. Bundan başqa, təyin olmuşdur ki, qadınların 86%-i ümumiyətlə şəxsi mülkiyyət əldə etməkdən imtina edirlər. Bunun əsas səbəbi isə zəruri olan əsas kapitalın alınması, şəxsi biznes ilə məşğul olmaq üçün biliklərin kifayət qədər olmaması, müflisləşmək qorxusu və s. ilə əlaqədar olmuşdur. Məlum olduğu kimi, qadınların gəlirləri üç müxtəlif mənbələr ilə sıx şəkildə əlaqədardır: kişinin gəlirinin əlçatan olması; əmək bazarının və dövlətin sosial təminat proqramının əlverişli olması. Qaçqınların əksəriyyəti bu gəlir mənbələrini biri birinə uyğunlaşdırırlar, yəni gəlirlərin qloballaşdırılası həyata keçirilir. Lakin bu mənzərə daha çox Şimalın sərbəst qadınları üçün xarakterikdir. Azərbaycan kimi cənub ölkələrində yaşayan qadınlar isə hər hansı bir gəlir mənbəyindən istifadə etmək hüququndan məhrumdurlar. İslahatlardan əvvəlki dövr və sosial dəyişiklik şəraitində kişi və qadınların sosial cəhətdən hərəkət etməsində fərqlər meydana çıxır. Sosial hərəkət etmə – hər hansı bir sosial və ya statuslu dəyişilikləri özündə əks etdirən geniş anlayışdır. Sosial yerləşdirmənin qiymətləndirilməsinin müxtəlif meyarları fəaliyyət göstərir; nüfuz meyarları, yəni iqtisadi şəraitə uyğunlaşmasının səviyyəsi və ya sadəcə olaraq vəzifə statusunun yüksək həddə çatdırılması. Sosial-peşəkar hərəkət etmənin istiqamətlərinin təhlil olması üçün kişi və qadınların vəzifə üzrə yerləşdirilmələrini, təşkil və ixtisas səviyyəsini əmək həyatı ərzində nəzərə almaqla, «əmək karyerasının tipi» adlanan göstəricidən isifadə etmək mümkündür. Peşəkar karyera növbəti növlərə ayrılır: azalan, üfiqi, az inkişaf edən və yüksələn. Hərakatın müsbət istiqaməti iki əsas meyarlar ilə müəyyən edilir – təhsil və ixtisas səviyyəsinin artması və eləcə də qərarların qəbul olunmasında hüquqların genişləndirilməsinə və məsuliyyətin artmasına şərait yaradan vəzifə üzrə olan yerdəyişmələr. «Azalan karyera» növünə işin itirilməsi (işsizlik), işdən könüllü şəkildə azad olmaq və yüksək ixtisaslı mütəxəssisin az ixtisaslı işə keçməyi daxildir. Bu sosial yerdəyişmələr cəmiyyətin daha da ixtisaslı kadrlarının qeyri-ixtisaslaşmasına səbəb ola bilər.
Karyeranın «üfiqi» növü isə təhsilin artırılması ilə əlaqədar olmayan bütün sosial- peşəkar yerdəyişmələri əhatə edir. Bura həmçinin işçinin peşəkar xüsusiyyətlərində dəyişikliklərin baş verəməsi halları da daxildir. Karyeranın üçüncü və dördüncü növü müsbət olan status dinamikasını ifadə edir. Bura daha yüksək olan təhsil və ixtisasın əldə edilməsi, yüksək vəzifə statusunun əldə olunması daxildir. Karyeranın bu növü həmçinin öz ixtisası üzrə maksimal səviyyəyə çatan işçiləri də əhatə edir.
Karyeranın ayrılmış növ və meyarları şərti olsalar da, onlar kişi və qadınların iş karyerasının islahatlara qədər qiymətləndirilməsinə şərait yaradırlar. Bu tədqiqatlar Rusiya Elmlər Akademiyasında həyata keçirilmişdir. Burada 1989-1998-ci illərdə sosioloji sorğuya cəlb olunan şəhər əhalisinin rəyi nəzərə alınmışdır. Nəticələrdən məlum olduğu kimi hətta islahatlardan əvvəlki dövrdə belə qadınların sosial cəhətdən hərəkat etməsi kişilərə nisbətən geri qalmışdır. Müsbət və mənfi hərakatın arasındakı fərq kimi hesablanan hərəkətetmənin ümumi saldosu (qalığı) kişilərin 53,5%, qadınların isə 18% təşkil etmişdir. Bu isə qadınların karyerasının üfiqi növünə aid olmasını və onların peşəkar statusunun səviyyəsinin aşağı olmasını sübut edir. Qadınların əksəriyyətinin peşəkar bilikləri əldə etməsi analıq funksiyasının yerinə yetirilməsi dövrünə təsadüf edir. 30 yaşına qədər olan kişi və qadınlar arasında nigahın pozulması 6 dəfə artmışdır. Sosial islahatlar kişi və qadınların əmək karyerasının dinamikasında nə kimi dəyişikliklər etmişdirlər? Yeni tendensiyalara qadınların sosial cəhətdən hərəkət etməsinin mənfi saldosu aiddir. Bu dəyişikliklər müxtəlif dinamikanın baş verməsinin nəticəsidir. Bu zaman qadınların karyerasının payı müsbət olan sosial yerdəyişmənin azalmasına hesabına artmışdır. Qadınların sosial-iqtisadi vəziyyətinin müdafiə olunmaması əmək
münasibətlərinin hüquq sisteminin təkmilləşdirilməsinə əsaslanmışdır. Məhz məhkəmə və həmkarlar sistemi zəif olduğuna görə də qadınlar iş verən şəxslərin özbaşnalığı prosesində acizdirlər. Bu sahədə baş verən dəyişikliklərin vektoru dövlətin tənzimləyici rolunun azaldılmasını və müqavilə münasibətlərinin inkişaf etməsini nəzərdə tutur. Əmək qanunvericiliyinin sosial cəhətdən müdafiə olunmuş istiqaməti «maraq balansı» ideyası ilə qarşılıqlı şəkildə əlaqədə olur. Ümumilikdə iqtisadi enmə və qeyri stabillik yoxsulluğun miqyasını artırmışdır. Bu şəraitdə yaşayan 1 milyard insanın əsas hissəsini qadınlar təşkil edir. Bununla əlaqədar olaraq qadınların sosial-iqtisadi vəziyyəti beynəlxalq təşkilatların əsas diqqət obyektinə çevrilmişdir. BMT tərəfindən qəbul olunmuş və keçid iqtisadiyyatı olan ölkələrdə yaşayan qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilən proqrama aşağıdakılar daxildir, iqtisadi imkanın genişləndirilməsi və qadınların hüququnun realizə olunması; iqtisadi savadın artırılması: bazarda bərabər imkanların təmin olunması; qadın təşkilatlarının potensialının artırılması; qadınların hüquq bərabərliyinin əldə olunmasına yönəldilən müvafiq qanunvericilik və təsirat şərtlərinin formalaşması; hakimiyyət orqanlarında nümayəndəliyin artırılması.
Avropanın Qərb dövlətlərində baş verən qender dəyişikliklərinin ən vacib hisəsi qadınların ümumi əmək məşğulluğunun artmasında özünü göstərən əməyin qender bölgüsüdür. Əlbəttə, məşğulluq sahəsində qadınların davranışı üçün institusional şərait mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Lakin bu davranışı qadınların yalnız dövlətin apardığı siyasətə qarşı olan reaksiyası kimi qiymətləndirmək düzgün deyil; mədəni meyarları da mütləq nəzərə almaq lazımdır. Ona görə də Avropanın qərb dövlətlərində qadınların ailəyə, öz işinə münasibətində ümumi bir hərəkət modeli yoxdur. Qadınların sosial təcrübəsinə hakım meyarların, əməyin «düzgün» qender bölgüsü ideallarının ciddi təsirini inkar etmək olmaz. Qadınların işçi qüvvənin tərkibinə cəlb olunmasında dini və ideoloji görüşlər mühüm faktorlardır. Məsələn, işləyən qadınların sayının artması və protestantizmin yayılması arasında müsbət korrelyasiya müəyyən edilmişdir. Bu protestant dinində ailə institutunun roluna və qadının evindən kənar əmək fəaliyyətinə dərin kök salmış təsəvvürlərindən irəli gəlir, halbuki katoliklərin qadınların ödənişli əməyinə münasibəti neqativdir. Katolisizm yayılmış dövlətlərdə, məsələn İrlandiyada sentrist partiyaları
dövlət siyasətinin formalaşmasında qender məsələləri üzrə konservativ ideyaları həyata keçirirlər. Bu dövlətin ailə, vergi, təhsil sahəsində apardığı siyasətə aiddir. Katolisizm hökmranlıq etdiyi dövlətlərlə müqayisədə «sol» hökumətli dövlətlərdə ailə siyasətinə liberal nöqteyi nəzərindən yanaşırlar, məsələn qadın məşğulluğunun artması üçün qüzəştli vergi qoyulur. Vergi qanunvericiliyi qadınların əmək fəaliyyəti ilə məşqul olmasında maneilik törədən faktor kimi çıxış edə bilər. Bu gün yanaşma İrlandiyad, İtaliyada qadınların işçi qüvvənin tərkibində az olmasının səbəbini anlamaqla köməklik edir. Bütövlükdə qadınların bazar münasibətləri şəraitində işçi qüvvə kimi çıxış etməsi məsələlərində sosial-demokratların və katoliklərin görüşləri bir birinə ziddir. Qadınların siyasətdə iştirak etməsi onların iqtisadi vəziyyəti ilə bağlı olduğu üçün, bu dövlətlərin parlamentində təmsil olunması məhdudlaşdırılmışdır. Qərbi Avropada baş verən qender dəyişikliklərinin əsas hissəsi ölkələrdə yaşayan qadınların əmək məşğulluğunu ifadə edən əməyin qender üzrə bölüşdürülməsindən təşkil olunmuşdur. Əlbəttə, təsisat üzrə olan şərtlər qadınların məşğulluq sahəsində olan davranışı üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Lakin bu davranışı yalnız dövlətin siyasətinə olan reaksiya kimi nəzərdən keçirmək olmaz, o həmçinin mədəni dəyərlər ilə də sıx şəkildə əlaqədardır. Məhz buna görə də qadınların ailəyə olan münasibəti üzrə istiqamətlərinin bir cinsli modeli yoxdur. Bu səbəbdən qadınların sosial təcrübəsinə hakim dəyərlər ciddi şəkildə təsir göstərir. Dini və ideoloji nöqteyi nəzərlər qadınların işçi güvvəsinin tərkibinə daxil edilməsini ifadə edən əsas amillərdir. Məhz bu nöqteyi nəzərlər vasitəsilə geniş şəkildə yayılmış protestantizm və işləyən qadınların sayının artması arasında müsbət korrelyasiya aşkar edilmişdir. Bunu protestant dinində dərin şəkildə kök salmış qadınların evdən xaricdə olan əməyi haqqında təsəvvürlər də sübut edir. İrlandiya kimi katolik ölkələrdə sentrist partiyalar dövlət siyasətinin formalaşması zamanı katolizmin mühafizəkar quruluşunun tərəfdarları kimi çıxış edirlər. Bura dövlətin ailə, vergi qoyuluşu və təhsil haqqında olan siyasəti daxildir. Katolisizm hakim mövqe tutduğu ölkələrə zidd olaraq «sol» hökumətin mövcud olduğu dövlətlər ailə siyasəti üzrə daha liberal nöqteyi nəzərləri dəstəkləyirlər. Onlar qadın məşğulluğunun guzəştli şəkildə olan vergi qoyuluşu hesabına artması fikrini irəli sürürlər. Vergi qanunvericiliyi həmçinin qadınların ödənişli fəaliyyət növü ilə məşğul olmasına mane olan amil kimi də iştirak edə bilər. Bu üsul qadınların İrlandiya və İtaliyada işçi qüvvəsi tərkibində olan yerini izah etməyə şərait yaradır. Ümumilikdə isə qadınların işçi qüvvəsi bazarında iştirak etməsinə dair olan sosial-demokrat və katolik nöqteyi nəzərlər ziddiyyət təşkil edirlər. Qadınların siyasətdə işirak etməsi onların iqtisadi vəziyəti ilə əlaqədar olduğundan qadınların parlamentdə olan nümayəndəliyi məhdudlaşdırılmışdır. Qadınların sosial təcrübəsinin kross-milli fərqləri qender quruluşuna əsaslanır. Əməyin qender üzrə bölüşdürülməsi və onların təcrübi şəkildə həyata keçirilməsi onların konkret olan qender quruluşu ilə birləşdirilməsi zamanı qender quruluşunu əməyin qender üzrə bölüşdürülməsi ilə əlaqədar olan mədəni dəyərlər və ideallar üzrə təsvir etmək mümkündür. Qender mədəniyyətini növbəti modellərə ayırmaq olar:
Y
iqtisadiyyatının qender üzrə olan modeli. Uşaqlar ailənin iqtisadi müəssisəsinin üzvləri hesab edilirlər. Ev iqtisadiyyatı çərçivəsində əməyin qender üzrə bölüşdürülməsi də həyata keçirilə bilər. Bu model əvvəlllər Avropanın aqrar ölkələrində geniş şəkildə yayılmışdı. Y Ailəni dolandıran kişi və qadın modeli. Bu model cəmiyyətin xüsusi və kütləvi sahəyə bölüşdürülməsi ideyasına uyğundur. Bəhs edilir ki, kişi və qadın bir birini tamamlayır və bu sahələrdən biri üzrə səlahiyyətli olurlar. Bu model mədəni səviyyəyə görə
sənaye cəmiyyətinə keçid şəraitindən sonra Qərbi Avropanın bir sıra ölkələrində fəaliyyət göstərir və sonra da İrlandiya kimi ölkələrdə qorunub saxlanılmışdır; Y Ailəni dolandıran və ailə başçısı olan kişi və müəyyən qədər evdar olan qadın modeli. Bu ailə başçısı olan kişinin modernləşdirilmiş variantıdır. Fəal analıq mərhələsində tam olmayan iş gününün uşaqlara qulluğun göstərilməsi ilə uyğunlaşması işləyən ana üçün əlverişli hesab edilir. Model mədəni səviyyədə, məsələn, Qərbi Almaniya və Böyük Britaniyada üstünlük təşkil edir. Y Dövlətin uşaqlara xidmət göstərməsi zamanı ailəni dolandıran iki şəxs modeli. Bu model hər iki cinsin məşğulluq sisteminə keçməsi ideyasına uyğundur. Həm qadın, həm də kişi özü və öz uşaqlarının gəlirini təyin edən şəxslərdirlər. Lakin bu zaman uşaqlara qulluğun göstərilməsi nəinki ailə, hətta dövlətin vəzifəsi hesab olunur. Skandinaviya ölkələrinin qender üzrə olan mədəniyyətinin əsas modeli bu modelə daha yaxındır. Y Ailəni dolandıran iki şəxs / iki evdar şəxsin modeli. Model hər iki qenderin cəmiyyətə daxil edilməsini əks etdirir. Digər modellərdən fərqli olaraq, uşaqların tərbiyə olunması ailənin əsas vəzifəsi hesab edilir. Əsas ideya: ev iqtisadiyyatı, ev işi və muzdlu işdən ibarətdir. Bu modeldə ev əməyi ya ailə üzvlərinin əmək haqqı şəklində, ya da ki, dövlətin transferlər sistemi vasitəsi ilə ödənilməlidir. Bu model Almaniya mədəniyyətində üstünlük təşkil edir. Y Ailəni dolandıran iki şəxs / muzdlu evdar qadının modeli. Model kişi və qadınların tam məşğulluğa cəlb olunması ideyasına əsaslanmışdır. Ailə uşaqlara qulluğun muzdlu şəkildə gətirilməsi və bu prosesin təşkil edilməsinə görə məsuliyyət daşıyır. Bu model daha çox Böyük Britaniya və ABŞ-da vüsət almışdır.
50-60-cı illərdə Almaniya və Hollandiyada mövcud olan qender quruluşu evdar qadın və dolandıran kişi modelinə uyğun olaraq formalaşmışdı. Bu cəmiyyətin on illər ərzində modernləşdirilməsi qender mədəniyyətində dəyişikliklərin baş verməsinə şərait yaratdı. Bu proseslər bir tərəfdən ideologiyada bərabərlik ideyasında təzadların yaranmasına, digər tərəfdən isə ailədə qeyri bərabərliyin yaranmasına təkan verdi. Sosial faktorlar feminist hərakatın simasında ictimai diskursun inkişafına öz töhvələrini vermişdirlər. Qadınlar ana / işçi kimi həyatın hər iki sahəsini əhatə edən yeniliyi formalaşdırmışdırlar. Qərbi Almaniyada yeni mədəni model hələ də ailə dolandıran kişi evdar qadın dualizminə əsaslanmışdır. Hollandiyada isə ailəni dolandıran iki şəxs və evin iki sahibi modeli inkişaf etməkdə davam edir. Hər iki ölkədə tam olmayan iş günü anaların məşğulluğunun oxşar növü kimi nəzərdən keçirilir. Tam olmayan iş gününü ananın «mənəvi dilemmanı» həll etməsinə – özünü realizə etmək və uşaqlara xidmətin göstərilməsi arasında seçimi etməsinə şərait yaradır. Qender quruluşu güclü eqalitar ənənəyə əsaslanan kənd ailəsi modeli üzrə formalaşan Finlandiyanın təcrübəsi də əhəmiyyətli şəkildə fərqlənir. Qender quruluşu dövlətin uşaqlara xidmət göstərməsi ailəni dolandıran iki şəxs modeli üzrə inkişaf etməsidir. Tam olmayan iş günü isə cəmiyyətdə öz tərəfdarlarını çox cuzi halda tapır. Uşaqlara cəmiyyətin təsiratı tərəfindən qayğı göstərilməsi onların tərbiyəsi üçün daha yaxşı üsul hesab edilir. Beləliklə, qadınların əmək bazarında iştirak etməsi qender mədəniyyəti və cəmiyyətin təsisat çərçivələrinin qarşılıqlı münasibətinin nəticəsidir.
1. Бабаева Л.В., Чирикова А.Е. Женщины в бизнесе //Социологические исследования, 1992, № 3 2. Дегтярь Л. Процесс трансформации и положение женщин //Вопросы экономики, 2000, № 3
3. Мезенцева Е. Гендерная экономика: теоретические подходы /Вопросы экономики, 2000, № 3 4. Обеспечение равенства полов: политика стран Западной Европы /под ред. Гардинер/. – М., 2000 5. Прокофьева Л. и др. Профессиональная карьера мужчин и женщин // Вопросы экономики, 2000, № 3 6. Пфау-Эффингер Б. Опыт кросс-национального анализа гендерного уклада //Социологические исследования, 2001, № 11 7. Серегина И.И. Профессиональная карьера //Социологические исследования, 1994, №4 8. Силласте Г.Г. Изменения социальной мобильности и экономического поведения женщин //Социологические исследования, 2000, № 5 9. Силласте Г.Г. Изменения социальной мобильности и экономического поведения женщин //Социологические исследования, 2000, № 5 10. Смелзер Н. Социология. – М., 1994 11. Теория и история феминизма. – Харьков, 1996 12. Хинг Р., Кесерди У. Корпорации против женщин // Социологические исследования, 1992, № 8 13. Хоткина З. Новые тенденции занятости женщин. – М., 1992 Document Outline
Yüklə 91,81 Kb. Dostları ilə paylaş:
|