MÖVZU.
QƏDİM YAXIN ŞƏRQ SİVİLİZASİYALARINDA
QENDER MÜNASİBƏTLƏRİNİN İNKİŞAFI
•
Qədim Misirin dini inancları, ictimai və ailə həyatında qadın statusu
•
Babilistan və qədim yəhudilərdə qender münasibətlərinin xüsusiyyətləri Hammurapi qanunları
qadınların istismarında hüquqi əsas kimi
•
Qədim Yaxın Şərq sivilizasiyalarında poliqamiyaya münasibət
Qədim Misirin dini inancları, ictimai və ailə həyatında qadının statusu
Erkən sivilizasiyalar dövründə Yaxın Şərq xalqları, sosial münasibətlər baxımından daha əlverişli
olan həyat tərzini formalaşdıraraq, kişilərin qadınlar üzərində hökmran olmaq imkanları üçün mümkün
qədər münbit şərait yaramışdılar.
Hətta şumer dilinin strukturu belə bu vəziyyəti özündə əks etdirirdi: ictimai münasibətlərini ifadə
etmək üçün zəngin imkanlara malik olan bu dil, kişilərin üstünlüyünü də təsdiqləyirdi. Şumer dilində
ana, ata, qardaş sözləri ilə yanaşı allah («dingir»), ilahə («dingir-ama» yəni ilahə-ana) sözləri də
işlədilirdi. Oğul «diti», qız – «diti mi» qadın cinsindəki oğul kimi səslənirdi. Allah və oğul sözləri, əslində
abbreviatura (qısaldılmış söz) ola bilərdi. Nə vaxtsa «Allah-ata», «Allah-anaya», «kişi cinsindən oğul» isə
– «qadın cinsindən oğula» qarşı qoyula bilərdi. Məsələ ondadır ki, şumer dili dünyada tanınan ən qədim
yazı dilidir; ola bilsin ki, bu dilin imkanlarını gildən hazırlanmış löhvəciklər məhdudlaşdırıırdı. Onlar
dar, ağır, quru idi, yazan adam üçün əsas şərt – qısa şəkildə fikri ifadə etmək idi. Buna baxmayaraq qadın
cinsini bildirmək üçün əlavə işarələr istifadə olunurdu.
Şumerlərin qonşusu olan akkadların dili azərbaycan dili kimi flektiv, (yəni, yeni sözlər yaxud
qrammatik formalar sözün kökünə müxtəlif fleksiyaların (affiks, prefiks və s.) əlavə edilməklə əmələ
gəlirdi.) idi. Oğul mar-u, qız-mar-t-u, qardaş a-hu, bacı isə ah-atu adlandırılırdı. Ümumiyyətlə qadını
bildirən sözün kökünə qadın cinsini göstərən t səsi əlavə edilirdi; akkadilər qadına sinmish-t deyirdilər.
Ümumiyyətlə, akkad dilinin leksik tərkibi müasir fransız dilinə bənzər iki cinsə bölünürdü: kişi cinsini
bildirən sözlərdə əlavə, cinsi göstərən hərf verilmirdi, qadın cinsini bildirənlərdə isə verilirdi. Şübhəsiz,
dil mövcud şəraiti, adətləri, qanunları işarələr vasitəsilə qeydə alır. Dil – cəmiyyətdə yaşayan, onu inkişaf
etdirən insanlar tərəfindən yaradılır. Şumerdə, Misirdə, daha sonra qədim yəhudi xalqında insan
cəmiyyətini məhz kişilər formalaşdırmışdır.
İnsanların təsnifata, sistemləşdirməyə meylin çox güclü olduğu üçün, insan sivilizasiyası bu sahədə
çoxlu kəşflər və nailiyyətlər əldə etdi. Bu, xüsusilə elm və texnologiyalar sahəsinə aiddir; bu inkişaf sosial
münasibətlərə həm də ciddi ziyan vurdu: insanlar cinsi, irqi və milli əlamətlərinə görə bir-birindən
uzaqlaşdırıldılar. Siyasi cəhətdən bu hal əl versə də, bu zaman insanların fərdi keyfiyyətləri nəzərə
alınmırdı: axı onların yaşamagı, ölməyi, sevmək və ya nifrət etmək, hökmran olmaq ya da ki, kiminsə
tabeliyində olmaq hərəkətləri təkrarolunmaz, şəxsi xarakter daşıyır. Digər tərəfdən, heç bir iqtidar
idarəetmədə öz vətəndaşlarının fərdi maraqlarının bütün zənginliyini nəzərə ala bilməz; eynilə, bu sözü
alim haqqında da demək olar: cəmiyyəti öyrənən tədqiqatçı iki fərdin emosional qarşıdurmasını
öyrənmək uçun mütləq ümumiləşdirmələrə müraciət etməlidir. Əgər qədim cəmiyyətlərin
əksəriyyətində yazı yaranan dövrdə kişi cinsinin stereotipləri üstünlük təşkil etməyə başlayıbsa, onda
cinslər arasındakı münasibətlərində normadan ayrı düşməsinin, yəni fərqlənməsinin, istənilən halı
nəzərə alınmamalı idi.
Yaxın Şərqin qədim sivilizasiyalarında qadınların əsarətə salınması, xüsusi ab-havanın, sosial
mühitin yaradılması ilə müşaiyət olunurdu: o dövrün sosial münasibətləri qadının evdə qalmasını, onun
ünsiyyətdə olduğu adamların ancaq öz ailəsindən olması, tanımadığı adamların qarşısına çıxmamasını
nəzərdə tuturdu. Qadın həm cismani, həm də mənəvi mənada əsarət altında idi. Sonrakı dövrlərdə
olduğu kimi, iradəsi və xasiyyəti güclü olan qadınlar öz enercisi, şöhrət pərəstliyi və arzularını ərləri və
uşaqlarında sınayardılar.
Qədim Misirdə çox az qadın öz adını qoyub getmişdi. Məs, e.ə. 3 mininci ilə yaxın yaşayan Misir
çariçəsi, I sülalənin nümayəndəsi Merietnit, Şimali və Cənubi Misirin birləşdirilməsi kimi vacib siyasi
aksiyanı həyata keçirməyə cəhd etmişdir. On beş əsr keçəndən sonra daha bir çariçə Hadşepsut, dul
qadın olaraq, e.ə. 1505-1483–cü illərdə padşahlıq edərkən, Misirin ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi
işlərini xeyli qabağa salmışdı. XVIII sülalənin rəssamlarına məlum siyasi səbəblərə görə onu, lövhələrdə
kişi paltarında, kişilərə xas olan oturma tərzində təsvir edirdilər; hətta sifətində çar hakimiyyətinin
simvolu olan saqqalı da çəkirdilər. Qədim Misirin tarixində bir neçə məhşur qadın olub: Nefertiti,
Arsinoya, Berenika, Kleopatra. Assuriya tarixindən bizə gəlib çatan Sennaheribin arvadı Nakvi və
Şammuramatın (Semiramid) adları olub. Sonuncunu Herodot şərq çariçələri sırasında ən gözəl, qəddar
və qüdrətli olduğunu qeyd etmişdir. Yəhudilərdə qadına olan münasibət köçəri maldar tayfalardan
qaldığı üçün (yəni qadınlar dövlətin idarə olunmasında iştirak etmirdilər) çariçə vəzifəsi ümumiyyətlə
yox idi. Mənbələrdə yalnız çarların arvadları, anaları və qızlarının adları çəkilir. Görkəmli şəxsiyyət olan
qadınlar İyezavel, Famar, Avigeya və qəhrəman qadın Gevara öz müstəsna xidmətləri ilə seçilərək
Müqəddəs Yazı olan İncildə özünəməxsus yer tutdular. Qədim Misirdə insan cəmiyyətinə dini ideyaların
təsiri, dünyəvi qanunlara nisbətən daha güclü və uzunmüddətli olub. Qədim Misirin əhalisi
mühafizəkar, ənənələrinə sadiq, qanunlara tabe olan bir xalq idi; bu xalq qədim, hələ matriarxat
dövründən yaşamaqda olan dini qaydalar əsasında yaşayırdı.
Herodot (e.ə. 490-425-ci illər) Nil vadisində səyahətindən yazarkən, qeyd edirdi ki, Misir qadınları
öz cəmiyyətində çox böyük və ehtiramlı yer tutur; oğulları atasının yox, anasının adını özünə götürürlər.
Ən qədim dövrdə Misirin maddi və mənəvi mədəniyyətinin əsasını məhz qadınlar yaratmışdılar. Misir
cəmiyyətində yayılmış dini inanclarda, qadın ilahələri və qadın qüvvələrinin olduğu qədər heç bir dində
yoxdur. Misirlilərin yaşaması, Nilin suyundan, bir də çayın daşması nəticəsində əmələ gələn münbit
lildən asılı idi. Nə vaxtsa misirlilər təbiətin bu nemətlərinin qadın ilahələr olduğunu hesab edirdilər.
Bolluq yaradan suya görə Heket ilahəsinə minnətdarlıq bildirilirdi, şeh və yağışı (Misirdə yağışlar çox az
yağırdı) Tefnut ilahəsinin göz yaşı adlandırırdılar. Nehbet ilahəsi Nilin, həyatı dirçəldən, daşması
prosesini idarə edirdi; o özü möcüzəli Nil lilindən ilk insanı yaratmışdır.
Təxminən, e.ə. 4 mininci ilə aid olan Yuxarı Misirdə, Marmariqdə yerləşən sülalələr dövründən
əvvəlki qəbirstanlıqda rənglənmiş hildən çox qədim və çox gözəl qadın heykəli tapılmışdır. Bu heykəl
ilahəni təsvir edir;onun geniş budları, çox incə beli, xeyir-dua vermək üçün yuxarı qaldırılmış əlləri var.
Başı, şumer ilahələrinin daha erkən dövrünə xas olan təsvirlərdə olduğu kimi, çox zəif cizgiləri olan
quşun başı kimi düzəldilib. Ayaqları uçuş üçün hazırlığını bildirir. Bu çox qədim, böyük bacarıqla
düzəldilmiş qadın silueti (bədəni) sanki insanın vəhşi, yarıheyvan vəziyyətindən çıxması rəmzidir.
Heykəlin müəllifi, şübhəsiz, oturaq həyat sürən əkinçilərin matriarxat münasibətləri əsasında qurulan
icmasının nümayəndəsi idi.
Misir mifologiyasına görə qadınlar nəinki əkinçilik, bütövlükdə mədəniyyətin formalaşmasının
əsasında durmuşdular. Qeyd edilən regionda misirlilər şumerlərlə yanaşı qədim mədəniyyətə malik olan
xalq idi. Seşat ilahəsi guya insanları saymağa və yazmağa öyrətdi. Onu, məhz bu xidmətə görə kitablar
və fərmanların xanımı, zamanın hesabdarı adlandırırdılar. Hər dəfə yeni məbəd və ya çar sarayının özülü
qurulanda, Seşat faraonla bərabər ölçü sapını uzadır, onların çertyojlarını çəkir və hesablamaları aparırdı.
Mədəniyyət sahəsində Seşatın bütün xidmətlərini onun əri Totunun adına yazırdılar.
Dünyanı qoruyan və geniş nur saçan göyün gümbəzi qadın ilahəsi kimi qavranılırdı; torpaq isə
digər xalqlardan fərqli olaraq, tozlanmış və natəmiz kişi allahı olduğu qeyd edilirdi. Qadın ilahəsinin Adı
Nut idi. Onun Yer üzərinə əyilmiş bədəni üfüqü təşkil edir, iki gözü – Günəş və Ay – növbə ilə gündüz
və gecə göylərdən baxırlar ki, onların qəyyumluğu altında adamlar heç vaxt nəzərlərindən qaçmasınlar.
Sonradan, hər bu gün Günəş doğan ilahəsini, Faraon dövrləri zamanı ən ali Allah sayılan Ra adlı Günəş
Allahının anası kimi tanımağa başladılar. Bir müddət sonra, hava Allahı Şu, Yer Allahı Qebin arvadı olan
Nuş adlı İlahə anasını ondan ayıraraq, bu yolla iki hissəyə parçalanmış dünyanı yaratdı.
Xoşbəxtlik və səadət ilahəsi olan Hatxor başında tac kimi buynuzları daşıyırdı. Onu bəzən səma
inəyi kimi təsvir edirdilər – ayaqlarını çoxlu digər Allahlar saxlayır. Serket ilahəsi, başında zəhər saçan
əqrəb gəzdirirdi; o, bütün cadugarlar və türkəçarəlik edənlərə qüvvə verirdi – əqrəbin zəhərindən isə ilk
dərmanlar hazırlanmışdı. Maat ilahəsi öz başında dəvəquşunun lələyini gəzdirirdi, həqiqət və
ədalətliliyin təcəssümü idi. Ölümün simvolu, şirin başını gəzdirən Sehmet ilahəsi idi. Onun kahinləri,
qədim həkimlər və baytar həkimlərin birliyini təşkil edirdi.
Misir dinin inkişafının təzahürü Neyt ilahəsinin yeni mahiyyəti idi. Əvvəllər o, müharibə ilahəsi
olub, atributları isə (göstəriciləri) – ox və kaman idi. Sonralar XXVI sülalə dövründə o, baş ilahəyə
çevrildi. Həmin dövrdə toxuculuq geniş yayılmışdı. Jəngavər ilahə qadın sənətkarlığının himayəçisi,
atributları isə toxucu dəzgahı olmuşdur.
Nisbətən əlverişli şəraitdə yaşayan misirlilər qədim dövrün ən tolerant (dözümlü) xalq sayıla
bilərdi. İbtidai dövrün saysız-hesabsız matriarxat ilahələri məhv edilmədən, kişi səcdəgahlarla yanaşı
yaşayırdı; sülalələr dövründə onlar ümumdövlət səviyyəsində qəbul olunmuş Allahların anaları, bacıları
və yaxud qızları olmuşdur. Qədim zamanlarda hər ərazidə öz səcdəgahı vardı. Misir, mərkəzləşdirilmiş
dövlət olandan sonra yerli Allahlar ümummisir məbədə daxil edilirdilər.
Misirlilər, tarix boyunca , digər xalqlarla ünsiyyətə girərək, bu məbədlərə getdikçə daha çox yeni-
yeni Allahları daxil edirdilər.Digər dinin nümayəndələri bəzən bu zəngin məbədə istehza ilə baxırdılar.
Yalnız bir qədim ilahə, neçə minilliklər keçsə də, bütün ictimai və siyasi dəyişikliklərə baxmayaraq, bu
məbəddə öz hakim mövqeyini saxlamağa nail oldu, öz simasını və funksiyalarını dəyişilməz saxladı
(bəlkə daha da saflaşdırdı). Bu – Qorun anası İsidadır. İsida hər bir faraonun anası sayılır. Geniş Misir
məbədində Günəş Allahı Ra hakim mövqe saxlayırdı, o, bütün Allahların atası, idarə edən sayılsa da,
xalq daha çox Osirisin sadiq arvadını, Qorun mehriban anası, İsidaya daha çox səcdə edirdi. İsida Misir
məbədində ən populyar ilahə idi. O, sədaqətli, ölümə baxmayaraq, ərini istəyən arvad, özünü qurban
verməyə hazır olan ana idi. Onun xeyirxahlığında, məhəbbət və ümid verməsində özünə dayaq nöqtəsini
axtaran tərəfdaşlarının sayı durmadan artırdı. Ehramların tikintisi dövründə, e.ə III minilliyindən
başlayaraq, e.ə V əsrə qədər bu proses davam edirdi; nəhayət, bütün bu inanclar dövlət səviyyəsində
qəbul edilmiş xristian dinin tərəfindən rədd edilmişlər. İsida ilahəsinə yaranan bu münasibət (yəni onun
belə uzun müddətli olması) onunla bağlı idi ki, onun haqqındakı təsəvvürlər daima dəyişirdi. Burada
uyğunlaşma, yeni xüsusiyyətlərin yaranması prosesi gedirdi. İsida özünə yerli səcdəgahların
xüsusiyyətlərini daxil edirdi, nəticədə qədim dövrün ən böyük ana ilahəsinə çevrilmişdi. Onun əri Osiris
öluləri dirildirdi. «İlahi körpə» Qorla yanaşı İsida, Misir ilahələri sırasında hümanist xarakterli ilahə,
yunan-roma mədəniyyəti tarixində ən populyar ilahələrdən biri olmuşdur. İsida və Osiris haqqındakı
əfsanədə qeyd edilir ki, yalnız qadın, dirçəlməni, intibahı və əbədi həyatı təmin edə bilər.
İsida, universal ana ilahəsi, insan həyatını bir çox sahələrində özünü ifadə edirdi. O, qadınlara ev
işləri öyrədirdi, xəstələri sağaltmağa kömək edən ilahi qüvvəyə malik idi, öz xeyirxahlığından irəli
gələrək o, insanlara həkimliyi öyrədirdi. Onun əri Osiris xəyanətkarcasına öldürüləndən sonra o, ilk dəfə
olaraq, dul qadın paltarını geyindi; bu yolla o, bütün dərdi-qəmi olanlara, tənha qalanlara ürək-dirək
verir, dirçəlməyə inamı isə insanlardan ölü qorxusunu uzaqlaşdırdı. Daha çox onun ana olmasına
(körpəsi Qor ilə yanaşı) səcdə edirdilər.
Qədim Misirdə yayılmış dini təsəvvürlərə görə, indiki həyat qısa, ölümdən sonrakı həyat isə həqiqi
və əbədidir. Hər bir misirli bu dünyada xoşbəxt ailə qurubsa, o dünyada da əbədi həyatını öz xanımı ilə
davam etdirmək istəyirdi. Bu istəyin ifadəsini biz bir çox qəbirüstü şəkillər və heykəlciklərdə görürük
(onları ölənlərin yanına qoyurdular). Çox vaxt burda yan-yana oturan kişi və qadın təsvir olunurdu.
Bəzən onlar əl-ələ verir, yaxud biri digərinin çiyninə əlini qoyur – sakitcə əbədiyyətə baxırlar, çünki orda
da bir-birindən ayrılmaq istəmirlər. Bəzən onlar bir-biri ilə üz-üzə sakral (müqəddəs), üzərində ehsan
olan masa arxasında, bəzən şüşəbənddə əyləşib bir-birinə tamaşa edirdilər. Nəzərə almaq lazımdır ki,
Yaxın və Orta Şərqin digər ölkələrində yaşayan insanlar heç vaxt qadınlarla bir yerdə əyləşib yemək
yemirdilər, böyük ziyafətdə yalnız kişilər iştirak edirdi, onlar həm də insanların arasında öz arvadları ilə
görünmürdü. Qəbirüstü abidə, nə qədər qəribə olsa da, hamının göz qabağında idi. Misirdə tapılan digər
qəbir daşlarında qadın və kişinin bir yerdə torpağı şumlaması prosesi təsvir edilib: onlar toxum səpir,
şumlayır, biçin biçirlər, sanki bu işləri o dünyada da davam etdirmək istəyirdilər. Misirin dini qanunları
yazılı olmasalar da, min illər ərzində insanların birgəyaşayış qaydalarını müəyyən edib, o cümlədən kişi
və qadın münasibətlərində bir-birinə həm bu, həm də o dünyada sədaqətli olması fikrini ifadə etmişdilər.
Ehnaton faraonunun üçüncü qızının adı Anhesenamon idi. O, təxminən e.ə. XIV əsrin ortalarında
yaşayırdı. On bir yaşında dul qalaraq o, Tutanxamona ərə getdi. Çox cavan ikən ömrünü tamamlayan
Tutanxamon üçün o, təmtəraqlı sərdabə ucaltdı. Bu sərdabənin otaqlarının birində bir çox qızıl, zinət
əşyaları var idi, faraonun üzü qızıl maskalı idi, özü çox gözəl sarkofaqda (daş qəbir) yerləşdirilmişdi,
sarkofaqın üzərinə daş-qaş, bəzək əşyaları, bir də dualar yerləşdirilmişdi. Amma ən gözəl bəzək-
Anhesenamonun buraya gətirdiyi gül dəstəsi idi – zeytun ağacının budaqları, şanagüllələr və
peyğəmbərçiçəyi gülləri. Sarkofaqın üzərindəki işarələr kimi bu gül dəstəsinin də mənası – o dünyada
xoşbəxt birgə həyat sürmək və yeni doğuluşda əri ilə «əbədi» olaraq qovuşmaq idi.
Misir qanunlarına görə qadınlar və kişilər əslində bərabər idilər, bunula belə, qadınlara verilən
azadlıqlar əslində formal xarakter daşıyırdı. Onda da, indi olduğu kimi, insanı müstəqil yalnız pul edə
bilərdi, var-dövlətə isə yalnız varis olmaqla yiyələnmək olurdı. Qadın özünə çörək pulunu bir çox
yollarla qazana bilirdi. O, musiqiçi, rəssam olmasaydı, onda kiminsə arvadı yada ki qulu olmalı idi. Evin
yiyəsindən, yəni kişidən, onun həyatının acısı-şirinliyi asılı idi. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan insan
sümükləri göstərir ki, aşağı təbəqələrdən olan qadınları ağır fiziki əməyə cəlb edirdilər, ər tərəfindən
arvadın müntəzəm döyülməsi Qədim Misirdə adi bir hal idi. Antropoloq-həkimlər qadınların oynaqlarını
tədqiq edərkən, belə bir qənaətə gəliblər ki, əl oynaqlarının şişməsi və ya formasının dəyişməsi, başa
vurulan zaman əlləri ilə özünü müdafiə edilməsi ilə bağlıdır. Ər, cinayət işini törədəndə, bütün ailəsi
cəzalandırılırdı, adətən onları qul edirdilər (Mərkəzi Amerikada orta əsrlərin sonunda maya
hindularında da belə bir adət var idi).
Babilistan və qədim yəhudilərdə Qender münasibətlərinin xüsusiy-yətləri. Hammurap qanunları-
qadınların istismarında hüqüqi əsas kimi
Qədim Babilistanda Qender münasibətlərinin xüsusiyyətləri Hammurap çarının (e.ə. XVIII əsr)
qanunlarında açıq şəkildə ifadə olunur.Qadın şəksiz-şəriksiz kişiyə itaət etməli idi. Tabe olmadığı halda
onu aşağıdakı şəkildə cəzalandırmaq olardı:saçını qırxmaq, qulaqları və burunu kəsmək və yaxud
deşmək, rüsvayçılıq ağacına (şəhər darvazasının önündə) bağlamaq, alnına qul damğasını vurmaq və
yaxud evdən qovmaq. İstənilən ev mübahisəsi zamanı və yaxud mənasız yerdə göstərilən qəddarlığa
görə kişini, nə qadın, nə də ki, onun atası, kişini cinayət məsuliyyətinə cəlb edə bilməzdilər.
Əgər qadın kişidən bezib, ata evinə pənah aparıb, orada dörd gündən artıq qalırdısa, əri onu zorla
geri qaytarıb allahın qabağında namuslu və sədaqətli olmasını sübüt etməyə məcbur edirdi. «Onu
bağlayıb suya atmaq lazımdır, əgər o, canını qurtara bilərsə, deməli, günahsızdır, əri də məhkəmə
xərclərini ödəməlidir». Çarəsiz olaraq qaçan qadını öldürə də bilərdilər, kişi isə yalnız cərimələnə bilərdi.
Xəyanət etməkdə suçlanan qadın, bunun sübut olunması təqdirdə hökmən həyatı ilə vidalaşmalı idi.
Hammurap qanunları hər bir mənada qadını hüquqlarından məhrum edirdi. O, müqavilə bağlaya,
pul ilə bağlı olan işləri aparmağa, öz qolunu çəkə bilməzdi. Bütün bu işləri o, yalnız qəyyumun
vasitəçiliyi ilə apara bilərdi. Qadın əslində öz ailəsində qul idi. Əri onu işçi qüvvə əvəzinə istismar edirdi:
başqasına verib onu qoşqu heyvan və yaxud torpağı becərən bir alət kimi istifadə etmək olardı. Əgər kişi
maddi cəhətdən ehtiyac çəkirdisə, o, arvad-uşaqlarını girov qoya bilərdi, əslində bu satmaq demək idi.
Hammurap qanunlarına görə belə girova qoyulmuş insanları üç ildən artıq burada saxlamaq olmazdı,
girov götürmüş adam qadını hədsiz dərəcədə istismar etməməli idi. Sonrakı qanuna verilən düzəlişdə bu
məhdudiyyət götürüldü. O, (kişi) qadını onun razılığı olmadan belə girov verə bilər, qadını versə də,
onun mülkiyyəti girov götürənin əlinə keçmir.
Qadınlar məhkəmədə nə iddiaçı, nə də şahid kimi çıxış edə bilməzdilər. Hətta əri ruhi xəstə və
yaxud zorakılığa meylli olsa belə, qadın onunla boşana bilməzdi. O, heç bir mirasa varis ola bilməzdi,
vəfat etmiş atası və yaxud ərinin mülkiyyəti oğulların adına keçirdi. Dul qadın yalnız onların mərhəmətli
olmasına ümid bağlayırdı.
Qadınlar ictimai həyatda iştirak etmirdilər. Onlar, öz pəncərəsi olmayan otaqlarını tərk edə,
küçəyə, hətta dükana belə çıxa bilməzdilər. Kişilərin söhbətində iştirak etməyə onların ixtiyarı yox idi, əri
və ya oğlu ilə bir masada əyləşib yeməyini də yeyə bilməzdilər. Onlara qulluq etdiyi zaman ancaq ayaq
üstə qalmalı idi.
Qəribədir ki, Hammurapi qanunları digər qədim Şərq sivilizasiyalarında işlədilən qanunvericilik
aktlarla müqayisədə bir qədər mədəni irəliləyiş kimi qiymətləndirilə bilərdi. Qanunların 148-ci
paraqrafında bəyan edilirdi: «Əgər biri evlənibsə və onun arvadı cüzam xəstəliyinə tutulubsa və o,
başqasını almaq istəsə ala bilər, amma əvvəlki arvadını gərək saxlamasın, bu arvad onun evində ayrı
yaşamalı, ölənə kimi ona qulluq edilməlidir».
Babilistanda qadının sosial statusu (vəziyyəti) kişinin statusundan aşağı olsa da, qadınlar işlə təmin
olunurdular. Artıq e.ə. III minillikdə Babilistanda mirzə (yazar) qadınlar stenoqrafiya (danışılan sözləri
xüsusi işarələrlə cəld yazma üsulu) üsulundan dünyada ilk dəfə olaraq istifadə etmişdilər. Babilistanda
qadınlar gələcəyi xəbər verən, cadugar, «müdrik qadın» və kəniz vəzifələrində işləyirdilər. Qadınlar
bərbərxanada usta, dükanda satıcı, müğənni. aşpaz, pivə bişirən, dayə, su daşıyan, toxucu, məbədlərdə
işığın qoruyucusu kimi çalışırdılar. Belə işdə çalışması qadınlara ev işinin ağır yükündən boyun
qaçırmağa imkan verirdi. Bəzi qadınlar kahin olmaq arzısını ifadə edərək, bakirəlik andını verib əvəzinə
fikir azadlığını qazanırdılar. Naditu məbədinin qadın kahinləri kişilərlə bərabər ticarət və alverlə məşğul
olurdu, bəzən kişiləri bu işlərdə hətta üstələyirdilər. Onlar torpağın, mülkiyyətin alqısı-satqısı-kirayəsi,
sələmçiliklə (pulu və buğdanı borc verməklə) məşğul olur, malı aparıb-gətirir, qulları alıb-satır, torpaqları
və insanları idarə edirdilər, ümumiyyətlə, dövlətin iqtisadiyyatının genişləndirilməsi və
möhkəmləndirilməsi işində mühüm rol oynayırdı.
Yəhudi qadınlarının imkanları Babilistan qadınlarına nisbətən bir qədər məhdud idi, lakin Misirlə
müqayisədə onlar daha mütərəqqi xarakter daşıyırdı. Burada qadınlar nadir hallarda mülkiyyət sahibi
ola bilərdi. Öz arzusu ilə onlar kəniz, bərbər, aşpaz, çörəkçi işləyə bilərdilər. Lakin ailəsində onlar qat-qat
çox işləyirdilər. İbrətlər kitabında (Tövrat) xeyirxah arvadın keyfiyyətlərinin uzun siyahısı verilir: o, yun
və kətanı əyirməli, yeməyi hazırlamalı, sübh tezdən ayılmalıdır ki, ailəsinin qayğısına qalsın və
qulluqçulara vəzifələri paylasın, o, torpağı becərməli və üzümlükləri salmalıdır, pul hesablarını aparmalı,
axşamacan işləməlidir. Qadınlar cəhrəni və mili işlətməyi bacarmalı, kasıblara kömək etməli, ailə
üzvlərinə və özünə fırfır (alqırmızı rəngdə) və visson parçalarından paltar geyindirməli, xalçaları
toxuyub satmalı, gələcəyə ümid və nikbinliklə baxmalı, müdrik, ağıllı və xeyirxah ev xanımı olmalıdırlar.
Jazibədarlıq və gözəlliyin burada əhəmiyyəti yox idi – cazibədarlıq aldadır, gözəllik isə faydasızdır.
Əvəzinə yəhudinin arvadı digər arvadlar və aşnaları ilə ərinin xoş üzünü bölməli idi. Əri ondan
incisəydi, boşamağa imkanı var idi, ərinə xəyanət edən qadını daş-qalaq edib öldürürdülər. Ola bilsin ki,
Babilistan və Misirdəki qadınlara nisbətən onun vəziyyəti (bu mənada) bir qədər ağır idi, Çünki
Babilistanda ər öz arvadına xəyanəti bağışlayıb ömrünə qəsd etmirdi, Misirdə isə qadın xəyanət etdiyi
zaman tutulurdusa, and içməklə adını təmizə çıxarırdı.
Misirdə də qadın ərindən boşana bilərdi, Babilistanda və Qədim İudeyada bu mümkün deyildi.
Onu da qeyd edək ki, Avropada XIX əsrə qədər əksər hallarda boşanma mümkün deyildi. Bunun üçün
ən vacib əsas qadının sonsuzluğu idi, babilistanlı kişi də çox əliaçıq,ya pulgir arvadı ilə boşana, ya da ki,
onu qul vəziyyətinə endirə bilərdi.
Qədim Yaxın Şərq sivilizasiyalarında poliqamiyaya münasibət
E.ə. 2350-ci illərə yaxın Şumer hökmranı Urukagina poliandriya (çoxkişililik) ənənəsinə son
qoymaq üçün xüsusi fərman imzalamışdır, tarixçilər isə poliandriya hallarını təsdiqləyən faktı hələ ki,
tapmayıblar. Təbii ki, Babilistanda, ümumiyyətlə Yaxın Şərqdə olduğu kimi, qadında bir neçə ər ola
bilməzdi. Poliqamiyaya münasibət başqa idi. Qədim Yaxın Şərqdə imkanlı adam özünə bir neçə arvad ala
bilərdi – bu onun dövlətli olmasına işarə idi. Bunun üçün o, hər arvadı üçün ya ayrı ev, ya da ki, ayrı
mərtəbə, ya heç olmasa, ayrıca bir otaq tikməli idi. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, poliqamiya o xalqlarda
yarandı ki, burada əlavə işçi qüvvəyə ehtiyac duyulurdu (tarla əkinlərinə qulluq etmək üçün),
maldarlıqla məşğul olan tayfalarda isə belə tələbat onların digər tayfalarla müharibə aparıb onları qarət
etmək məqsədilə yaranmışdı. Məhz Yaxın Şərqdə poliqamiya adəti geniş yayılmış və öz zirvəsinə
çatmışdı.
E.ə. III minillik dövründə Misirdə poliqamiya adi bir hal idi, sonralar onu monoqamiya əvəz
etmişdi. Burada əsas rolu iqtisadi amil oynayırdı. Faraonlarda bu amili əsas götürmək olmaz. III
Amenxotep (e.ə. 1408-1372-ci illər) öz cazibədarlığı ilə öyünməyi çox sevirmiş, Teya adlı arvadını çox
sevən Amenxotep digər arvadı Mittaniya şahzadəsi Taduxepadan külli miqdarda cehizlə yanaşı qadın
evinə 317 qulluqçu-qızı da almışdır.
Poliqamiya adəti ən çox qədim yəhudilərdə yayılmışdı. Hətta eramızın I əsrində yaşayıb yaradan
İudeya tarixçisi Yusif Flavi qeyd edirdi ki, bir neçə arvad almaq bizim qədim adətimizdir. Hesab edilir ki,
e.ə. 955-935-ci illərdə hakimlik edən Süleymanın müxtəlif ölkələrdən 700 arvadı və 300 aşnası vardı.
Onların sırasında «siyasi səbəblər» üzündən kəbin kəsdiyi Misir şahzadəsi də var idi. Bu sülhsevər çar,
hər hansı bir qonşu dövləti ilə ittifaq bağlamalı olanda, hər dəfə o ölkənin padşahının qızını özü üçün
arvad alırdı. Sülhün bağlanması və kəbin kəsilməsini əlaqələndirmək adəti qədim zamanlardan Asiya
ölkələrində də yayılmışdı.
Babilistanda məhz monoqamiya kişilərə çoxlu məşuqə, kəniz saxlamağa imkan verirdi. Kişilər bir
arvaddan artıq arvad saxlaya bilməzdilər, lakin məşuqə, kənizlərin sayı məhdudlaşdırılmırdı. Onları
yalnız ailədə əmin-amanlığı, harmoniyanı qoruyub saxlamaq mənasında məhdudlaşdıra bilərdilər.
Babilistanda əlavə arvadın adı «ashshetu», yaxud «esirtu», tərcümədə bu rəqib kimi səslənir. Yəhudilərdə
də belə problemlər yaranırdı. Bunu, ruhani yəhudilərin bu arvadlara verdiyi adlardan da başa düşmək
olur: «sarot» yəni «paxıl rəqib» Babilistan qanunlarında belə bir qeyri-adi bənd var idi: əgər kişinin
qanuni arvadı sonsuz idisə o, əvəzinə dünyaya uşaq gətirə biləcək məşuqəni tapıb gətirməli idi.
Ümumiyyətlə, qeyd olunan regionların azad qadınları(qul qadınların vəziyyəti qat-qat ağır idi)
uşaqlıqda atasının, yetkinlikdə isə ərinin mülkiyyəti idi. Ola bilsin ki, sevgi münasibətləri də yaransın,
amma əksər hallarda qadın öz uşaqları üçün ana, bir növ kəniz və qulluqçuların başçısı olub, əks
təqdirdə onu şəraitdən asılı olaraq qovurdular, ya da ki, müəyyən pul təminatını ödəməklə evlərinə
qaytarırdılar. Qadın öz cehizinə yiyə dururdu, hətta ərinin var-dövlətinə varis ola bilərdi, bununla belə
maliyyə qanunları onun qarşısında çox ciddi məhdudiyyətlər qoyurdu. Mülkiyyət və pul oğullar üçün
qalırdı.
Yaxın Şərqdə üç min il əvvəl əmələ gəlmiş ailə-nigah münasibətlərinin modeli nəinki Avropada,
eyni zamanda, Asiya, Afrika, Şimali və Cənubi Amerikada (müxtəlif variantlarda, vaxtından və yerindən
asılı olaraq) XIX əsrin ortalarınadək olduğu kimi qalırdı.
ƏDƏBİYYAT
Fərəcova F. Qender və mədəniyyət. Qender: tarix, cəmiyyət, mədəniyyət. Mühazirə kursu – B., 2002
Məmmədova F. Azərbaycan tarixində qender aspekti. Qender: tarix, cəmiyyət, mədəniyyət. Mühazirə
kursu – B., 2002
Бердяев Н.А. Эрос и личность. Философия пола и любви. – М., 1989
Бок Г. История: история женщин, история полов // THESIS, 1994, № 6
Брандт Г.А. Какого пола был человек, природу которого изучала европейская философия / Женщина и
культура. Альманах. Вып. 14. – М., 1998
Брандт Г.А. Природа женщины как философская проблема // Общественные науки и современность,
1998, № 2
Брюнинг В. Философская антропология. Исторические предпосылки и современное состояние /
Западная философия: итоги тысячелетия. – Екатеринбург, Бишкек, 1997
Вардыман Э.Э. Женщина в Древнем мире. – М., 1990
Власова М.А. Адам и Ева. Альманах гендерной истории. – СПб., 2003
Гоббс Т. Человеческая природа /Мир философии: книга для чтения. – М., 1991
Гуревич П.С. Философская антропология. Учеб. пособ. – М., 1997
Липовецкий Ж. Третья женщина. – СПб., 2003
Мирча Элиаде. Мефистофель и андрогин. Перевод с франц. – СПб., 1998
Мифология и повседневность. Гендерный подход в антропологических дисциплинах / Материалы
научной конференции 19 – 21 февраля 2001 г. – СПб., 2001
Хук С.Г. Мифология Ближнего Востока. – М., 1991
Юлиус Эвола. Метафизика пола. – М., 1996
Юнг К.Г. Архетип и символ. – М., 1991
Dostları ilə paylaş: |