MÖVZU 1.
PSİXOLOGİYADA CİNS KATEQORİYASI
Məşğələnin planı
1. Psixologiyada bioloji və sosial nisbətin tarixindən
2. Cinsi eynilik. Cinsdən asılı olaraq davranışın təbəqələşməsi
3. Qender rolu və qender sistemi
4. Cinsi-rol stereotipləri. Normativ və informasiya təzyiqi
5. Konformizm. İnternalizasiya. Eyniləşmə
6. Sosializasiya amilləri. Differensial güclənmə və differensial modelləşmə
Bütün dövrlərdə və bütün mədəniyyətlərdə insan təsnifatının ən geniş yayılmış
üsulu onun kişi və qadına bölünməsidir. Cins insanın heç zaman yaddan
çıxarmadığımız yeganə atributudur. Biz gözün və saçın rəngini, üzün cizgilərini, insanın
əynindəki paltarı və üstündə hansı bəzək əşyasının olduğunu unuda bilərik. Lakin onun
kişi yaxud qadın olduğunu heç bir vaxt yaddan çıxarmırıq. Son onilliklər ərzində insanlar
kişi və qadın təsnifatına daha çox diqqət verməyə və onun müxtəlif məna aspektləri
barədə suallar verməyə başlamışlar. Bu suallar təkcə psixologiya və o cümlədən sosial
psixologiyada deyil, həm də humanitar elmlərin digər sahələrində meydana çıxır. Həmin
problemlə bağlı sosial psixoloqların fikri olduqca vacibdir, çünki onlar diqqəti
davranışımızı «maskulin» yaxud «femin» kimi formalaşdıran norma və rollara yönəldir.
Qadın və kişinin psixoloji xasiyyətnamələrindəki fərq bəlkə də kişi başlanğıcının
birinciliyini və üstünlüyünü sübut etmək məqsədi güdən alimləri həmişə
maraqlandırmışdır, çünki qadının psixoloji xasiyyətnaməsi kişi alimləri tərəfindən
diqqətəlayiq sayılmırdı. Mahiyyətjə müəyyən mənada qadının psixoloji əlamətlərinə
toxunan ilk psixoloq-alim Avstriya psixoloqu, psixoanalizin müəllifi Ziqmund Freyd idi və
o qadını yarımçıqlıq kompleksindən əziyyət çəkən, kişi cinsiyyət üzvləri arzusunda olan
və ona həsəd aparan «alçaldılmış kişi» kimi təsvir edirdi. Sonralar Karl Qustav Yunq
Animu kişi şəxsiyyətinin şüursuz qadın tərəfi, Animusu isə qadın şəxsiyyətində şüursuz
kişi tərəfi kimi qeyd edərək, heterogen şəxsiyyət strukturundan söhbət açır. Karen
Horninin neofreydizmini qadın psixologiyasının rüşeymi hesab etmək olar. Karen Horni
öz nəzəriyyəsində psixoanalizin irəli sürdüyü kompleksləri alt-üst edərək və
psixologiyada sosiomədəni yanaşmanı inkişaf etdirərək, cinsi rolların formalaşmasında
mədəniyyətin əhəmiyyətinə diqqəti yönəltməklə qadının «inkişafdan qalmış kişi» kimi
nəzərdən keçirilməsini ciddi tənqidə tutur. Alfred Adler, Erik Erikson, Bern Şon kimi bəzi
Qərb psixoloqları da qadının psixoloji inkişafına müəyyən dərəcədə diqqət yetirirdi.
Azərbaycan psixologiyasında professor Əbdül Əlizadə ilk dəfə olaraq cinsi dimorfizm
aspektinə diqqət vermiş, psixi cins dedikdə onu dəlil sahəsinin, dəyərlər istiqamətinin,
özünüdərkin, mənəvi təfəkkürün və digər psixoloji xüsusiyyətlərin formalaşması kimi
nəzərdən keçirməyin lazım olduğunu qeyd etmişdir.
Son onilliklərdə daha geniş anlam məqsədi ilə psixoloqlar «cins» əvəzinə
«qender» sözündən istifadə edir. Çoxsaylı elmi mübahisələr nəticəsində cins və qender
anlayışları arasında dəqiq sərhəd qoyuldu. Cins konkret bir insanın kim – qadın yaxud
kişi olduğunu bildirir və həmin insanın bioloji statusunu göstərir. Cins (yəni bioloji
xüsusiyyətlər) kişi və qadın arasındakı psixoloji və sosial fərqlərin özülü və əsası sayılır.
Elmi araşdırmaların inkişafı ilə aydın oldu ki, bioloji cəhətdən kişi ilə qadın arasında
fərqdən daha çox oxşarlıq mövcuddur. Bəzi tədqiqatçılar hətta qadın və kişi arasındakı
yeganə dəqiq və əhəmiyyətli bioloji fərqin onların nəsil istehsalındakı rolundan ibarət
olmasında görür. Bü gün hamıya məlumdur ki, cinslər arasındakı, məsələn, kişinin
yüksək boy, ağır çəki, muskul həcmi və fiziki qüvvəyə malik olması kimi «tipik» fərqlərin
cinslə bağlılığı daha azdır. Məsələn, şimali-qərbi Avropa qadınlarının boyu bütövlükdə
cənubi-şimali Asiya kişilərindən daha yüksəkdir. Boya və bədənin ağırlığına, həmçinin
fiziki qüvvəyə yemək, həyat tərzi mühüm dərəcədə təsir göstərir ki, bu da öz növbəsində
kişiyə yaxud qadınamı daha artıq yemək verməyin daha düzgün olması, kalorili yeməyin
kimə daha gərəkli olması, kim üçün idman məşğələlərinin daha əlverişli olması ilə bağlı
ictimai baxışın təsiri altındadır.
Cins və qender anlayışlarının fərqləndirilməsi sosial proseslərin yeni nəzəri
dərkolunma səviyyəsinə çıxış demək idi. 80-ci illərin sonunda feminist tədqiqatçılar
tədricən patriarxatın tənqidindən və spesifik qadın təcrübəsinin öyrənilməsindən qender
sisteminin təhlilinə keçməyə başladılar. Qadın araşdırmaları getdikcə qender
araşdırmalarına çevrilirdi ki, burada insanlar arasındakı ünsiyyət, mədəniyyət və
münasibətlərin bütün aspektlərini qender hesab edən yanaşmalar ön plana çəkilirdi.
Lakin «cins» və «qender» anlayışları arasındakı fərq öz kəskinliyi ilə seçilmir, çünki
bu kateqoriyalar kəsişə bilir – axı bəzi cinsi fərqlər sosial və bioloji amillərin birləşməsi
hesabına yaranır. Ancaq bu fərq bizə sosial və bioloji amilləri mütləq sıx kəsimdə deyil,
bir-birindən ayrı və asılı olmayaraq nəzərdən keçirməyə imkan verir.
Sosial rolların, fəaliyyət formalarının bölünməsi, davranışda və cinsə görə
emosional xasiyyətnamələrin fərqliliyi şübhəsizdir və bu – Azərbaycan cəmiyyəti də
ümumi siyahıdan istisna olunmadan Şərq mədəniyyəti üçün daha səciyyəvidir.
Antropoloq, etnoqraf və tarixçilər çoxdandır ki, «tipik kişi» yaxud «tipik qadın» barədə
təsəvvürlərin nisbiliyini müəyyən etmişlər: bir cəmiyyətdə kişi işi (davranışı, xarakterinin
xüsusiyyəti) sayılan digərində qadına aid edilə bilər. Kişi və qadının dünyada qeyd
olunan sosial xasiyyətnamə rəngarəngliyi və insanların bioloji xasiyyətnamələrinin
eyniliyi bioloji cinsin müxtəlif cəmiyyətlərdə mövcud olan sosial rolların müxtəlifliyi ilə
izah edilə bilmədiyi barədə nəticə çıxarmaq imkanı verir. Buna görə də maskulin və
femin davranışa aid olan mədəni gözləmə və stereotiplər qender (cinsi yox) rolu adlanır.
Son nəticədə sosiomədəni normalar kişi və qadının psixoloji xüsusiyyətlərini, davranış
modelini, fəaliyyət növü və ixtisasını müəyyən edir. Cəmiyyətdə kişi yaxud qadın olmaq
təkcə bu və ya digər anatomik əlamətlərə malik olmaq demək deyil, bu həm də
qabaqcadan bizə aid edilmiş qender rolunu yerinə yetirməkdir. Qender qadın və kişinin
cəmiyyətdə və onun institutlarındakı (ailədə, siyasi strukturlarda, iqtisadiyyatda,
mədəniyyət və təhsildə və s.) vəziyyətini təyin edən sosial model kimi qurulur. Bir çox
şey şəxsiyyətin bacarıq və meyillərinin təlim və xüsusi məşq prosesində inkişaf
etməsinə və dəyişməsinə dəlalət edir. Belə ki, təhsil sistemindəki dəyişikliklər cinslər
arasında verbal, riyazi və məkan bacarığının inkişaf səviyyəsindəki fərqi mühüm
dərəcədə azaltdı. Psixoloqların əksəriyyəti bu nəticəyə gəldi ki, yalnız cinsi mənsubluq
əsasında davranış və ya bu yaxud digər vərdişə meyil haqqında fikir söyləmək olmaz.
Qadın olmaq hələ heç də avtomatik olaraq femin xüsusiyyətlərə malik olmaq demək
deyildir, necə ki kişi cinsinə mənsubluq maskulinliklə üst-üstə düşmür.
Qender sistemləri müxtəlif cəmiyyyətlərdə bir-birindən fərqlənir, amma hər hansı
cəmiyyətdə bu sistemlər o mənada assimmetrikdir ki, kişi və ona aid olan
«kişi/maskulin» (xarakterin xüsusiyyətləri, davranış modeli, ixtisas v s.) əlamətlər ilkin,
mühüm və üstün sayılır; qadın və «qadın/femin» əlamətlər isə ikincidərəcəli, qeyri-
mühüm və sosial nöqteyi-nəzərdən asılı hesab olunur. Qenderin mahiyyəti ziddiyyət və
fərqləndirmədədir. Qender sistemi insana cinsindən asılı olaraq ünvanlanmış
assimmetrik mədəni qiymət və gözləmələri əks etdirir. Müəyyən dövrdən başlayaraq
sosial müəyyənləşdirilmiş xasiyyətnamənin iki qender növünün olduğu demək olar ki hər
bir cəmiyyətdə bir bioloji cinsə ikincidərəcəli sayılan sosial rol aid edilir. Bu sosial rolun
nə olduğunun əhəmiyyəti olmur: ayrı-ayrı cəmiyyətlərdə o müxtəlif ola bilər; lakin qadına
aid edilən və qabaqcadan onun üçün müəyyən edilənlər ikincidərəcəli kimi
qiymətləndirilir. Vaxt keçdikcə sosial normalar dəyişir, qender assimmetriyası isə olduğu
kimi qalır.
Qender sisteminin inkişafı və dəstəklənməsində insanın şüuru mühüm rol oynayır.
Sosial psixoloqlar hesab edir ki, insanların qender gözləməsinə müvafiq gəlmək
cəhdinin iki əsas səbəbi – normativ və informasiya təzyiqidir. «Normativ davranış»
termini cəmiyyət tərəfindən rədd edilməmək üçün insanın ictimai və ya qrup
gözləməsinə uyğun gəlməyə məcburluğu mexanizmini əks etdirir. İnformasiya təzyiqi
isə onunla bağlıdır ki, özümüz haqda və dünya barəsindəki biliyimizi genişləndirərək və
bu və ya digər sosial məsələlərdə hansı mövqeyi tutacağımızı anlamağa çalışaraq biz
əsasən xüsusi təcrübəmizə deyil, ətrafdakıların təqdim etdiyi informasiyaya əsaslanırıq.
Nəyin məhz düzgün olduğunu müəyyən etmək üçün biz başqalarının nəyi düzgün
hesab etdiyini öyrənməyə çalışırıq; öz davranışımıza isə onu başqalarında müşahidə
edərək qiymət veririk. Həmin sözlər qender roluna da aiddir. Ətrafa nəzər salaraq kişi və
qadının müxtəlif şeyləri necə etdiyini və ətrafdakı insanların və kütləvi informasiya
vasitələrinin kişi ilə qadın arasındakı fərqi necə qabartdığını görəndə biz bunun elə belə
də olduğu barədə nəticə çıxarır və həmin gözlənilənə müvafiq gəlməyə çalışırıq. Lakin
bəzən sosial davranışımızı dəyişdiirik ki, bunu özümüzə qəbul görməsək də, onu sosial
normalara uyğun edək. Tabeçiliyin bu növü güzəşt yaxud konformizm adlanır;
şəxsiyyətin normalarla tamamilə razı olduğu davranış növü təqdir və ya internalizasiya
kimi müəyyən olunur; hansısa rol modelinə bənzəmək üçün onu təkrar etdiyimiz
davranış növü isə bənzəyiş adlanır.
Alimlər bu proseslərdən hansının – güzəşt, təqdir yoxsa bənzəyişinmi insanları
qender roluna tabe olmağa məcbur etdiyini hələ müəyyənləşdirməmişlər. Əfsuslar olsun
ki, bu mövzu hələ az işlənmişdir; lakin bir neçə xarici tədqiqatlara görə, kişi və qadın
özünün qender stereotipinə meyilliyini publikada yaxın adamlar arasında olduğundan
daha çox nümayiş etdirir. Bu isə təqdir və bənzəyişdən daha çox güzəştə dəlalət edir.
Normativ və informasiya təzyiqi bir-birini istisna etmir. Amerika psixoloqu Plek qeyd
edir ki, ənənəvi qender roluna rəğbətlə yanaşan və onu qəbul edənlərin onları pozmaq
üstə sosial tənəyə məruz qalması ehtimalı daha böyükdür. Və əksinə, qender roluna
tabe olmağın yaxşılığı barədə insanın üzərinə hər tərəfdən axan informasiya hətta
rəğbətin olmadığı halda belə tabeçiliyə səbəb ola bilər. Şəxsiyyətin hər şeydən əvvvəl
istədiyi – cəmiyyətin onu qəbul etməsidir. İnsanlar müxtəlif dərəcədə ənənəvi cinsi rola
sadiqdir. Bəzi adamlar müvafiq cinsə aid fizioloji normalara son dərəcədə müvafiq gəlir,
yəni onlar cinsi tipikdir (məsələn, son dərəcə incə qadınlar və ya son dərəcə ər kişilər).
Onlarda öz davranışını qender-rol standartları ilə çərçivələndirmək əsası olduqca
güclüdür. Onlar ətrafdakılar tərəfindən qenderə xas olmayan əlamət kimi qiymətləndirilə
biləcək hər hansı hərəkəti içində boğurlar. Belə insanlar kişi və qadının həmin
mədəniyyətdə lazımi davranışını diqtə edən qender qaydalarını böyük həvəslə qəbul
edir.
Fərdlərin qender şüuru sosial və mədəni stereotiplərin, norma və qaydaların
yayılması və dəstəklənməsi vasitəsi ilə qurulur ki, cəmiyyət onları pozan insanları
cəzalandırır (məsələn, «kişiyəbənzər qadın» yaxud «kişidir, amma özünü arvad kimi
aparır» kimi sözlər insana pis təsir edir və bu nəinki stressə, hətta müxtəlif psixi
pozuntulara səbəb ola bilər). Doğulduğu gündən insan qender sisteminin təsir obyektinə
çevrilir – ənənəvi cəmiyyətlərdə rəmzi doğum mərasimləri keçirilir ki, onlar dünyaya
gələn körpənin cinsindən asılı olaraq seçilir; bir çox cəmiyyətlərdə təzə doğulan uşaq
üçün alınan paltarın, uşaq arabasının, oyuncaqların rəngi onun cinsi ilə müəyyən
olunur. Aparılmış xarici tədqiqatların çoxu sübut edir ki, yeni doğulan körpə oğlandırsa,
onu daha çox yedizdirir, qızdırsa – onu daha çox danışdırırlar.
Tərbiyə prosesində ailə (valideyin və qohumlar), təhsil sistemi (uşaq
müəssisələrindəki tərbiyəçi və müəllimlər), bütövlükdə mədəniyyət (kitab və kütləvi
informasiya vasitələri) uşaqların beyninə qender normaları yeridir, müəyyən davranış
qaydaları formalaşdırır və kimin «əsil kişi» olduğunu və «əsil qadın»ın necə olması
haqda təsəvvür təlqin edir. Sonradan həmin qender normaları müxtəlif sosial (məsələn,
hüquq) və mədəni mexanizmlərin (məsələn, KİV-dəki stereotiplər) köməkliyi ilə
möhkəmlənir. Öz hərəkətlərində qender statusu ilə bağlı gözləmələri həyata keçirən fərd
mikrosəviyyədə qender fərqini və eyni zamanda bu zəmində yaranmış hökmranlıq və
sahiblik sistemlərini dəstəkləyir.
Bununla əlaqədar olaraq fərqli sosiallaşmanı həyata keçirən iki əsas mexanizmi
qeyd etmək lazımdır – fərqli gücləndirmə (differential reinforcement) və fərqli bənzətmə
(differential modeling).
Fərqli gücləndirmə – həmin cəmiyyət üçün qəbul görülən davranışın
həvəsləndirildiyi, qəbul görülməyənin isə sosial qeyrirəğbətlə cəzalandırıldığı
sosiallaşma prosesidir. Məsələn, normalara əks olaraq, təkcə özü ilə eyni cinsdən olan
uşaqlarla oynamayan oğlan həmyaşıdları tərəfindən gülünc qarşılanır və onların
arasında cinsi-rol stereotipinə tabe olanlar qədər populyar olmur. Görkəmli Azərbaycan
psixoloqu, professor Ə.A.Əlizadə aparılan araşdırmalar əsasında belə bir nəticəyə
gəlmişdir ki, sinifdə qızlar qızlarla, oğlanlar isə öz növbəsində oğlanlarla bir parta
arxasında oturmağa üstünlük verir. 4-7-ci sinifdə oxuyan məktəbliləri müşahidə edən
Qərb psixoloqu Perri deyir ki, təcavüzlü davranışa görə oğlan uşaqları öz
valideyinlərindən qızlardan daha az məzəmmət gözləyir. Adətən valideyinlər öz
uşaqlarını qender üçün tipik olan məşğuliyyətə görə həvəsləndirirlər.
Fərqli bənzətmə – insanın rol modelini ümumi qəbul edilən normalar baxımından
uyğun qrupa müvafiq seçməsi və onların davranışına bənzəməyə çalışması ilə
fərqlənən sosiallaşma prosesidir. Modelləşdirmə – bixeviorizm yaxud sosial öyrətmə
nəzəriyyəsi adlandırılan elmin əsas aspektlərindən biridir. Bizlərdən hər birimiz qızların
qadın davranışına, oğlanların isə kişi davranışına bənzəməyə çalışmasının şahidi
olmuşuq. Sosial öyrətmə nəzəriyyəsinə əsasən, şəxsiyyət insanları və onların
hərəkətinin rəğbətləndirilməsini və ya cəzalandırılmasını müşahidə etməklə müxtəlif
davranış növünü öyrənə bilər. Qender təzadı onların mənsub olduğu cinsə müvafiq
davranış barədə informasiya əldə etmək üçün uşaqları sosial kontakt tapmağa sövq
edir. Kiçikyaşlı uşaqların cinsi-rol davranışına kənardan, sosial təzyiqlə nəzarət edilir,
lakin sonra o, özünün davranış standartları sistemini qurur. Bundan sonra o, özünə
qarşı da tətbiq etdiyi sanksiyalardan istifadə etməklə davranışı nəzarət altına alır. Bu cür
davranış sistemi sosial-koqnitiv qender özününizamlama nəzəriyyəsi ilə təsvir edilir.
Uşaqlar informasiyanı hər iki cinsin nümayəndələrindən alsa da, tədqiqatların
əksəriyyəti onların öz davranışında qender mənsubiyyətinə uyğun olan modelləri təkrar
etməyə meyilli olduğunu göstərir.
Lakin unutmaq olmaz ki, qender-rol sosiallaşması şəxsiyyətin bütün həyatı boyu
davam edən prosesdir və o, dəyişən şəraiti və yeni təcrübəni əks etdirir. Məsələn, son
əlli ildə qadın və kişinin qender rolu haqda təsəvvür bir çox mədəniyyətlərdə, o
cümlədən də Azərbaycan mədəniyyətində daha çevik olmuşdur. Ənənəvi olaraq kişilik
qəddarlıqla, təcavüzlə və müstəqilliklə əlaqələndirilirdi. Kişinin rolu qərar qəbul
etməkdən, ailənin firavanlığını təmin etməkdən, pul qazanmaqdan ibarət idi. Qadından
isə dərdə qalmaq, anlaqlı olmaq, yumşaqlıq, itaət tələb olunurdu; onun marağı tamamilə
ailə və ev işləri ilə məhdudlaşmalı idi. Lakin cinsi rolların dəyişməsinin əsas
səbəblərindən biri də işləyən qadınların sayının artması oldu. Müasir qadın kişi
iradəsinin itaətkar icraçısı və işdə fəal qadın rollarını birləşdirməyə çalışır. Tədqiqatlar
göstərir ki, qızlar öz analarının cinsi-rol qaydalarını mənimsəyir. İşlə daha çox məşğul
olan qadınlar övladlarında cinsi rola daha az ənənəvi, daha çox liberal münasibət
tərbiyə edir. Cinsi-rol qaydaların liberallaşması kişi və qadının tanışlıq şəraitinə xas olan
çəkingənliyi və pərtliyi aradan qaldırır, ünsiyyəti daha rahat edir. Buna baxmayaraq
işləyən ərli qadınlarda stressin yaranması üçün əlavə səbəblər ortalığa çıxır. Onlar şəxsi
karyera cəhdi ilə ev işləri və uşaqlarla bağlı məsuliyyət arasında «bölünməli» olurlar.
Müasir psixologiyada bu növ stress «işgüzar qadın sindromu» adlanır. Buradakı mühüm
amillər qadının işə münasibəti, ailədəki mənəvi-psixoloji iqlim, həmçinin cəmiyyət
tərəfindən ona göstərilən kömək və dəstəkdir.
Psixologiyada qenderin daha dərin anlamına nail olmaqdan ötrü onu müxtəlif nəzər
nöqtələrindən müxtəlif nəzəriyyələrdə araşdırmaq, uşaq və böyük yaşlarda sosiallaşma
aspektlərini, həmçinin qender assimmetriyası aspektlərini daha geniş öyrənmək
lazımdır.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI
1. Ализаде
А.А.
Половой
диморфизм
и
психологические
проблемы
формирования
личных
взаимоотношений//
Автореферат
докторской
диссертации. Баку, 1974
2. Майерс Д. Социальная психология. Санкт-Петербург, 2000
3. Шон Берн. Гендерная психология. Санкт-Петербург, 2001
4. Кон И.С. Ребенок и общество. Москва, 1998
5. Репина Т.А. Анализ теорий полоролевой социализации в современной
западной психологии// Вопросы психологии, 1987, №4
6. Maccoby E.E. Psychology and gender differenes / Stanford University. 1995
7. Zimbardo P. Psychology and your life. University of California. 1999
Document Outline - MOVZU 1. PSIXOLOGIYADA CINS KATEQORIYASI
- M?sg?l?nin plan?
- ISTIFAD? OLUNMUS ?D?BIYYATIN SIYAHISI
Dostları ilə paylaş: |